«Тониқұқ», «Күлтегін» ескерткіш мәтіндері негізінде



Pdf көрінісі
бет6/9
Дата22.09.2024
өлшемі362,75 Kb.
#145199
1   2   3   4   5   6   7   8   9
ä
)мен p(
i
) кейбір ұқсас сөздерде 
бірінің орнына бірі ауысатын құбылыс кездеседі. 
Мысалы:


89
Е. Ауғали
l (ä)l (KT.Ш.4,22,22,23,KT.G.13) – li il(KT.34 
рет,T.5 рет)→ел, мемлекет
aglBl (ä)lbilgä (KT.Ш.11) – aglibli ilbilgä 
(BK.Ш.10)→адам аты
tl (ä)lt- (T.32.KT.Ш.23,23) – tli ilt-(BK.Ш.19) 
→ ерт-
trsl (ä)lsirat-(KT.Ш.15) – trsli ilsirat-(KT.Ш.18) 
→ елсірет-
rbtl (ä) ltäbär (KT.С. 3, KT.K-D) – rbtli iltäbär 
(BK.Ш.10)→шен аты
gll(ä)llig (KT.Ш.29) – glli illig (KT.Ш.9, 15, 
18) → адам аты
rutr (ä)rtür- (KT.С-Ш) – rutri irtür-(KT.Ш.40) 
→ еткіз-
t (ä)t-(KT.Ш.10) – ti it-(KT.Ш.16,17,18 O.3,4,3
,4,10,12,18,13,19,20,2)→ет-
id(ä)di(T.21) – idi irkin(KT.O.4,Ш.3;T.11,21.4
7,60)→мүлде 
iK (ä)ki(T.18) – ugKiik-ägü(KT.С.3) →екі
Және де мысал алынғандар (Ercılasun A., 
2017: 647-735.Tekin T., 2016: 217-292.User H.Ş., 
2010: 517-538).
Жоғарыда аталған сөздер біз мысалға алған екі 
ескерткіш мәтінінде өзара алмасып, қолданылып 
жатады, сондай-ақ бір мәтіндеде екі түрлі жазыла 
береді. Бұндай алмасу немесе қайталау ішінара 
сөздерде бір сыңары басым екендігін көрсетеді, 
мысалы, srtli 
ilteriš, 
ti 
it-
сияқты сөздерде 

да
-
уыстымен жазуға бейім. Сандық характерден 
қарағанда, бұл екі дауысты дыбыстың алмасуын 
«жаңсақтық» деп түсіндіруге келмейтін сияқты.
3. Сөз басындағы бірінші буындағы дауыс
-
сыздардан кейінгі дауысты дыбыс a/p(ä/ i)
3.1 Сөз басындағы бірінші буындағы дауыс
-
сыздардан кейінгі дауысты ä-нің орфографиясы
Морфологиялық түрленуге түспеген сөздің 
бірінші буынындағы дауыссыздардан кейінгі 
a(
ä
) екі ескертіш мәтінінде де кездеседі, 
орфографиялық ережеге сәйкес a(
ä
) жазылмай
-
ды. Мысалы:
zdb bdz – bädiz (KT.О.12,С.13.Б-Ш.)→безеу, 
өрнек
qdb bdk – bädük(O.6)→үлкен
gb bg – bäg (KT.Ш.3,6,7,7,19,20,30;Ш.1,1,10,
11,11;T.36,42,43; С.11)→бек, би
nb bn – bän (T.1, 5, 7, 11, 15, 17, 30, 32, 37, 37, 
47, 50, 55, 58, 58, 59, 59; T.10; T.21)→мен
ugyb bŋgü – bäŋgü (KT.О.8, 11, 11, 12, 13) → 
мәңгі
Klyb bŋlg – bäŋlig (T.44)→мәңгілік
rKCrb brčkr – bärčiker (KT.С.12) →Парсылық
urb brü – bärü(T.46) →арт, кейін
CK kč – käč- (KT.О.4.Ш.37,39;T.25) →(суды)
кеш-
zsgCK kčgsz – käčigsiz (T.35) →кешірусіз
glmdK kdmlg – kädimlig (KT.О.33) →кежімді, 
киімді
lK kl – käl- (KT.С.11, 11, 7, 12, 12, 12, 12, 13, 
13; KT.О.4, 23, 23, 28, 31, 37; T.8, 15, 16, 17, 29, 
33, 34, 40, 43, 46, 43, 32, 22, 22, 32, 14)→кел-
ylK klŋ – käliŋ (KT.С.9) →келін
uOK utn K kntü / kntü–käntü (KT.О.23,С.4) 
→өз
srKyK kŋrs – käŋäräs (Tes.K4) sryK kŋrs–
käŋäräs (KT.О.39) →Соғда жерінің жер аты
NBRT uyKkŋü trbn – käŋü tärbän (BK.Ш.17-
18)/NmRT uyK kŋü trmn – käŋü tärmän (KT.D21) 
→Соғдаларға жақын бір жердің аты
LUB KgrK krgk bol- – kärgäk bol- (KT.Ш.4, 
30, С.10)→қаза бол-
nm mn – män (KT.О.11,11,Ш.27) →мен
annä – nä (KT.Ш.9; T.14, 32, 39, 57)→не
Kn nk–näk (säŋün) (KT.С.12) →адам аты
aKn nkä – näkä (T.39,39) →неге
yn nŋ – näŋ (KT.О.8, 11, 11, Ш.26; T.20, 21, 
29, 56) →еш, ештеңе
zms smz – sämiz(T.5,6) →семіз
ns sn – sän(T.10) →сен
nuys sŋün – säŋün (KT.С.12, 12, 13, D.32; T.9) 
→әскери қол басы
gt: tg–täg (KT.Ш.5,5,12,12,31;С.10,10; T.8,12) 
→-дай/-дей, сияқты
gt: tg–täg- (T.11,11,11,35,39,39,18,47; KT.Ш.
32,32,33,33,34,36,36,40,40; С.23,4,5,6,8,5) →ти-, 
жет-
igt: tgi–tägi (KT.О. 3, 3, 4, 4, 4, 6, 12; D. 2, 2, 8, 
8, 17, 17, 17, 21, 39; T.45) →дейін
argttgrä – tägrä (T.8)→төңірек
rugttgür – tägür- (T.47,18)→жеткіз-
nlttln – tälin- (KT.Ш.22)→тілін-
rmttmr – tämir (qapïγ) (KT.О.4. Ш. 2, 8, 17, 39; 
T.45, 46 )→темір (қақпа)
iryt: tŋri–täŋri (KT.О.1,9; Ш.1, 11, 12, 15, 22, 
25, 25, 25, 29, 10; KT.С. 3, 4, 10; T.2, 3, 6, 16, 38, 
40)→тәңір,тәңрі; құтты; қымбатты
rt: tr – t(ä)r (T.52 )→тер
abt: tbä – tävä (T.48)→түйе
glbt: tblg – tävlig (KT.Ш.6) →айлакер, 
алдаушы
zt: tz – täz- (T.38,43;KT.Ш.34,37) →қаш-
Kizt: tzik – täzik (T.45) →Тәжік
lj: yl – yäl- (T.26,27) →жел-
amlj: ylmä – yälmä (T.34,52) →шабарман
amj: ymä – yämä (KT.О. 10; D. 3, 3, 3, 5, 19; С. 
9; T. 16, 22, 22, 22, 22, 27, 27, 44, 50, 50, 52, 55, 55, 
56, 56, 60, 60, 60) →және
nj: yn – yän (T.11,11) →жан, маң
tj: yt – yät- (T.25) →жет-


90
Орхон ескерткіштері тіліндегі дауыстылар ä/i және e («Тониқұқ», «Күлтегін» ескерткіш мәтіндері негізінде) 
(Мысал жоғардағы еңбектерден)


Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет