Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы
жүктеу/скачать 1,76 Mb. Pdf көрінісі
|
Күдеринова Құралай монография Қазақ жазуының тарихы
- Бұл бет үшін навигация:
- Ш. Сарыбаев к әрпімен , , г әрпімен
- А. Ысқақов э әрпінің мәнін е әрпі де бере алады, сондықтан әліпбиге э
| н,
ң, о, ө, п, р, с, т, у, ŷ , ұ, ү, ф, х, қ, g, ц, ч, ш, щ, ъ, ы, ь, э, ю, я . Мұнда дауысты дыбыстар ( ә, ө, ŷ , ү ) орыс әліпбиіндегі жуан дауыстылармен ( а, о, у ) і-и, й жіңішке дауыссыздармен, ы әрпі жуандық белгісімен қатар келген. Ал қазақ тіліндегі <қ>, <ғ> фонемаларының таңбасы х -әрпінен кейін орналасқан. Ал графикасында мынадай ерекшеліктер болды: біріншіден, дауысты дыбыстардың таңбасы ретінде 14 әріп көрсетілді: а, о, у, е, ы, и, ә, ө, і, ŷ , ү, я, ю, э . Әліпбиде ё әрпі болмады, ол әріп кездескен сөз ө -мен белгі- ленді: сл ё т – слөт; е, ө, ә, ү, і әріптері сөзді жіңішкертетіндіктен, бұлар жазылған сөзде ь -белгісі қойылмады; ы, і әріптері сөз мағынасына әсер етпеген жағдайда, я буын араларында жазыл- майды делінді: смағұл, рет, ахмет ; я әрпі сөз басында, дауысты дыбыстан соң, қатаңдық, жұмсақтық (ъ, і) белгілерінен кейін жазылатын болды: Яков, химия, аяғы, таяу, мия. Мына мәселелер ескерту ретінде берілді: орыс тілінен енген сөздерде дауыссыздан кейінгі я әрпі ә әрпімен белгіленді ( Колә , желәбов, трансләция). ю әрпі түбір ішінде жазылады да ( қою, аю), түбір мен жұрнақ ішінде йу тіркесі арқылы беріледі ( қойу, сойу). Әліпбиде һ әрпі болмағандықтан, оның қызметін ә, а, х таңбалары атқарды: қаарман (қаһарман), гауәр (гауһар), аһ (ах). Қосар дауыссызға аяқталған сөзге қосымша жалғанғанда бір да- уыссыз түсірілмеді: класс/классқа. Дыбыстық құрамы игерілген кірме сөздер айтылуынша жазылды: газет, самауыр, қамыт, сиез, доға. Араб-парсы тілінен енген сөздердің ортақ әдеби ва- 272 273 риантын орфографиялық сөздіктен қарап, жазу керек делінді, себебі сөз мағынасы дифференцияланып, жазуда айқындала бас- тады: ғаскер – войска, әскер – армеец, ғылым – мәлім. Біріккен жалқы есімдер кіріктіріп те Талдықорған, Қожакелді кіріктіріл- мей де ( Амангелді, Қазанғап) жазылатыны көрсетілді. Бір жылдан кейін 1940 ж. 30-тамызда жаңа алфавит жөнін- дегі ғылыми конференция 41 таңбадан тұратын жаңа әліпби ту- ралы жоба ұсынды. Мұнда һ әрпі әліпбиге енгізілді және <ұ> фонемасы э таңбасымен берілді (5-кесте). 1940 жылғы әліпби жобасын жетекшілік еткен С. Аманжолов жобаны талқылауда э әрпін қазақ тіліндегі е дыбысының орны-на қолдануды, ә әрпін екінші буындарға да жаза беруді, я әрпін қолдануды азайтуды, мысалы, түбір мен жұрнақ позициясына жазбауды, ы әрпін тек орыс сөздерінде ғана жазып, қазақ тілін- дегі <ы> үшін басқа таңба алуды ұсынған пікірлердің болғанын және оларға негізді дәлелдер бар екенін айтады. я, ю әріптерінен қызметі арқылы жазу үнемділігіне қол жеткіземіз дейді. Автор ь таңбасын қазақ тіліндегі жер-су атаулары адам есімдерінде қолдануды мақұл көреді. Ш. Сарыбаев к әрпімен <қ>, <к>, г әрпімен <ғ>-<г> дыбыс- тарын белгілеп, іргелес келген дауыстының жуан-жіңішкелігіне орай <қ>, <ғ>, <к>, <г> екенін айыруды ұсынды. Сондай-ақ <қ> – къ , <ғ> – къ деп алайық деген де, тіпті <қ> – қ , <ғ> – ғ деп алу жазу жылдамдығына кедергі, сондықтан q, р таңбасын қалдырайық деген де пікірлер болады. А. Ысқақов э әрпінің мәнін е әрпі де бере алады, сондықтан әліпбиге э -нің қажеті жоқ деп табады. М. Балақаев керісінше э әрпін сөздің бас буынында жазайық, сонда тек ч, ц, ъ әріптері ғана орыс сөздерінде кездеседі де, қалған әріптер ортақ болады дейді. Және қысаң езуліктердің емле қиындығын азайту үшін мағна, рет сияқты сөздердегідей анық естілмейтін позицияда ы, і әріптерін түсіріп, қалған по-зицияда тәуелдік жалғауы жалғанғанда да, түсірілмегені жөн деді. М. Балақаев сөз бірігіп жазылу үшін сөздің екі сыңары да атау тұлғада және олар изафеттің III түрі болмауы керек деді. Ал фразеологиялық тіркестердің барлық түрі бөлек жазылуы уәжді деп табады. Сөйтіп, осындай талқылаулардан соң, жаңа әліпби 1940ж. 11- желтоқсанында түбегейлі бекиді. Әліпби тәртібіндегі қазақ тілінің төл дыбыстары жұмсалу жиілігіне сәйкес, і, қ, ң, ғ, у, ө, ә, һ болып реттеледі. Бірінші орыс алфавитінің әріптері, соңынан қазақ әріптері тіркеледі. Әріп атауы вэ, бэ деп, орыс алфавитін- дегідей белгіленеді. Әліпбидің жоғарыдағыдай берілуі оның қосалқы қызметі (санау, инвентарлау) үшін қолайлы делінді. Графика мен сөйлеу екі басқа, бір-біріне сәйкес келмейді деген пікірлер де осы кезден шыға бастайды. Жазылған сөздегі әріп пен дыбыс арасында айырма қай кезде де болады, сондықтан 1940ж. емледе қабылданбай қалған ый, ій тіркестері орнына и жазу; түбір мен қосымша аралығына ю, я әріптерін салу ( кию, боя ), я әрпімен [йа], [йә], [ә], ю әрпімен [йу], [йүу], [ү] дыбыс тіркестерін беру сияқты пікірлер айтылады. жүктеу/скачать 1,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|