Методические рекомендации по использованию современных ресурсов для образовательного процесса в условиях инклюзии

25 
есте сақтау тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Ақпаратты компьютерлік 
ұсынудың үлкен мүмкіндіктері мектепте тек білім алушыларды оқытуда ғана 
емес, сонымен қатар оқу процесін ұйымдастыруда да компьютерлік 
презентацияларды қарқынды пайдалануға мүмкіндік береді. Сондықтан соңғы 
жылдары оқу-тәрбие процесін ұйымдастыруға ақпараттық-коммуникациялық 
технологияларды (АКТ) енгізу маңызды міндет болып табылады. 
Презентацияларды іске асырудың бағдарламалық құралдарының бірі 
Microsoft PowerPoint офистік қосымшасы болып табылады, ол білім беру 
процесіне қатысушылардың әртүрлі іс-әрекеттерін компьютерлік қолдауды 
қамтамасыз етеді. 
Білім алушыны дыбыс және көру бейнелерінің келісілген легін қабылдаған 
кезде, оған ақпараттық ғана емес, эмоциялық әсер ету қызықтырады және 
оқытуды жеңілдетеді. Мультимедиа мультисенсорлық оқыту ортасын жасайды. 
Барлық сезім органдарын тарту дәстүрлі әдістермен салыстырғанда материалды 
меңгеру деңгейінің ерекше өсуіне әкеледі. 
Ақпаратты кешенді көрсетудің аудиовизуалды құралдарын пайдалана 
отырып оқыту оқытудың неғұрлым қарқынды нысаны болып табылады. Бейне, 
графикалық, мәтіндік және музыкалық-сөйлеу ендірмелерінің көмегімен жеке 
диалогтық байланыстың қарқындылығы сонша, бұл оқыту процесін барынша 
жеңілдетеді. Әртүрлі модальдық ақпарат ағындарын біріктіру мәселесін шешу 
(дыбыс, мәтін, графика, бейне) компьютерді білім мен адами қызметтің кез 
келген саласы бойынша әмбебап оқыту және ақпараттық құрал етеді. Бұл 
кездейсоқ емес, өйткені ЮНЕСКО-ның деректері бойынша, аудиокөрініс кезінде 
қабылданатын ақпараттың тек 12%-ы ғана, визуалды қабылдағанда – 25%-ы, ал 
аудиовизуалды қабылдау кезінде 65%-ға дейін сіңіріледі [16].
Сабақта оқу жұмысын ұйымдастырудың жалпы ережелері мен тәсілдерін 
ұстана отырып, инклюзивті жағдайда білім беретін сынып мұғалімі баланың 
танымдық іс-әрекетінің, мінез-құлықтың, коммуникацияның қандай да бір 
ерекшеліктерімен жұмысқа қосылуының қыр-сырын есте сақтау және ескеру 
қажет. Жиі мұндай білім алушы бүкіл сыныптың қарқынына толық үлгере 
алмайды, тапсырмаларды оған қолжетімді деңгейде, бірақ сыныптастарының 
тақырыптың мазмұнын меңгеру деңгейінен төмен емес деңгейде орындайды. 
Оқытуды дараландыру үшін кең мүмкіндіктер жеке қарқынмен өтетін дербес 
жұмыс болып табылады. Дараландыру бұл жерде білім алушыларға бірдей 
тапсырмалар емес, жеке ерекшеліктеріне байланысты өзгеріп отыратын 
тапсырмалар берілуі арқылы көрінеді. 
Сабақта жеке жұмысты ұйымдастыру кезінде тапсырмаларды карточкада, 
дәптерде орындау кезінде баланың ерекшеліктерін ескеру қажет. 
Ғылымда білім беру процесінде пайдалануға болатын жеке ерекшеліктерді 
жіктеудің көп түрі бар. Мысалы, психологтар балалардың ақпаратты қабылдау 
тәсілдері бойынша жеке тапсырмаларды: аудиалдар, визуалдар және 
кинестетиктер үшін деп бөлуді ұсынады. 
Тапсырмалар визуалға ашық, әдемі бояулы суреттер салынған карточка 
түрінде ұсынылады.

26 
Аудиалға оқылған тапсырманы жақсы қабылдау үшін педагог дауыстап 
оқып шығу керек. Аудиалдар мәтінді бірнеше рет қайталанған кезде жақсы есте 
сақтайды.
Кинестетик заттармен манипуляцияға бағытталған тапсырмаларды 
орындайды. Мысалы, сандарды салыстырғанда есептеу таяқшаларымен жұмыс 
істеуге болады [16].
Технологиялық деңгейде дараландыру принципі әртүрлі педагогикалық 
тәсілде жүзеге асырылады: жеке тұлғаға бағытталған педагогика, Step by step 
педагогикасы, қолдау педагогикасы, оқытудағы рефлексивті-әрекеттік тәсіл, 
жобалық қызмет технологиялары, тьюторлық қолдау технологиялары. 
Білім беру процесіне сараланған көзқарасты жүзеге асыру келесі 
факторларға негізделген: оқытудың дәстүрлі ұжымдық түрлері мен оқу 
материалын меңгерудің жеке сипаты арасындағы қайшылықтар; материалды 
меңгеруге 
дайындықтағы 
айырмашылықтар; 
білім 
алушылардың 
қызығушылығының әртүрлі деңгейі; оқуға деген жағымсыз қарым-қатынасты 
жеңу қажеттілігі және т.б. Селевко дифференциалды оқытуды оқу-тәрбие 
процесін ұйымдастыру нысаны ретінде қарастырады, онда педагог оқу 
процесінде маңызды жалпы қасиеттерінің бар болуын ескере отырып құрылған 
бір топ білім алушылармен жұмыс істейді [16]. 
Оқытудың деңгейлеп саралау технологиясы балалардың бағдарламалық 
материалды меңгеру деңгейімен байланысты. Бұл технологияда танымдық 
қызметті басқару әрбір білім алушының жеке мүмкіндіктері мен қабілеттерін 
шағын топтар жүйесі арқылы оқыту мақсатында жүзеге асырылады. Педагогтің 
«әлсіз» білім алушыға саралап көмек көрсету, «күшті» білім алушыға назар 
аудару, қандай да бір қиындықтары бар балалармен тиімді жұмыс істеуге 
мүмкіндігі пайда болады. Сыныпта білім алушылардың оқу материалын меңгеру 
(В.В. Воронкова, П.Г. Тишин, В.В. Эк, Е.А. Ковалева және т.б.) мүмкіндіктеріне 
байланысты үш топ бөлінеді [16]. 
Бірінші топқа сыныптағы үлгерімі өте жақсы білім алушылар кіреді. Олар 
негізінен педагогтің фронтальды түсінігін түсінеді, оқылатын материалды есте 
сақтайды.
Екінші топқа бағдарламалық материалды қиын игеріп, педагогтің көмегін 
қажет ететін білім алушылар жатады. Білім алушылар үшін жаңадан оқитын 
материалды жеткілікті түсінбеу тән. Олар қосымша түсініктемені қажет етеді. 
Олардың дербестігі төмен. Бұл білім алушылардың материалды меңгеру 
қарқыны бірінші топқа жатқызылған балаларға қарағанда айтарлықтай төмен. 
Осы топ білім алушыларының жалпылау қабілеті айтарлықтай төмен.
Үшінші топ – бағдарламалық материалды ең төменгі деңгейде меңгерген 
білім алушылар. Білім механикалық түрде игеріледі, тез ұмытылады. Олар 
қалған білім алушыларға қарағанда айтарлықтай аз білім мен дағдыларды игере 
алады. 
Төртінші топқа айқын психофизикалық қиындықтары бар білім алушылар 
жатады. Бөлінген топтардың барлық білім алушылары әртүрлі топтардағы білім 

27 
алушыларға әртүрлі көмек түрлерін, оқыту әдістері мен тәсілдерінің әртүрлі 
модификацияларын қамтитын сараланған тәсілді қажет етеді. 
Білім алушылардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып оқыту әр сабақта 
орын алады. Мысалы, оқу сабағында әртүрлі білім алушыларға әртүрлі жазылым 
түрлері ұсынылады: біреу «мәтінге жақын» түсінгенін айта алады, біреу 
суреттерге сүйеніп айтып бере алады, бірақ оқып-жаза алмайтын балалар да бар. 
Бұл жағдайда педагогтер иллюстрацияларды-слайдтарды пайдалана алады, онда 
суреттерден басқа жіберілген сөздері бар мәтін бар. Білім алушы өзі еске түсіріп, 
өз әңгімесіне қосуы керек. Осындай жұмыстардан кейін көптеген балалар 
суреттерге сүйеніп қайта болжауға көшуде, ал келесі мақсат – «мәтінге жақын 
түсінік айту» [16]. 
Ассистивті технологиялар – ерекше білім беруді қажет ететін тұлғаларды 
табысты оқытудың қажетті шарты. Ассистивті технологияларға ақпаратты 
қабылдау процесінде ерекше білім беруді қажет ететін адамдардың 
мүмкіндіктерін кеңейтуге, олардың өмір сүру жағдайларына бейімделуіне және 
әлеуметтік ықпалдасуына мүмкіндік беретін құрылғылар, бағдарламалық және 
өзге де құралдар жатады.
Осылайша, ерекше білім беруді қажет ететін білім алушыларды білім беру 
кеңістігіне қосу оқу процесін ерекше ұйымдастыруды талап етеді, атап айтқанда:
- мүмкіндігі шектеулі адамдарға жағдай жасайтын үй-жайларда, 
ғимараттарда инфрақұрылымның болуы;
- ерекше білім беруді қажет ететін білім алушылар үшін білім беру 
қолжетімділігін ақпараттық қамтамасыз ету;
- білім беруді техникалық қамтамасыз ету.
Нақты білім алушылардың ерекшеліктері мен ерекше білім беру 
қажеттіліктерін ескере отырып, оқыту процесінде қосымша құралдар мен 
технологияларды кеңінен пайдалану қажеттілігі туындайды.
«Ассистивті технология» термині «мүмкіндіктерді қамтамасыз ету 
технологиясы» терминімен, яғни ақпаратқа, қарым-қатынасқа немесе ортаға 
қолжетімділікті қамтамасыз ететін технологиямен тығыз байланысты.
Ассистивті технологиялар қажеттіліктердің кең ауқымын – физикалық 
кемшіліктерден, мысалы, тінтуірмен немесе пернетақтамен тиімді жұмыс істей 
алмаушылықтан, көру және есту қабілетін жоғалтқан кезде экран немесе дыбыс 
құрылғылары аз пайдалы болатын сенсорлық проблемаларға дейін 
қанағаттандыруға арналған. 
Қазіргі уақытта оқу процесінде ақпараттық-коммуникативтік құралдар 
үлкен рөл атқарады. Алайда коммуникацияның және ақпаратты өңдеудің 
заманауи құрылғылары пайдаланушы көру, есту, сөйлеу және сезу қабілетіне ие 
деп болжайды. Нәтижесінде физикалық, сенсорлық және когнитивті 
қиындықтары бар адамдар компьютерлерге қол жеткізе алмайды және оларды 
пайдалана алмайды. Сондықтан әлемдік практикада мүгедектігі бар адамдар 
үшін технологияларды дамыту кезінде басты назар деректерді балама ұсынуды 
және ақпаратты енгізу және шығару құрылғыларымен жұмыс істеу мүмкіндігін 

28 
жүзеге асыруға мүмкіндік беретін конструктивті шешімдерді қамтамасыз ететін 
аспектілерге тоғыстырылған. 
Бұл мәселені шешу үшін «ассистивті технологиялар» (ағылш. «assistive 
technology», ағылш. «assist» – компьютерлік жабдықтарды басқаруды 
бейімдеуді, деректерді енгізуді және мультимедиалық ақпараттық ағындарды 
ұсынуды қамтамасыз ететін, олардың жеке талаптарын ескере отырып, ерекше 
білім беруді қажет ететін адамдар үшін көмектесу, жәрдемдесу, көмек көрсету) 
немесе 
көмектесетін/көмекші 
технологиялар 
дамуда. 
«Ассистивті 
технологиялар» 
термині 
«Мүгедектердің 
құқықтары 
туралы 
БҰҰ 
Конвенциясында», сондай-ақ өзге де мемлекеттік әкімшілік құжаттар мен 
регламенттерде пайдаланылады. Шетелде бұл термин оның қазіргі түсінігінде 
1988 жылы «Technology-Related Assistance for Individuals with Disabilities Act of 
1988 (The Tech Act)» мемлекеттік құжатында алғаш рет қолданылған деп 
саналады, содан бері ол шет елдерде белсенді қолданылады. 
ЮНЕСКО анықтамасына сәйкес ассистивті/көмекші технологиялар — бұл 
денсаулық мүмкіндіктері шектеулі адамдардың функционалдық мүмкіндіктерін 
күшейтуге, қолдауға немесе жақсартуға бағытталған құрылғылар, өнімдер, 
жабдықтар, бағдарламалық қамтамасыз ету немесе қызметтер. Ассистивті 
құралдар мен технологиялар әртүрлі сипаттағы (бағдарламалық, электрондық, 
механикалық, оптикалық және т.б.) және арнаулы болуы мүмкін. Бұл мүгедектігі 
бар адамдардың арбалары, протездер, есту аппараттары, оптикалық 
көзілдіріктер, телевизиялық субтитрлер, көмекші-роботтар мен роботтар 
тележүргізулер, арбаға арналған лифт-көтергіштер, бағдаршамдардың 
дыбыстық сигналдары, тиісті жабдықтары бар жетек-иттер, сондай-ақ 
жолдардағы пандустар мен бағыттаушылар және тағы басқалар. 
Ассистивті технологиялар әлеуетті пайдаланушыларда бұзушылықтар 
санатына байланысты функционалдық мақсаты бойынша жіктелуі мүмкін:
1) сенсорлық бұзушылықтары бар адамдарға арналған технологиялар, 
соның ішінде:
а) есту қабілеті зақымдалған адамдарға арналған ассистивті құралдар (сурдо 
ақпараттық құралдар);
б) көру қабілеті зақымдалған адамдарға арналған ассистивті құралдар 
(тифлоақпараттық құралдар);
в) сөйлеу қабілеті зақымдалған адамдарға арналған ассистивті құралдар 
(дауыс түзуші құралдар); 
2) тірек-қимыл аппараты (моторлы бұзылыстары бар) жұмысындағы 
физикалық бұзылыстары бар адамдарға арналған технологиялар;
3) когнитивті бұзылыстары бар (ақыл-ой, психикалық, даму бұзылыстары) 
адамдарға арналған технологиялар. 
4) жалпы медициналық көрсеткіштер бойынша шектеулері бар адамдарға 
арналған технологиялар (мысалы, егде адамдар немесе ауыр аурулары бар 
адамдар үшін). 
Мысалы, көру қабілеті зақымдалған адамдарға мынадай құралдар 
ұсынылады: сөйлеу арқылы мәтінді сканерлеу, экрандық лупалар 

29 
(үлкейткіштер), экрандағы ақпаратты оқу бағдарламалары, дауыстық 
калькуляторлар, мәтін бойынша сөйлеу синтезаторы, Брайль дисплейлері және 
принтерлер, зағип адамдарға арналған тифлокомпьютерлер және т.б. есту 
қабілеті зақымдалған білім алушылар үшін есту аппараттары, кохлеарлық 
импланттар және т.б. сияқты құралдар мен құрылғыларды пайдалану мүмкіндігі 
бар; тірек қозғаушы аппараты зақымдалған тұлғалар үшін-бас, көз бағытын, аяқ 
манипуляторы-тышқандар, кітаптарды парақтау құрылғылары, виртуалды 
пернетақталар. 
Ерекше білім беруді қажет ететін адамдардың кәсіби білім беру процесінде 
аталған құралдарды пайдалану алған білім деңгейін едәуір арттырады және 
қажетті ақпаратты беру және қабылдау жөніндегі жұмысты жеңілдетеді. 
Осылайша, ерекше білім беруді қажет ететін білім алушылардың 
ерекшеліктері 
мен 
мүмкіндіктеріне 
сәйкес 
материалдық-техникалық 
ресурстарды құру және ассистивті технологияларды қолдану – оларды табысты 
оқытудың қажетті шарттары [16]. 
Білім берудегі заманауи технологиялар мен әдістер жаңа білім беру 
парадигмасы іске асырыла алатын құрал ретінде қарастырылады. Білім беру 
технологияларының даму тенденциялары тұлғаның өз қабілетін іске асыруына 
ықпал ететін білім беруді ізгілендірумен тікелей байланысты. 
Бүгінде инновациялық әдістерге, жаңашылдыққа деген көзқарастың 
өзгергені қуантады. Оқытудың кез келген тиімді әдістері мен нысандарын іске 
асыру мүмкіндігі пайда болды. Инклюзивті процестің тиімділігі оның 
технологиялық қамтамасыз етілуі кезінде ғана мүмкін. Мұнда оқу 
коммуникациясындағы ақпараттық технологиялар, сондай-ақ педагогтердің 
кәсібилігіне негізделген педагогикалық технологиялар туралы айту қажет. 
Педагогтің 
кәсіби 
стандарты 
педагогтен 
жаңа 
педагогикалық 
технологияларды, педагогикалық қызметтің заманауи нысандары мен әдістерін 
меңгеруді талап етеді. Оған қазақстандық және шетелдік білім берудегі 
инклюзия идеясының өміршеңдігі және оны енгізудің сапалық әсері байланысты. 
Қазіргі заманғы практика жағдайында моральдық сенімнің күшімен жұмыс 
істеу немесе құқықтық актілерге сілтеме жасау жеткіліксіз. Кәсіби білім, 
қиындықтардың тұрақты рефлексиясы, шығармашылық көзқарас және кәсіби 
ынтымақтастық талап етіледі. Ресурстылығы қазірдің өзінде бар мүмкіндіктерді 
қайта құруда жатқан қарқынды даму технологиялары қажет.
Техникалық прогресс педагогикалық процеске қойылатын заманауи 
талаптарды қалыптастырады және педагогтерден жаңа кәсіби дағдыларды алуды 
талап етеді. Әлеуметтік инженерия, дистанциялық технологиялар, техникалық 
жаңашылдықтар, дербес нейроэлектроника біздің мүмкіндіктеріміз туралы 
түсінігімізге әсер етеді, біздің білімдеріміздің парадигмасын өзгертеді. 
Кохлеарлық импланттар саңырау балалармен педагогикалық жұмысқа жаңаша 
қарауға мәжбүр етті. Мүгедектігі бар білім алушыларға арналған дистанциялық 
бағдарламалық құралдар олардың сенсорлық ерекшеліктеріне бейімделеді. 
Автоматты аударма нарығы коммуникациядағы тілдік кедергілерді алып 

30 
тастады. Сөйлеуді тану технологиялары көзі көрмейтін білім алушыларға хат 
жазысуға көмектесуде. 
Технологиялық серпіліс педагогикалық тәжірибе мен инклюзивтік 
технологиялардың жаңа үлгілерінің пайда болуына мүмкіндік береді. Кәсіби 
білім беру қауымдастығының жаңа технологияларды уақытылы игеру және 
оларды нақты білім беру тәжірибесінде қолдану мүмкіндігін алуы маңызды [16].
Ақпараттық технология туралы айтатын болсақ, кейбір жағдайларда олар 
белгілі бір ғылыми бағытты, кейбір жағдайларда ақпаратпен жұмыс істеудің 
нақты әдісін, сондай-ақ ақпараттық ресурстармен жұмыс істеу тәсілдері мен 
құралдары туралы білімнің жиынтығын, зерттелетін объект туралы жаңа ақпарат 
алу үшін ақпаратты жинау, өңдеу және беру әдісі мен құралдарын білдіреді. 
Демек, оқытудың ақпараттық технологиясын бағдарламалық және 
техникалық құралдардың (кино, аудио, видео-құралдар, компьютерлер, 
телекоммуникациялық желілер) көмегімен пайдаланушыға ақпарат берудің және 
берудің әртүрлі тәсілдерімен сипатталатын педагогикалық технология деп 
түсіну қажет. Мультимедиа, виртуалды шындық жүйелерін қолдана отырып 
оқытуда кеңінен қолданылатын интерактивті бағдарламаларда диалогтық 
байланыстың болуын ерекше атап өту қажет. Олар мәтінді, графиканы, бейнені 
және анимацияны диалог режимінде пайдалануға мүмкіндік береді және 
осылайша оқу процесінде компьютерді қолдану аясын кеңейтеді. Мұндай 
жүйелерде виртуалды әлем объектілері арасында пайдаланушының орналасқан 
жері иллюзиясы жасалады. 
Әрине, білім беруде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды 
кеңінен қолдану психологиялық және физиологиялық шығындарды азайтуға 
мүмкіндік беретін осындай ерекше тәсілді қажет ететін бірқатар проблемаларға 
ие. Осы инновациялық құбылыстың оң және теріс жақтарын анықтаған білім 
беру жүйесіне ақпараттық технологияларды енгізудің психологиялық-
педагогикалық аспектілерін зерттеу нәтижелерін назарға алуды ұсынамыз (1-
кесте) [18]. 

жүктеу/скачать 2,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: