© 2019 Al-Farabi
Kazakh National University
ISSN 1563-0323, eISSN 2618-0782 Филология сериясы. №4 (176).2019 https://philart.kaznu.kz
86
ҒТАМР 811.512.145 https://doi.org/10.26577/EJPh-2019-4-ph12
Е. Ауғали
,
ф.ғ.д., Орталық Минзу университетінің профессоры,
Қытай, Бейджиң қ., e-mail: e.awghaliy@163.com
ОРХОН ЕСКЕРТКІШТЕРІ ТІЛІНДЕГІ ДАУЫСТЫЛАР
Ä
/I
ЖӘНЕ
E
(«Тониқұқ», «Күлтегін» ескерткіш мәтіндері негізінде)
Аңдатпа.
Бар, олар дауыстылардың сингармонизмі
бойынша екі группа құрап, дауысты
дыбыстардың жабық жүйесін қалыптастырады. Орхон ескерткіштерінде
e
таңбасы жоқ,
жазуды
оқу практикасында, кейбір мамандар қысаң
дауысты дыбыс
e
-нің бар болу мүмкіндігін
ортаға
қойса да, теориялық пайымдаулар дүлдамал, тәжірибеге негізделіп көзқарас білдіруге құштар.
Мақаламызда
ä
мен
i
-нің орфографиялық ерекшеліктеріне негізделіп, Орхон ескерткіштерінің
тілінде дауысты дыбыс
e
бар екендігін ортаға қояды.
Дауысты
i-
нің басты сипаты тіл алды дауысты дыбыс,
p
таңбасы сөзде дауысты дыбыс
үндестігіне сәйкес
жіңішке дауысты дыбыс
i
-ге тән болып, таңба мен дыбыс қатысы айқындалады.
Орфографиялық ережеге сәйкес сөз басында келетін
ä
жазуда
көрсетілмейді, керісінше сөз
басындағы
i
-ні жазбауға болмайды. Бұл ереже ескерткіш мәтіндерінде кемелді жүйе нормасында
сақталған.
Морфологиялық түрленуге түспеген сөздің бірінші буынындағы
дауыссыздардан кейінгі a
(
ä
)
екі ескертіш мәтінінде де кездеседі, орфографиялық ережеге сәйкес a
(
ä
)
жазылмайды.
Мақалада «Тоныкөк», «Күлтегін» ескерткіштерінің мәтініне
текстологиялық талдаулар
жасалған. Екі ескерткіштегі дауысты және дауыссыз дыбыстарды оқумен байланысты
фонетикалық талдаулар жүргізілген. Ескерткіштердегі әріп пен дыбыстың сәйкестіктері
қарастырылып, қазіргі тіл дыбыстарымен салыстырылып талданған.
