Екінші том маса астана, 2022 ахмет байтұрсынұЛЫ
жүктеу/скачать 6,35 Mb. Pdf көрінісі
|
А.Байтұсынов Маса жинақ
| ЖАЗУ МӘСЕЛЕСІ
Қазақ дыбысына қарай хәрiп түзету турасындағы ойым: бұл хәріф түзету деген бүгін ғана басталған сөз емес. Шаһ Тахтински «уау» орнына сифырлар да салып қараған. Бірақ оны қауым қабыл алмаған соң, қалған және біздің хәрфіміз – араб хәрфі. Оны өзгер- туді жұрт ұнатпайтындығы белгілі болған. Қауым қабылдамаған хәріф қала берген де. Жолы болған «Г, Ң, Ж» секілділер ретке кiрiп кеткен. А.Б. мырза- ның хамзасы (ء) мен қос нүктесін (:) жұрт қабылдаға- нын-ақ ұнатамын. Бірақ хамза әліф орнына жүруші еді. Оны басқа харiпке қоймаймыз деп әуре қылар-ау деп шошимын. Сірә, солай қыла қалса, менің ойыма келетұғыны баспа машинасына ретi келсе, кейде үтір орнына үлкен «уау» салсақ, жазуымыз едәуір түзе- лер еді деп ойлаймын. Бiздiң тiлде екi үст бар: бірі (-), бірі (ا), йағни бірі харакат, бірі әліф, мұның әуелгісі жіңішке, сонғысы жуан айтылған хәріфтерге харакат болады. Мысалы, бірі – һәммасы, бәрі – болғаны дегендей. Бiзде үш түрлі аст бар: бірі болар-болмас білінетұғын русша «ы» секілдірек, менің ойымша мұндайға түк салмасқа керек. Бірақ сасды-сасды, асды-асды деген сықылдылар да не аст, не сәкінмен ғана бiлдiрiлсiн. Егер де мұндай «ы» секілді аст сөздің аиәғына келсе «ى» койылсын. Себебі, ондайды біз «ы» қылып оқимыз, ноғай һәм басқа түріктер «и» қылып оқиды. Екеүiне де бөгет жоқ. 2-нші аст «е» секілді, оған «ي» койу керек. Егер де сөз айағында келсе «ە», йағни қай рәсмие қойыу керек. 3-нші «и» сықылды екi йағни «يي» салу керек. Мысалы, сииыр, қиисық дегендей. 262 Бізде үтір екі түрлі. Мысалы, бүр ағаштың бүрі, бор-ақ топырақ. Сіздер «у» бар дерсіз, жоқ! Ол «уауға» сәкін болады. Мысалы, бу – байла, бура – түйе дегендей. Бірақ бұл үтір «уаулар» жуан-жіңішкеге бірдей хәріфтерге айтылғанда һәр қайсысы екi түрлі болып, төрт түрлi дыбыс шығады. Мысалы, бүр – ағаш бүрі, бір айналдыр, бор – ақ топырақ, бөрі қасқыр. Міне, байқасаңыз жуанына yay. жіңішкесіне үтір салдым. Шаһкәрім. Шаһкәрім ақсақалдың бұл сөзіне һәм «Айқап» жорналының -9ншы, 10-ншы нөмірлерінде жазылған Ғ.Мұса мырзаның сөзіне қысқалап, сөз қайырып өтемін. Шаһкәрім ақсақалдың керек деп отырған хәріф үстіне, астына қойылатын үтір, аст, сүкін, аст һәм «уау» жалғыз жазғанда ғана емес, басқа сөзге де қойыларға керек. Баспа жүзінде оның қолайсыздығы мол. Егер де осы күнгі тұтынып жүрген матбұғат тастарымен харакат қойып бастырсақ, бастырған нәрсеміз екі есе қымбат түседі. Олай болатыны харакатпен бастыру қиын, екінші орын көп алады. Харакатсыз баспаның екі жолын харакатты баспаның бір жолы алады. Егер де оған тағы хәріф үстіне хәріф қойыуды қоссақ, мысалы, «اروب» ,«رب» онда тіпті орынды көп алмақшы, бастырған нәрсені ол тағы көбірек қымбаттандырмақшы. Қымбат басылған нәрселерді қазақтың алу жағын да ойламай болмайды. Жүз бет боларлық нәрсеміз екі жүз бет болса, екі жүз елу бет болса, оған матбұғат екі есе, иә екі есе жарым қымбат алады. Сондықтан бұл қолайсыз болып табылады. Егер де матбұғаттың бұл күндегі тұтынып жүрген тастарынан басқа тас істеп бастыратын болсақ, йағни 263 үтір, үст, сакін һәм «yay» - бәрін де хәріф тастарымен бірге құйдырсақ, мысалы, «ۇ» сиақты еткізіп. Онда ол орынды осы күнгі жолдарымыздан көп алмайды. Бірақ оның қолайсыздығы басқа жағынан болады. Сол айтылған бес белгi бiр ғана хәріфке емес, барша дауыссыз дыбыстардың хәріфтерінің бас болып, орта болып, құйылатын тастарының тұруының бәрімен бірге құйылмақшы. Олай болғанда осы күнгі матбұғат тастарынан басқа құйдыру керек болады мынадай тастарды: «(асты-үстіне сәкін қойылған сегіз түрлі «ب» әрпін жазып көрсетеді – ред.) бұл бір ғана «б»-ға керек болатын тастардың өскені. Жалғыз «б» үшін мат- бұғаттың хәріф құйатын ұйасының көбейуі он болды. Бұрынғы төрт ұйасымен «б» хәріфінің ұйасы он төрт болмақшы. Тек қосылатын хәріфтердің һәр қайсысына сондай ұйа болмақшы. Тек қосылатын хәріфтер:ب (б), پ (п), ت (т), ج(ж), چ (ш), س(с), غ(ғ), ق(қ), ك(к), ڭ(ң), ل (л), م(м), ن(н), ى (и), йағни он төрт хәріф. Бұлар- дың һәр қайсысының бұрынғы төрт ұйасына жаңадан он ұйа қосылып, бұрынғы 56 ұйаның орнына 196 ұйа болмақшы. Тек қосылмайтын хәріфтер төртеу: د (д), ر (р), ز (з), ۋ (у). Бұлардың бұрынғы ұйасы екі-екіден сегiз болса, жаңадан һәр қайсысына он ұйа артық қосылып, 48 ұйа болады. Қысқасы, жоғарыда айтылған бес белгіні хәріф тастарына қосып құйдырсақ, бұрын- ғыдан басқа 180 түрлі тас қойылмақшы. Матбұғаттың бұрынғы ұйаларына 180 ұйа жаңадан қосылмақшы. Матбұғаттың хәріф ұйалары көбейсе, хәріфке шыға- ратын ақшасы көбеймекші, екінші хәріф жыйу жұмы- сын қиындатып, жұмыс жағын қымбаттатпақшы. Бұрынғы хәріфтердің ұйасы мысалы жүз болса, ендi оған жүз сексен қосылса, 280 болмақшы. Жүз жерден теру мен екі жүз сексен жерден теру бірдей болар ма? 264 Қысқалап айтқанда, бұлай харакаттарды хәріфтер- мен бірге құйдырсақ та бастырған нәрселеріміз жай бастырудан екі есе, хатта үш есе қымбат түспекші. Және де соңғы уақытта мұсылман матбұғаттары осы күнгі хәріфтердің баспа жүзінде қиыншылығы көп деп, оңай етуге жол қарастырып жүр. Қиындығы – ұйасының көптігі. Орыс хәріфі 35, оған 35 ұйа керек. Хәріф басына бір-бір ұйадан хәріфтің 35 хәріфінің азайтқанда жүз шамалы ұйа керек. Хәріф басына екі иә төрт ұйадан. Мұны қиынсынып жүргенде оған тағы 180 ұйа жаңадан қосып хәріф қойдырсақ, онда өзіміз матбұғат алмасақ, басқа матбұғаттарға олай етіп бастыра алмаймыз. Бұлардан басқа Шаһкәрім ақсақалдың жете ойламаған жерінің бірі мынау: қазақ тіліндегі дыбысқа қарап ат қоймай, хәріфке қарап дыбысқа ат қоймақшы. Мысал, аст, уст, үтір, сүкін деп. Сондыктан «у» жоқ, оған сүкін бар дейді де жазады «بۇ», «بۇرا» деп. Біз ежік балалардың басын қатырады деп, сол саутиә жолына «звуковой» түсеміз деп жүрміз. Сол саутиәмен бала оқытсақ, қазақ тіліндегі дыбыстарды өз қалпында айтпай «үтір» деп оқытсақ, онда ол қалай сол саутиә болады? Егер де «үтір» демей, дыбысын айтып окытсақ, онда қалай «у» жоқ болады? Мысал, «ۇب» (буу) деген сөзде «у» жоқ десек, «б»-ның үстiн- дегi не дыбыс деп айтамыз һәм оның артындағы екінші сукін қойғанын дыбыс деп айтамыз? Біз мұның екеуін де «у» дейміз, бірақ екеуінің арасында орыстардың «и» дыбысы мен «й» дыбысы- ның арасындағыдай айырмасы бар дейміз. Балаларды ежiкке қайырып түсіреміз десек, шыны да сол. Ежікпенен де балаларды оқытуға болады. Бiрақ жолы 265 қиын, усул саутиә жолы оңай. Оңайдан қиынға түске- нiмiз қанша қолайлы? Ғ.Мұса мырзаның сөзіне қарайтын жауап келесі нөмірде болар. А.Б. «Қазақ» газеті, №22. 16 иүл 1913. жүктеу/скачать 6,35 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|