«Тониқұқ», «Күлтегін» ескерткіш мәтіндері негізінде
жүктеу/скачать 362,75 Kb. Pdf көрінісі
|
| Ключевые слова:
памятники Орхон, гласный звук e , орфографическая особенность. Кіріспе Орхонкөне түркі ескерткіштерінің тілінде қысаң, езулік, тіл алды дауысты е бар-жоғы ту - ралы мәселе қөне түркі тілін танушылар арасын - да көптен бері өз шешімін таппай келе жатқан күрмеулі тақырыптың бірі. e дыбысы жоқ, өмір сүрмеген деушілер е- ның шартты таңбасы жоқ, бар болса түркі тілдерінің дауысты ды - быс жүйесініне қайшы деп қарайды (Енисей ескерткіштерінде бар болса да) (Серебрени - ков, 1986:8). Қазіргі түркі тілдерінен қарағанда, қыпшақ, оғыз, алтай-якут және қарлұқ пен бұлғар тілдерінде е дауысты дыбысы бар, тек біраз тілдерде дыбыстық сапасында айырмашылық, дауыстылар жүйесінде тұрақсыздық сипатын көрсетеді. Тарихта түркілер әр кезеңде қолданған Арамей жүйесіндегі жазудың дауысты таңбалары жетерсіз болған, тіпті кейінгі Шағатай дәуіріне дейін түркі арабша жазуда да е- нің арнаулы таңбасы жоқ еді, бірақ Арамей жүйесіндегі жазуда бір таңбамен екі фонеманы көрсететін ереже және бар, сол себепті Орхон жазуында е таңбасы болмағандықтан, тілінде е дыбысы да жоқ деген пікірге илануқиын. Бұған қарама- қарсы өз қалауымен жүргендер де бар, яки барлық ä көрсететін таңбаны е -ге айналдырып оқи беру (Айдаров, 1971: 42). Бұл әрине, көне түркі ескерткіштерін шешіп оқудан бұрынғы көне түркі ескерткіштерін зерттеуге немқұрайлы қарау. Міне Осындай себептерден Орхон ескерткіштерінің мәтіні мен таңба ережелеріне әліде зерттеу, байыпты талдау жүргізу қажеті туылады. Талдау Мақалада келтірілген латын әріптері түркі тілдерін таңбалайтын халқаралық қолданбалы алфабиті, кейбір әріптердің кириллмен сәйкестігі: ä-ә, ï-ы, ö-ө, ü-ү, γ-ғ, č-ч, š-ш, ŋ-ң ; Қысқартылған шартты белгілер: T.-Тониқұқ, жол саны; KT.-Күлтегін, мәтін жазылған бет бағыты, жол саныны; Ш.-шығыс, О.-оңтүстік, С-солтүстік, Б-батыс беттері. 1. Ескерткіште сөз басында келетін дауысты дыбыс p/a (i/ä)ның орфографиялық ережелері Дәстүрлі көзқараста, көне түркітілінде 8 дауысты дыбыс фонемасы бар, олар сөздерде дауысты дыбыстардың үндестік заңына сәйкес бір-біріне қарама-қарсы екі топқа жіктеледі, атап айтқандатіл арты дауыстылар (жуан) a, ï, o, u сөздерде бірыңғай да, тіл адлы дауыстылар 88 Орхон ескерткіштері тіліндегі дауыстылар ä/i және e («Тониқұқ», «Күлтегін» ескерткіш мәтіндері негізінде) (жіңішке) ä, i, ö, ü сөздерде бірыңғай қайталанады (Radloff W., 1894: 1), (Thomsen V., 1896. Ankara, 2002:10). Орфографиялық ереже бойынша, сөздердің басындағы немесе бірінші буынындағы дауыссыздан кейінгі дауысты a( a/ä ) таңбасы әдетте жазылмайды, ал сөздердің соңында жазылады. Дауысты i( ï/i ) таңба сөздердің басында немесе бірінші буынында көбінеде жазылады (Tekin T., 1968: 21-35). Дауысты дыбыстарды жазғанда a/ä ды- быс тары ï/i сияқты көне түркітілінің дауысты дыбыстарының орын үндестігі бойын ша, дыбыстау орындарының алды-артына қарай қарма-қарсы орналасады, яғни, тіл арты дауыстылары ï мен a тек тіл арты дауысты- лары нан құралған сөздерде ғана кездеседі де, тіл алды дауыстылары жүктеу/скачать 362,75 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|