Екінші том маса астана, 2022 ахмет байтұрсынұЛЫ

292
ҒЫЛЫМИ ТҮСІНІК
Ахмет Байтұрсынұлының он екі томдық шығарма- 
лар жинағының екінші кітабына «Маса» атты өлеңдер 
жинағы енді. Ақынның бұл өлеңдер жинағы үш рет: 
1911 жылы Орынборда 92 бетпен, 1914 жылы Қазанда 
95 бетпен, 1922 жылы Қазанда 95 бетпен жарық 
көргендігі туралы мәлімет бар.
Екінші томды баспаға дайындау барысында ағарту- 
шы ғалымның аяулы есімі ресми ақталғаннан кейін,
атап айтсақ, 1989, 1991, 2003, 2013 жылдары қайта 
басылым көрген жинақтардағы өлең мәтіндері қарас- 
тырылып салыстырылды.
Негізінен, осы уақытқа дейін басылым көрген кітап- 
тарда өлеңдер жинағының М.Әуезов атындағы Әдеби-
ет және өнер институты Қолжазба және текстология 
орталығында сақталған 1922 жылғы басылымының 
фотокөшірмесі қазіргі емлеге қопарылып, оқырман 
назарына ұсынылып келді. Өкініштісі, бұл маңызы 
зор фотокөшірме заманауи форматқа түсірілмеген- 
діктен, фотоқағаздағы нұсқасының сапасы көнеріп 
тозған. Бұл томдықта ҚР Ұлттық кітапхананың Сирек 
кездесетін кітаптар мен қолжазбалар қызметі қорын- 
дағы «Маса» кітабының Қазан мемлекеттік универ- 
ситетінің Н.И.Лобачевский атындағы ғылыми кітапха- 
насынан алынған PDF көшірмесі негізге алынды.
А.Байтұрсынұлы әдеби шығармаларының 1989, 1991
жылдары қайта басылған жинақтарындағы мәтін 
салыстырылып, ондағы өзгеріске түскен тұстары бас- 
тапқы қалпына келтірілгені жөнінде тұлғаның алты- 
томдық жинағында басты назарда болды. Түпнұсқа-
дағы өлеңдер мен 13 аударманың орналасу тәртібі 

293
қаз-қалпында берілді. Ал кейінгі басылымдардағы 
өзгерістер анықталып, салыстырулар рет-ретімен 
жіктелді. Бұл жинаққа 13 аударма, 22 өлең енген. 
Мұнан бөлек, «Байқаушы» бүркеншік есімімен жарық 
көрген өлеңдері де осы жинаққа топтастырылды.
«Жадовскаядан». «Мінсіз таза меруерт» тәржімасы 
туралы кейінгі 1989 жылғы басылымда: «...автор бұл 
өлеңді Ю.Жадовскаядан (1824–1883 жж.) аударған,
1911 жылы «Маса» жинағына енгізген. Содан кейін 
екі рет осы кітаптың қайта шыққан басылымдарында 
жарияланды» деген түсінік берілген (316-б.). Аударма 
туралы «20–30 жылдардағы қазақ әдебиеті» атты 
зерттеуде Ж.Ысмағұлов: «…екі шумақ сөз өрнегінің 
бұл күнге дейін ел ауызында Асан қайғы атына 
байланыстыра айтылып, қастерленіп келгені. Ахметтің 
Жадовскаядан аударған осы бір шағын толғауы енді 
өзіне қайтарылып отыр» деп жазды (Б. 410–423). Ал, 
әдебиеттанушы С.Мақпыров «Таза мінсіз асыл та-
сты» енді шатастырмайық» деген танымдық зерттеу 
мақаласында өзіне дейін дәлелденген аудармаға не
себепті қайта оралғанын былайша таратады. 1989, 
1997-ші жылдары аударма туралы айтылған түсінік- 
терге және кейінгі басылымдарға қарамастан БАҚ-
та жарияланған «Асан қайғы жырларының көркемдік 
әлемі» деген мақалада «Ш» деген автордың бұл
өлеңді Асан қайғының туындысына жатқызғанын 
айтады. Сол себепті де әдебиеттанудағы адасушылық- 
тың алдын алу үшін Ахметтің аудармасы туралы 
тағы бір толғақты талдаудың әлі керектігіне байланы-
сты өлеңнің тарихын түпнұсқасынан қарастырады. 
Орысша мәтіні:

294
«Лучший перл таится,
В глубине морской.
Зреет мысль святая
В глубине души.
Надо сильно буре
Море взволновать,
Чтоб оно в борении
Выбросило перл?
Надо сильно чувству
Душу потрясти,
Чтоб она в восторге,
Выразила мысль»
деген жолдарды көркемдік-стильдік тұрғыдан шұба-
лаңқы, балаң жеткізілген туынды дейді. Бірақ ағар- 
тушы әрі ақын Ахметтің бұл өлеңге философиялық 
тұрғыдан келгенін және «перлді» меруерт деп бала-
малаудағы негізгі ойдың пәлсапалық мәнде екенін 
айтады. Жадовскаяның үш шумақты шашыраңқы ойын 
А.Байтұрсынұлы «...тігісін жатқызып, ойын әрлендіре, 
жандандыра екі шымыр шумаққа жинақтап, қазақы 
өлеңнің қалыбына салып, таза ұлттық пішіндегі төлту-
ма деп санауға лайық әсем аударма жасаған», – дейді.
Шындығында, қос өлеңді қатар оқысаңыз, екі өлең- 
нің мазмұны бір-бірінен алшақ жатыр. Ал өлеңге
«Жадовскаядан» деген мәлімдеме берілмесе, өлеңді 
Байтұрсынұлыныкі деп қабылдарымыз хақ. 
Жадовская Юлия Валериановна – орыс жазушысы. 
Лирикалық өлеңдердің, «Стихотворения», «Отсталая» 
повесінің, «В стороне от большого света», «Женская 
история» романдарының авторы. Жарияланған жинақ- 
тары: Полн. собр. соч. Т. 1-4. СПб, 1894; Избр. стих., 
Ярославль, 1958. Добролюбов Н.А. Стихотворения 
Юлии Жадовской. Собр.соч. т. 3. М-Л., 1962.

295
«Нәбек аты». Бұл шығарманың атауы түпнұсқада
осылай берілген. Ал, 1989, 1991 ж.ж. жинақтарда атау 
сөз «Нәбік» деп өзгертілген. 2003 ж. жинақ түпнұс- 
қадағы қалпына келтірілген, соңғы нұсқасы берілді.
Түпнұсқадағы «Малы көп, түрлі бұйым бәріне 
caй» деген сөйлемдегі «бәріне» деген сөз 1989, 1991 
жж. басылымда «бәрі де» деп берілген. Түпнұсқадағы 
«Үстіне сылқым-сылқым киіп алып» деген өлең жолы 
«Үстіне салқам-салқам киім іліп» деп өзгертілген. 
Түпнұсқалық қалпы 2003 жылы түзетілгендіктен, осы 
жинақ негізге алынды.
«Сорлы болған мұжық». Түпнұсқадағы «Қаншығым 
балалады күні кеше» деген тармақтағы «балалады» 
деген сөз 1989 ж. жинақта «күшіктеді» деп өзгертіл- 
ген. Түпнұсқа 2003 жылы қалпына келтірілді, осы 
жинақ бойынша берілді.
«Қаздар». Түпнұсқадағы «Пайдасы, базар өтіп, кетер 
жерде» деген тармақ 1989, 1991 жылғы жинақтарда 
«Базар өтіп, пайдасы кетер жерде» деп өзгеріске
түскен. Түпнұсқада «Біздің бе (*)... жоқ өткізген еңбе- 
гіміз?» деген тармақтағы «біздің» деген сөзден кейін 
жұлдызша қойылып, осы беттің астына «ойланып, 
ойланып» деген автор сілтемесі берілген. Сілтеме
1989 ж. жинақта жоқ. Осы жолдан кейінгі «Әше жөн» 
деген сөз 1991 ж. басылымда «Әсте жөн» деп өзгер- 
тілген. Түпнұсқа бойынша 2003 жылы түзетілді, осы 
жинақ негізге алынды.
«Есек пен үкі». Бұл өлең 1991 ж. басылымда «Қырық 
мысал» жинағының 36-ншы мысалы ретінде берілген. 
Түпнұсқаға сүйенсек, аударма «Маса» жинағында 
жарияланған. Сондай-ақ, түпнұсқада «Есек пен үкі» 
мысалының түйіні ретінде берілген ғибрат:

296
«...Жазған сөз жаным ашып Алашыма:
Алаштың адасқан аз баласына.
Қаннан қан еткен інім, бауыр жұртым!
Қараған «Қара таудың» қаласына.
Іші лас, сырты таза залымдардың
Алданып құр сыртының тазасына.
Мәз болып байғазы алған балаларша 
Сатылып жылтыраған танасына.
Әбілдің зиаратын аттап өтіп,
Қабылдың бата қылма, моласына.
Қорыққанға қос көрініп, қойдай үркіп,
Тығылып дажалдың итханасына.
Ес кетіп, сабыр қалмай сасқалақтап,
Қорыққаннан көзің сыймай шарасына.
Ұмытып Құдайды да, Құранды да,
Бас ұрма Лат, Манат ағашына»
төрт шумақтың алдында келетін яғни «Тал түсте лақты 
деп соны айтып жүр» деген тармақпен тәмамдалған 
бөлігі «Аудармалар» деген тарауға, ал жоғарыда кел- 
тірілген «Жазған сөз жаным ашып Алашыма» деген 
тармақтан басталатын алдыңғы мысалдық бөлікте 
айтылған ғибраттық ойды білдіріп тұрған қорытын- 
ды бөлігі «Өлеңдер» атты тарауға топтастырылған. 
2003 ж. басылымда бұл мысал түпнұсқадағы қалпына 
келтірілді. 
«Жазған сөз жаным ашып Алашыма» деген тармақ- 
тан басталатын жоғарыда келтірілген үзінді «Ақ жол- 
ға» (1991) енбей қалған. Түпнұсқадағы «Тығылып 
дажалдың итханасына» деген тармақ 1989 ж. жинақта 
«Тығылып тажалдың бұтханасына» деп берілген

297
және түпнұсқадағы «Бас ұрма Лат, Манат ағашына» 
деген тармақ 1989 жылғы жинақта «Бас ұрма ләнат-
манат ағашына» деп өзгертілген, бұл өзгертулер 
түзетілді. Лат, Манат, Ғузза – арабтардың ислам дінін 
қабылдаған уақытқа дейін табынған пұт мүсіндері.
«Қазақ қалпы». Түпнұсқада бұл атау «Қаз едік
қатар ұшып қаңқылдаған» деп басталатын өлеңдікі. 
Ал 1989, 1991 ж. жинақтарда бұл өлеңнің аты «Қазақ 
салты» деп өзгеріске түскен. Түпнұсқа бойынша
«Қазақ салты» атты өлеңі «Қалтылдақ қайық мініп 
еспесі жоқ» деп басталады. 1989, 1991 ж.ж. жинақтарда 
соңғы өлең «Қазақ қалпы» деп аталады. 1922 жылғы 
нұсқада «Қазақ қалпы» өлеңі бірінші, «Қазақ салты» 
екінші берілген. Түпнұсқалық қалпына 2003 жылы 
келтірілді.
«Қазақ салты». Осы өлеңдегі «Жақынмен ырылдас- 
тық иттей үрдік» деген тармақтағы «ырылдастық»
деген сөз «Ақ жолда» «араздастық» деп өзгертілген. 
Бұл сөз түпнұсқадағы қалпына 2003 жылы түзетілген- 
діктен, осы жинақ негізге алынды.
«Жиған-терген». Түпнұсқада «Мақтады ұлық – 
болды мәз!» деген тармақтағы «ұлық» деген сөзге 
А.Байтұрсынұлы «ұлық – хакім» деген түсінік берген. 
Түпнұсқада сонымен қатар «Арендаға алып па» деген 
тармақтағы «арендаға» деген сөзге де автор «жал- 
дауға» деген сілтеме берген. Ал бұл түсініктер 1989, 
1991 жж. жинақтарда негізге алынбаған. Түпнұсқа- 
дағы «Жан-жақты бұлт торлады» деген тармақ 1989, 
1991 жж. жинақтарда «Көкті бұлт торлады» деп 
өзгеріске түскен. Түпнұсқадағы: «Қазағым, елім, 
Қайқайып белің» деген тармақтағы «қайқайып» деген 
сөз «Ақ жолда» (79-б.) «қайқиып» деп өзгерген. Осы 

298
келтірілген тармақтың соңына жұлдызша қойылып, 
сілтеме түрінде: «Соңғы 8 жол өлең төңкерістен бұрын 
шыққан «Масаларда», цензура рұқсат етпегендіктен 
басылмаған. А.Б.» деген түсінік берілген. Бұл түсінік 
1989, 1991 жж. жинақтарға енбей қалған. Және 1989 
ж. жинақта: «1922 жылғы Қазаннан шыққан басылы- 
мында:
Қазағым, елім,
Қайқайып белің,
Сынуға тұр таянып.
Талауда малың,
Қамауда жаның,
Аш, көзіңді, оянып!
Қанған жоқ па, әлі ұйқың,
Ұйықтайтын бар не сиқың? –
деп келетін 8 жол өлең қосылыпты» деген түсінік 
берілген (311-б). «Ақ жолдың» алғысөзінің авторы да 
осындай түсінікті өз атынан берген. Өзгерген тұстар 
түпнұсқа бойынша 2003 жылы түзетілген.
«Жауға түскеннің сөзі». Өлең атауы түпнұсқада 
1989, 1991 жж. жинақтарда «Жауға түскен жан сөзі» 
деп өзгеріске ұшыраған. Түпнұсқадағы өлең атауы
2003 жылы қалпына келтірілді, осы жинақ негізге алын- 
ды.
«Адамдық диқаншысы». «Көңілін көгертуге құл
халықтың» деген тармақтағы «көгертуге» сөзі «Ақ
жолда» «көтеруге» деп өзгертілген. Бұл сөз түпнұс- 
қадағы қалпына 2003 жылы түзетілгендіктен, осы 
жинақ негізге алынды.
«Көк есектерге». Түпнұсқадағы: «Мүбтала ғып сал- 
ғандай бұл азапқа» деген жолдың бастапқы сөзі
1991 ж. жинақта: «мұншама» деп өзгертілген. Бұл 

299
өлең 1989 ж. жинаққа енбеген. «Мүбтала» – араб сөзі, 
«душар болу», «бір нәрсеге ұшырау, жолығу» деген 
мағынада қолданылып тұр. Түпнұсқа бойынша 2003 
жылы түзетілді, осы жинақ негізге алынды.
«Қа... қаласына». Түпнұсқада қысқартылған қала
аты 1991 ж. жинақта «Қарқаралы» деп толықты- 
рылған. Түпнұсқа 2003 жылы қалпына келтірілді, осы 
жинақ негізге алынды.
«Жұбату» (Қазақтың бала жұбату өлеңі). Түпнұсқа-
дағы: «Нулы, нулы Жерің қайда?» деген сөйлемнің 
бастапқы сөзі «Ақ жолда» (72-б.) «Тулы» деп өзгер- 
тілген. Ал, «Сулы, сулы» деген тармақ «Сулы, шулы», 
«Ел қорғаны» деген тіркестер 1991 ж. жинақта «Ел
қорыған» (72-б.) деп өзгертілген. Түпнұсқадағы:
«Сулы көлден сұсты айырды» деген сөйлемдегі
«сұсты» деген сөз 1989, 1991 жылғы жинақтарда 
«құсты» деп өзгертілген.
Осы төрт буынды өлеңнің түпнұсқадағы: «Биің 
болды» деген тіркес 1989, 1991 жж. жинақта «Бибің 
болды» деп өзгеріске түскен. Ахмет түзген «би» мен 
«биің» деген сөздің мәнін аңғару үшін осы жолдарды:
37. «...Би орнына 
38. Биің болды,
39. Би деу бірақ 
40. Қиын болды...»
зер салып, үңілсек «бұрынғы бидің» орнына «би 
болғанның» билігі «би» деп айтуға келмейтінін қоғам- 
ға аңдату. Өлеңнің 41-тармағындағы: «Қаралды би» 
«Қараны би» (73-б.) деп, ал «Қараны жан» деген тіркесі 
«Параны би» деп өзгеріске түскен. Бұл өлең жол- 
дары түпнұсқадағы қалпына 2003 жылы түзетіл- 
гендіктен, осы жинақ негізге алынды.

300
«Н.Қ. ханымға». «Ақ жол» жинағында «Н.Қ-ха- 
нымға» өлеңінің атауына құрастырушы тарапынан 
«Нәзипа Құлжановаға арналған» деген сілтеме беріл- 
ген. Түпнұсқада анықтамалық-сілтеме берілмеген- 
діктен, 2003 ж. жинақта түпнұсқалық қалпы бойынша 
берілді.
«Ақын ініме». 1922 ж. түпнұсқадағы: «Азырақ 
құлағың сал, ақын інім! Ойымыз, рухымыз жақын, 
інім» деген жолдар 1991 ж. жинақта: «Аз сөзге құлағың 
сал, ақын інім! Ой, пікір, рухымыз жақын, інім» десе, 
«Аузымен орақ орып бәрін де етер» деген тармақ 
«Аузымен орақ орып бәрін де істер» деп, «Қымыз бен 
еті жоқ құр татыр білім» деген соңғы жолы «Еті мен 
қымызы жоқ – тақыр, інім» өзгеріске түскен. 
Өлеңнің Міржақып Дулатұлына арналғандығына 
құрастырушы сілтеме берген. Өзгертеулер түпнұсқа 
бойынша 2003 жылы қалпына келтірілді.
«И.Б. жездем хатынан». Бұл өлең 1991 ж. жинаққа 
кірмеген, ал 1989 ж. жинақта 11 жолы түсіп қалған. 
Шумақ мәтіні мынадай: 
«...Мода болды кіділік, 
Сал сөзді елегіш.
Бір жөнге тарту жоқ,
Шалқайақ ерегіс,
Алалықтан күш бөлу –
Бұл қанша керек іс?
Шемен бар әуе дерлік,
Сасық бар бүйе дерлік 
Замана түрленді,
Жақсылар кірленді,
Азасынан у жерлік».
Осы өлеңдегі «мода» деген сөзге А.Байтұрсынұлы 

301
«ресім» деген балама берген. 1989 ж. жинақта бұл 
ескерілмеген. Түпнұсқаның бастапқы қалпы 2003 ж. 
жинақта толығымен берілді.
«Жауап хаттан». Бұл өлең «Ақ жол» жинағына 
енбеген. Түпнұсқадағы: «Жолдан мен де шықпайын, 
Сөзбен сыйлап мықтайын» деген тармақтар 1989 ж. 
жинақта: «Жолдан мен де шықпаймын, Сөзбен сыйлап 
мықтаймын» деп өзгертілген. Өлең жолдарындағы 
өзгертулер түпнұсқадағы қалпына 2003 жылы түзетіл- 
гендіктен, осы жинақ негізге алынды.
«Ғылым». Бұл өлең 1991 ж. басылымда жоқ. Осы 
өлеңде: «Сөз емес арнап жазған дос пен қасқа» деген 
жолдардан кейін келетін:
«Ғылым бар бет жууда талай, – дедік. 
Жуған жөн бұлай бастап, бұлай – дедік.
Жусаңдар солай етіп, сауабы көп,
Жаза бар жұмағанда олай, – дедік.
Шарттар көп, – дедік, – ғұсыл құйынғанда, 
Шаһуат пәлендей боп құйылғанда,
Қалайша көзде(...) деп айтпады екен?
Үйрет, – деп, – мұның бәрін, бұйырғанда!»
деген екі шумағы 1989 ж. жинаққа кірмеген. Өзгер- 
тулер мен өлең шумақтары түпнұсқадағы қалпына
2003 жылы түзетілгендіктен, осы жинақ негізге алын-
ды.
«Надсоннан». Надсон Семен Яковлевич – петер- 
борлық орыс ақыны. Азаматтық, ғашықтық тақырып- 
тардағы және табиғатты бейнелейтін лирикалық 
өлеңдерімен қатар «Христианка» (1878), «Көктемгі 
ертегі» (1882) атты поэмалардың, «Проза. Күнделіктер. 
Хаттар» (1912) атты кітабына енген прозалық шығар- 

302
малардың, «Софья патшайым» атты өлеңмен жазыл- 
ған драмалық туындының авторы. Шығармалары 
мынадай басылымдарда жарияланған: 1. Полн. собр. 
соч. Т. 1-2. Петербург, 1917; Полн. собр. стих. М.-Л., 
1962; С.Я.Надсон. (Сб. статей), СПб., 1887.
Бұл аударма өлең 1991 ж. жинаққа енбеген. Түп- 
нұсқадағы: «Бұзықтық түзіктікті таптағанға» деген 
тармақ 1989 ж. жинақта «Бұзықтық түзуіңді таптаған- 
ға» десе, «Жүре алмай, дымы құрып, сонда әрі» деген 
тармақ «Жүре алмай, демі құрып сонда әрі» өзгертіл- 
ген. Бұл жолдар түпнұсқадағы қалпына 2003 жылы 
түзетілгендіктен, осы жинақ негізге алынды.
«Бақ». Түпнұсқадағы: «Жаңа түсіп басылған» 
деген тармақтағы «жаңа» сөзі 1989 ж. жинақта «ана» 
болып өзгеріске түссе, «Гүл қамауда сеніп тұр» деген 
тармақ 1989, 1991 жж. жинақта «семіп» десе, «Қашан 
көңіл жасарар» деген тармақ 1991 ж. жинақта «Қашан 
көңіл жарасар» деп берілген. Бұл сөздер түпнұсқа- 
дағы қалпына 2003 жылы түзетілгендіктен, осы жинақ 
негізге алынды.
«Пушкин (Вольтерден)». Бұл өлең – А.С.Пушкин- 
нің «Стансы (из Вольтера)» атты туындысының 
аудармасы. Пушкин шығармаларының 10 томдық
толық жинағында 1817 жылы жазылған бұл шығарма 
жөнінде: «При жизни Пушкина не печаталось. Воль-
ный перевод стансов Вольтера Сидевилю» деп жа-
зылған (А.С.Пушкин. Полное собрание сочинений в 
десяти томах. Издание четвертое. Том первый. Сти-
хотворения. 1813-1820. Ленинградское отделение 
Ленинград: Наука, 1977. Стр. 471). 
Вольтер (бүркеншік аты, шын аты мен фамилиясы 
– Мари Франсуа Аруэ. (21.11.1694, Париж – 30.5.1778, 
сонда) – француз жазушысы, философ, тарихшы.

303
«Стансы» терминіне М.В.Гаврилов: (франц. «stance», 
италиянша «stanza шумақ», сөзбе сөз мағынасы: 
тұрған жер, аялдама) ХVIII-XIX ғ. поэзиясында шағын 
көлемді шумақтар түрінде жазылған (әдетте төрт 
тармақ, көбінесе 4 бунақты ямб), әрқайсысынан соң 
міндетті кідіріс (нүкте), мазмұны көбінесе медита- 
тивті. Орыс әдебиетінде А.С.Пушкиннің «Стансы- 
лары» кеңірек танылған. С. жанрлық белгілері айқын 
емес, ХІХ ғ. өшеді», – деп түсінік берген (Литератур- 
ный энциклопедический словарь. Москва: Советская 
энциклопедия, 1987. Стр. 419).
1991 ж. жинақта аударма-өлең атауындағы «Пуш-
кин» деген сөзі көрсетілмеген. 2003 ж. жинақта түп-
нұсқа бойынша «Пушкин. (Вольтерден)» деп түзетіл-
ді. Түпнұсқадағы: «Қыздыр дейсің, топ, жиынды жан 
дейсің» деген тармақ 1989, 1991 жж. жинақта «Қыздыр 
дейсің мәжілісті, жан дейсің» деп өзгертілген. Бұл 
өзгеріске түскен өлең жолдары түпнұсқадағы қал- 
пына 2003 жылы түзетілгендіктен, осы жинақ негізге 
алынды.
«Ат». Түпнұсқадағы: «Әбзелмен жарқыраған әсем
басып» деген тармақтың «басып» сөзі 1989, 1991 жж. 
жинақта «басқан» деп өзгертілген. Бұл сөз түпнұсқа- 
дағы қалпына 2003 жылы түзетілгендіктен, осы жинақ 
негізге алынды.
«Данышпан Алектің ажалы». Бұл аударманың 
атауы 1989, 1991 жж. жинақта «Данышпан Аликтің 
ажалы» деп берілген. Бұл өлең А.С.Пушкиннің «Львов 
жылнамасындағы» жылнамалық әңгіме негізінде жа- 
зылған. 1825 жылы жарияланған «Песнь о Вещем 
Олеге» атты шығармасының аудармасы.
Түпнұсқадағы: «Царград – Станбул қаласының 
бұрынғы аты. Сауыт Царград – сонан шыққан сауыт». 

304
«Перун – дінсіздер табынатын пұт» деген А.Байтұр- 
сынұлының берген түсініктері 1989 ж. жинақта: 
«Царград – қаланың аты. Сауыт – сонан шыққан сауыт. 
2. Перун – дінсіздер табынатын пұт» болып, ал «Ақ 
жолда»: «Пұт, дінсіздер табынатын» деп, «перун» 
сөзіне ғана түсінік берілген. Осы өлеңдегі: «Қалқаның 
қақ басында Царградтың» деген тармақ 1989,
1991 ж.ж. жинақта «Қалқанның – қақ басында Цар- 
градты» десе, ал «Күңіркеп дұшпандарың көре алмай- 
ды» деген тармақ «Күңкілдеп, дұшпандарың көре 
алмайды» деп, «Әйтсе де, ой мен жүзі торғылданар» 
деген «Әйтсе де ой мен жүзі тарғылданар» деп өзгеріс- 
ке түскен. Өзгертілген өлең жолдары түпнұсқадағы 
қалпына 2003 жылы түзетілгендіктен, осы жинақ 
негізге алынды.
«Балықшы мен балық». А.С.Пушкиннің 1833 жылы 
жазылған «Сказка о рыбаке и рыбке» поэмасының 
аудармасы.
Түпнұсқадағы: «Деп ұрысты: «Миы ашыған, қу, көк 
сақал» деген тармақ 1989, 1991 жж. жинақта «Алжы- 
ған, миы ашыған, қу көк сақал» деп өзгертілсе, осы 
туындыдағы: «Зумрет, березелі бар білезік» деген 
тармақтағы «зумрет» – «зумруд» деп, «Жеткен жоқ 
жаным әлі ризалыққа» дегендегі «ризалыққа» – «ырза- 
лыққа» деп өзгеріске түскен.
Ал түпнұсқада берілген 3 шумақ 1989 ж. жинақта 
бар, «Ақ жолға» енбей қалған:
«...Шал айтты: – «Құтырдың ба? Түзу ме есің?
Болмасын астамшылық, мұның кесір!
Білмейсің іс ретін, сөз мәнісін,
Жұрт күлер: «Қор болған, – деп, – бақыт, есіл!»
Бұл сөзге кемпір қатты ашуланып,
Жіберді шалды жаққа салып-салып.

305
Қалайша маған қарсы сөз айтасың?
Сен мұжық, мен ақ сүйек, қой – деп, танып!
Сөз айтар шалда хал жоқ, жөнеледі,
Қарайып теңіз беті, түнереді:
Шақырған шал даусына балық келіп,
«Ақсақал, не айтасың? Сөйле!» деді».
Бұл шумақтар және өзгеріске түскен сөздер түпнұс- 
қадағы қалпына 2003 жылы түзетілген, осы жинақ 
негізге алынды.
«Алтын әтеш». А.С.Пушкиннің 1834 жылы жазыл- 
ған «Сказка о золотом петушке» атты өлеңінің аудар- 
масы.
Түпнұсқадағы: «Арқадан да, Құбыладан» деген өлең 
жолы «Ақ жолда» «Сырттан десе, Құбыладан» деп, 
«Қыз: «Хи-хи-хи! Ха-ха-ха!» деген тармақтан кейінгі 
«Қорықпайды екен обалдан. Күлген болды һәм Дадан» 
деген тармақтар «Дейді: «Батыр хан Дадан, Қорықпас 
білем обалдан» 1989, 1991 жж. жинақта өзгертілген. 
Бұл өзгертулер түпнұсқадағы қалпына 2003 жылы
түзетілгендіктен, осы жинақ негізге алынды.
«Лермонтовтан». Бұл туынды «Ақ жолға» енбеген. 
Түпнұсқадағы: «Отрывок из поэмы Лермонтова», 
«Мцыри», «Монах – сопы» деген түсінік-сілтемелер 
1989, 1991 ж.ж. басылымдарда ескерілмеген. «Тифлис 
шаһарына өтіп кетті» дегендегі қала аты 1989 ж.
жинақта «Тиблис» деп, «Мейілі шаппағанын дәм-
тағамға» деген тармақтың бірінші сөзі «Тәбеті» деп 
өзгертілген. Бұл өзгеріске түскен сөздер мен сілтеме- 
лер түпнұсқадағы қалпына 2003 жылы түзетілген- 
діктен, осы жинақ негізге алынды.
«Маса» жинағындағы «Cөз иесінен» атты аңдату- 
ындағы «маса» деп отырғаны өзі екенін, Ахмет 
Байтұрсынұлы былайша баян етеді:
20–7069

306
«Ызыңдап ұшқан мынау біздің маса,
Сап-сары, айақтары ұзын маса.
Өзіне біткен түсі өзгерілмес,
Дегенмен, қара йаки қызыл маса.
Үстінде ұйықтағанның айнала ұшып,
Қаққы жеп, қанаттары бұзылғанша,
Ұйқысын, аз да болса, бөлмес пе екен,
Қоймастан құлағына ызыңдаса?!».
Жинаққа «Маса» аңдату-шумақ ретінде, 1.«Сөз 
иесінен» беташары іспетті, өз тарапынан 2.«Жазушы- 
ның қанағаты» атты ғибраты орын алып, 3.«Туысыма», 
4.«Жазған сөз жаным ашып Алашыма…», 5.«Қазақ 
қалпы», 6.«Қазақ салты», 7.«Достыма хат», 8.«Жиған-
терген», 9.«Анама хат», 10.«Тілек батам», 11.«Жауға 
түскеннің сөзі», 12.«Адамдық диқаншысы», 13.«Көк 
есектерге», 14.«Қа… қаласына», 15.«Жұртыма», 
16.«Жұбату» (Қазақтың бала жұбату өлеңі) 17.«Н.Қ. 
ханымға», 18.«Ақын ініме», 19.«И.Б. жездеме», 
20.«Жауап хаттан», 21.«Ғылым», 22.«Бақ», 23.«Тарту» 
сынды өлеңдері енген. Сонымен қатар, Ю.В.Жадовс- 
кая, С.М.Надсон, Вольтер, А.С.Пушкин, М.Ю.Лермон- 
тов өлеңдерінен аударған 13 мысалы енгенін жоғары- 
да атап өттік. Ақын өлеңінің жазылу тарихына және 
қай жинақтарда жарияланғаны туралы әдебиетші 
Сәрсенбі Дәуітов 1989-шы жылғы басылымда түсінік 
берген. Ахметтің бұдан бөлек, «Ер Сайын» жинағы- 
ның беташары ретінде жазған 1.«Атақты Сібір ұлы 
қарт Потанин», «Байқаушы» бүркеншік атпен жарық 
көрген: 2.«Туған тілім», 3.«Дағдарыс», 4.«Қойан» деген 
өлеңдері бар. Әзірге бізге белгілісі – 27 өлең.
Академик С.Қирабаевтың «Ахметтің ақындығы» 
талдау мақаласында: «қайраткерді әлеуметтік шын- 

307
дықтың ақыны, дәуірлік құбылыстарды нақ сыпат- 
таған, жаңашыл ақын әрі ойшыл сүгіреткер» екендігі 
оның өлеңдерін талдап, тарату арқылы сараланады 
(Б.3–10). Зерттеуші «Қазақ қалпы», «Қазақ салты», 
«Жиған-терген» атты өлеңдердегі «бейнелілікке» баса 
назар аударып, қиын-қыстау кезінде – алаш азаматы- 
ның бәрін ««таразыға тартып», сыннан өткізген 
сүгіреткер-ақын» дейді (Б.3–10). Мәселен, «...Қаз 
едік қатар ұшып қаңқылдаған, Сахара көлге қонып 
салқындаған. Бір өртке қаудан шыққан душар болып, 
Не қалды тәнімізде шарпылмаған» деген шумақтағы 
үшінші жолдағы «өрт» сөзінен «отаршылдықтың 
өрті», осыған қарсы тұратын қазақта кім бар? де-
ген ақынның «жанайқайын» аз сөзге сыйдырғанын, 
халқына ызалана, күйіне отырып та, оның болашағы 
мен азаттығына бар өмірін арнағанын айтады. Абайша 
қайғырып, Абайша толғанады. Ахметтің «Масасы» 
талай елді оятты. ...Ойы бар, ақылы бар жас таланттар 
оянды. Олар «ұстаз ағасының ісін жалғастырып алып 
кетті» деген пікір айтады. Бірақ, Ахметке олармен 
жарысып, поэзияда қызмет істеу қажет болмай қалды. 
Ахметтің ақындығы осымен тәмам болып, ол өзін 
халқына қажетті ең өзекті мәселеге жұмсады. Йағни, 
оның «ақындығын ғалымдығы» жеңіп кетті. Әрине, 
бұл Ахметтің ақындығын, азаматтық поэзиясындағы 
талантты туындыларын жоққа шығара алмайды. Қайта, 
қазақ даласына азаттық идеясы тарай бастаған тұста 
«жаңа поэзияның бастаушысы, алғашқы ту ұстау- 
шысы болып Ахмет қашанда да тарих биігінде тұрады» 
деп түйіндейді тұжырымын (Б.3–10).
Ақынның «Мінсіз таза меруерт» тәржімасы туралы 
кейінгі 1989-шы жылғы басылымда: «...автор бұл 
өлеңді Ю.Жадовскаядан (1824–1883 жж) аударған, 

308
1911-ші жылы Орынборда жарық көрген «Маса» жина- 
ғына енгізген. Содан кейін екі рет осы кітаптың қайта 
шыққан басылымдарында жарияланды» деген түсінік 
берілген (316-б.). Бұл аударма туралы профессор
Ж.Ысмағұлов:«…екі шумақ сөз өрнегінің бұл күнге 
дейін ел аузында Асан қайғы атына байланыстыра 
айтылып, қастерленіп келгені. Ахметтің Жадовская- 
дан аударған осы бір шағын толғауы енді өзіне қайта- 
рылып отыр» деп жазды (Б.410–423). Ахметтің роман-
тикаға бой алдырғанын, оның Пушкин, Лермонтов,
Надсон шығармаларына жүгінуінен аңғаруға болады 
дейді. Ж.Ысмағұловтың аударма жөніндегі ой-тұжы- 
рымына сүйенген әдебиеттанушы С.Мақпыров «Таза 
мінсіз асыл тасты» енді шатастырмайық» деген таным- 
дық зерттеу мақаласын жазды. Бұл мақала зерттеуші- 
нің «Қазына» атты монографиялық зерттеу еңбегіне 
енді (Б.44–45). С.Мақпыров өзіне дейін дәлелденген 
аудармаға не себепті оралғаны жөнінде: «1989, 1997-
ші жылдары аударма туралы айтылған түсініктерге» 
және кейінгі басылымдарға қарамастан БАҚ-та жария- 
ланған «Асан қайғы жырларының көркемдік әлемі» 
деген мақалада «Ш» деген автордың бұл өлеңді Асан 
қайғының туындыларына жатқызғанын айтады. Сол 
себепті де, әдебиеттанудағы адасушылықтың алдын 
алу үшін Ахметтің аудармасы туралы тағы бір толғақ- 
ты талдау-түсініктің оқырманға әлі де керектігіне 
байланысты, өлеңнің тарихын орысша нұсқасынан 
қарастырады. Нақтысы, Жадовскаядан туындысынан 
бастайды:
«Лучший перл таится
В глубине морской;
Зреет мысль святая
В глубине души.

309
Надо сильно буре
Море взволновать,
Чтоб оно в бореньи
Выбросило перл;
Надо силно чувству
Душу потрясти,
Чтоб она, в восторге,
Выразила мысль», -
деген жолдарды «көркемдік-құрылымдық тұрғыдан 
шұбалаңқы, балаң жеткізілген туынды» дейді. Бірақ, 
ағартушы әрі ақын Ахметтің бұл өлеңге философиялық 
тұрғыдан келгенін және «перлді» – «меруерт» деп 
баламалаудағы негізгі ойдың пәлсапалық мәнде екенін 
айтады. Жадовскаяның үш шумақты шашыраңқы 
ойын Ахмет «...тігісін жатқызып, ойын әрлендіре, 
жандандыра екі шымыр шумаққа жинақтап, қазақы 
өлеңнің қалыбына салып, таза ұлттық пішіндегі 
төлтума деп санауға лайық әсем аударма жасаған» 
дейді (Б.44–45). Шындығында, қос өлеңді қатар қой-
ып оқысаңыз, екі өлеңнің мазмұны бір-бірінен сонша-
лықты алшақ жатыр. Қазақша нұсқасы:
«Мінсіз таза меруерт
Су түбінде жатады.
Мінсіз таза асыл сөз
Ой түбінде жатады.
Су түбінде жатқан зат
Жел толқытса шығады.
Ой түбінде жатқан сөз 
Шер толқытса шығады» (18, 65-б.).
Егер Ахмет Байтұрсынұлы бұл туындысына 
«Жадовскаядан» аударғанын жазбаса, өлеңді өзінікі 
деп қабылдарымыз хақ.

310

жүктеу/скачать 6,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: