«Тониқұқ», «Күлтегін» ескерткіш мәтіндері негізінде
жүктеу/скачать 362,75 Kb. Pdf көрінісі
|
| 3.2 Сөз басындағы бірінші буындағы
дауыс сыздардан кейінгі дауысты дыбысi-нің орфографиясы Морфологиялық түрленуге түспеген сөз- дердің бірінші буынындағы дауыссыздардан кейінгі i( i ) екі ескерткіш мәтінінде де кездеседі, бірақ таңбалануында өзгешеліктер бар. Бір сөзде бірінші буындағы дауыссыздан кейін келгенi ( i ) ұқсамаған ескерткіш мәтіндерінде немесе бір мәтінде екі түрлі жазылу әдісі үнемі кездеседі, яғни бірінші буындағы дауыссыздардан кейінi таңбасы не жазылады, не ықшамдалады. i жазылмайтын сөздерді оқығанда, ғалымдарда өзгеше оқылымдар пайда болады, кейбіреулер i деп оқыса, ал енді біреулер орфографиялық ережелерге сәйкес ä немесе e деп оқиды. Мысалы: niCib bičin – bičin(KT.С-Ш.)→мешін rib bir- – bir- (KT.Ш.1,1,8,8,8,8,9,10,12,12,20, 20,21,25,30;KT.О.5,7,7;T.6,2,15,38,52)→бер- urgrib birgärü – birgärü (KT.О.2,3.Ш.28) →оңтүстікке ajrib biryä – biryä (KT.О.1,6,Ш.14;T.7,14,17) →оңтүстікке Yib biš – biš (KT.Ш.18,31,С.4;T.49) →бес Wsib bisnč – bis(i)nč (KT.С.7) →бесінші uriK kirü – kirü (KT.Ш.2) →кері, батыс rittir- – tir-( (KT.О.10.D.12)→тер- YKrit tirkiš – tirkiš (KT.О.8) →керуен (Мысал жоғардағы еңбектерден) 3.3Сөз басында бірінші буындағы дауыссыз - дардан кейінгі дауысты дыбыс ä/i-нің ауысуы және e Орфографиялық ержеге сәйкес сөз басында бірінші буындағы дауыссыздардан кейінгі дау - ысты дыбысa ( ä ) жазылмайды, алp ( i ) жазыла - ды. Алайда, ескерткіш мәтінінде бір сөздіңекі түрлі жазылу құбылысы кездеседі, яғни, сөз басында бірінші буындағы дауыссыздардан кейін дауысты дыбыс i кейде таңбаланаса, кейде таңбаланбайды, таңбаланбаған дауысты дыбыс ережеге сай ä болып оқылады. Егер сөз басындағы дауысты дыбыс ä мен i -нің алмасуы кездейсоқ құбылыс дейтін болсақ, онда сөз басында бірінші буындағы дауыссыз - дардан кейінгі алмасуды және де кездейсоқтық немесе жаңсақ жазылған деп қарауға келмейді. Төмендегі сөздер екі ескерткіште немесе бір мәтінде жиі ауысып жатады: жазылады жазылмайды мәнісі Yib biš(KT.Б.4) – biš Yb bš(T.48) – bäš /beš бес rijyir (KT.Ш.10,19,20) – yirrjyr (T.38) – yär / yerжер itijyiti (KT.Ш.11,Б.1,Ш-Б.) – yitiitjyäti (KT.Ш- Б;T.48,51) – yäti/yeti жеті njiQ tiyn (KT.Ш.11,19,20,25,26;T.34) – tiynnj Q tyn (T.6,17,23,39,40) – täyin/teyin де-п imrigij: yigirmi (KT.О-Ш) – yägirmi/ yegirmiirigj: ygrmi (KT.Ш.11,15,18,28,31;KT.С- Ш,T.49) жиырма BUS rij: yir sub (T.38) – yär sub/yer subBUS rj: yr sub (KT.Ш.10,19,20) – yär sub/yer sub жер-су Witij: yitinč (KT.K.5,KT.С-Ш) – yitinč Witj: ytinč (O.12) – y(ä)tinč жетінші gij: yig (KT.О.4) – yiggj: yg (T.23,37) – yäg/ yegигі rib: bir- (KT. D. 8) br:br- (KT. D. 12) – bär-бер- ijyi- (T. 8) – yi- j y- (T. 8) – yä-жe- it ti- (T. 5) – ti- t: t- (KT. D. 8) – tä-дe- (Мысал жоғардағы еңбектерден) Нәтиже «Күлтегін ескерткішінде» бірінші буындағы дауыссыздардан кейін i келетін тіл алды дауысты сөздерден 38 сөзбар, бұл сөздердің 13-інде i (i) таңбасы жазылмаған; «Тониқұқ ескерткішінде» бірінші буындағы дауыссыздардан кейін i келетін сөздерден шамамен 40 сөз бар, олардың ішінде 25 сөзде i (i) таңбасы жазылмаған. i таңбасымен таңбаланбаған тіл алды дауыстыларынан құрал- ған сөздерді ä деп оқу орфографиялық ережеге сәйкескеледі, бірақ кейбір мамандар оларды i деп оқиды, соңғы кездері e деп оқитындар да бар. Статистика тұрғысынан қарағанда, i (i) -мен басталған морфологиялық өзгеріске түспеген сөздер екі ескерткіш тілінде 10 жерде кездеседі, әрі шамамен 30 рет қайталанады, мұнда орфо- графиялық ережеге сай келмейтін сөздер жоқ. Дегенмен, бірінші буындағы дауысыздан кейін тіл алды дауысты i (i) -ні жазғанда, ереже бойынша, тіл алды дауысты i (i) таңбалануы тиіс болған кезде, екі ескерткіш тілінде жиыны 78 сөздің ішінде шамамен 38 сөз ережеге сәйкес таңбаланбаған. Мұның ішінде олардың кейбірі ұқсас бір сөзде i (i) деп таңбаланған не таңбаланбаған екі түрлі жазылу үлгісі кездеседі. жүктеу/скачать 362,75 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|