-  М., 2003.  Тҥйін  Мақалада балалар аутизміндегі сӛйлеу тілінің ерекшеліктері қарастырылады.  Summary

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Специальная педагогика», №3-4(30-31) 2012 г. 
12
 
МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙШП ЖАЛПЫ СӚЙЛЕУ ГІЛІДАМЫ МАГА II БАЛАЛАРДЬЩ Ф 
ОН Е МАТ ИКАЛ ЫҚ ҚАБІЛЕТШ ҚАЛЫПГАСТЫРУ ҚАЖЕТТІЛІГППҢ ТЕОРИЯЛЫҚ 
НЕГІЗДЕМЕСІ 
Г.Н. Тулебиева //« 
Жалпы сӛйлеу тілі дамымаған мектеп жасына дейінгі балалармен жҥргізілетін логопедиялық 
жҥмыстың негізгі бағыты фонематикалық қабілетін қалыптастыру болып табылады. Фонематикалық 
қабілетінің қалыптаспауы дыбыс ашуының қалыптасуына кері әсерін тигізеді: артикуляцияльщ 
аппаратының қызметі мен қҧрылысы сақталғанымен дыбыстарды шатастыру жэне алмастыру, 
сӛздің дыбыстық, буындық қҧрамының бҥзылуы байқалады (тастап кету, артық дыбысты қосу, 
орнын алмастыру, дыбыстар мен буыңдарды қайталау). Артикуляциялық дағдыларын қалыптастыру 
арқылы уақытша нэтиже алуға болады. Фонематикалық қабілет қалыпты дыбыс айтуын 
қалыптастыруда маңызды стимул екені белгілі. Фонематикалық жэне лексико-грамматикалық 
тҥсініктердің ӛзара байланысы кҥмэнсіз. Фонематикалық қабілетін дамыту бойынша жоспарлы 
жҥмыс нәтижесінде балалар сӛз жалғау, жҧрнақтарын едәуір жақсы айырады. Бҥдан басқа 
фонематикалық қабілетінің жеткілікті дамуынсыз фонематикалык процестердің дамуы мҥмкін емес: 
фонематикалық тҥсінігінің, талдау мен жинақтауының толымды қалыптасуы. Сонымен қатар 
дыбыстық талдау мен жинақтау дағдыларын қалыптастыруға арнаілған ҥзақ мерзімді арнайы 
жаттығуларсыз балалар сауатгы оқу мен жазуды менгере алмайды. Фонематикалық қабілеті 
бҥзылған балалар сӛзге дыбыстық талдау жасауға қиналады. Соның нәтижесінде бала оқу мен 
жазуында ӛрескел қателер жібереді. Бҥл баланың оқуда ҥлгермеушілігінщ себептері болып 
табылады. 
Фонематикалық қабілетін дамыту бойынша ҥйымдастырған жҥмыс балалардьщ дыбысты дҥрыс 
айіуын менгеруіне, мектепте ойдағыдай оқуына кӛп эсер етеді. Фонематикалық қабілеті жақсы 
қалыптасқан бала, дыбыс айтуы бҧзылған жағдайдың ӛзінде, басқалардың дыбысты бҥзып айтуын 
байқайды, дыбысты эріп таңбасымен сэйкестендіреді, жазуында қателер жібермейді. 
Сӛйлеу тілі бҥзылған балаларда есту зейіні мен фонематикалық есту қабілетін дер кезінде 
қалыптастыруының қажетгілігін кӛптеген авторлар атап кеткен (В.И. Бельтюков, Г.И. Жаренкова, 
Г.А. Каше, В.А. Ковшиков, Р.И. Лалаева, Р.Е. Левина, Н.А. Никашина, А.Д. Салахова, Л.Ф. 
Спирова, Т.Б. Филичева, М.Е. Хватцев, Г.В. Чиркина т.б.). 
А.Н. Гвоздев [1] ӛз еңбектерінде сӛздің дыбыстық қҧрамын менгеруі есту және моторлы аялары- 
ның ӛз ара бірлескен эрекетімен іске асатынын дәлелдеген. Есту аясы жетекші болып есептеледі. 
Н.Х. Швачкин [2] фонематикалық қабьшдау процесін онтогенезде дамуын зерртеп, оның дамуыньщ 
негізгі заңдылықтарын белгіледі. Сонымен қатар ол фонематикалық қабылдаудың негзін қалайтьш 
процестерін және қалыптасу кезендерін атап айтты. Р.Е. Левина [3] балалардьщ сӛйлеу тілін 
психологиялық тҥрғыдан зерттей отырып, сӛйлеудің дыбысталу жағын толық менгеру ҥшін 
фонематикалық қабылдау маңызды деп тҥжырымдайды. 
М.Е. Хватцев сӛйлеу тілі бҧзылыстарының этиологиясын қарастыра отырып, олардың себептері- 
нің ішінде а) сӛздің фонематикалық талдауының жеткіліксіздігі; э) біріншіреттік моторлы 
бҥзылыста- рының негізінде естудің екіншіреттік бҥзылыстары; б) есту зейінінің нашар болуы. 
М.Зееман дыбыс айтуының бҧзылуын тҥзетуде пайдаланатын емдік жаттығулар принциптерінің 
арасында естіп бақылау принципін қолдану туралы баса айтқан. Ол жаңа дыбыстарды менгеру 
немесе бҧзылған дыбыстарды тҥзету ең алдымен фонематикалық есту қабілетін дамытуға 
негізделгеніне аса кӛңіл аударған. Г.В. Чиркина ӛз зерттеулерінде дыбыс айтуынының бҥзылуын 
тҥзету естіп қабьшдауьш дамытуға бағытталған мақсатты жҥмыссыз жеткіліксіз деп 
тҥжырымдайды. Г.А. Каше [4] мектеп жасына дейінгі балалардьщ дыбыс айтуындағы қателерін 
тҥзету бағдарламасын қҥрастырды. Осы бағдарламада логопедиялық жҥмыста фонематикалық 
қабылдау мен дыбыстық талдау дағдыларын дамыту қарастырылған. Тҥзету жҥмысы 
фонематикалық процестерінің қалыптасу заңдылықтары мен балалардьщ жас ерекшеліктерін ескере 
отырып белгілі кезектілікпен ҥйыдастырылады. 
Т.Б. Филичева мен Н.А. Чевелева [5] дыбыс айтуының бҥзылуының себептерінің арасында 
фонематикалық қабылдаудың жетілмеуін атай отырып, сонымен қатар фонематикалық қабьшдауьш 
қалыптастыру жҥмысының кезектілігін ҥсьшды. Бҥл жҥмысты естіп қабьшдауын (сӛзсіз 
дыбыстарды ажырату), сӛз естуін (ҥқсас сӛздерді, фразаларды, дыбыстық комплекстерді, 
дыбыстарды жоғарлығы- на, кҥшіне жэне тембріне қарай ажырата білу) дамытудан бастаған дҥрыс 
деп кӛрсеткен. Сонымен бірге авторлар есту зейінін жэне есте сақтауын дамыту жҥмысы қатарынан 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Специальная педагогика», №3-4(30-31) 2012 г. 
13
 
жҥру керегін қарастырған.

Абай атындагы Қаз¥ПУ-нің Хабаріиысы, «Арнайы педагогика» сериясы №3-4(30-31) 2012 ж. 
Б.М. Гриншпун сӛйлеу тілінің дыбысталуының қалыптасуында фонематикалық қабылдауының 
рӛлі туралы деректерді талдап қорыту нәтижесінде сӛйлеу тілінің бҧзылысының сипатын 
(фонематикалық немесе фонетикалық) ескерген жӛн деген ойға келді. Бҧл тиімді логопедиялық 
кӛмек кӛрсету ҥшін маңызды. 
ЛЖурованың [6] жэне Д.Б. Эльконинның [7] айтуы бойынша, фонематикалық қабылдау дегеніміз 
- тіл дыбыстарын ажырату және сӛздің белгілі дыбыстық қҥрамын айыра білудің арнайы әрекеті. Ал 
А.М. Бородич фонематикалық қабылдау туралы былай деп тҥжырым жасады: «фонематикалық 
қабылдау баланың ӛз тілінің аймағындағы аналитикалық әрекеттерінің дамуына эсер етеді: 
сӛйлеуінде сӛйлемдерді, сӛйлемнен -сӛзді, сӛзден-дыбыстарды ажырата білу, яғни сӛйлеуді талдап, 
оны қҥрастыратын элемештеріне бӛле білу». В.И. Бельтюков тіл дыбыстарын естуді қабылдауыш, 
перцептивті қызметі деп қарастырған. Оның зертеулері бойынша, балалар екі жасында барлық тіл 
дыбыстарын, соның ішінде акустикалық жақын дыбыстарды да ажыратуға қабілетті. Осының 
негізінде В.И. Бельтюков баланың есту анализаторының қызметі ерте дами бастайды деген 
қорытын- дыға келді. Бала сӛйлеу тілінің даму кезеңінің басынан-ақ акустикалық ӛте жақын 
дыбыстарды ажырата алады [8]. 
Жалпы сӛйлеу тілі дамымаған қазақтілді балаларың сӛйлеу тілінің фонетика-фонематикалық 
жағының қалыптаспауы олардың мектепке дайындығының кӛрсеткіші болып табылады жэне ана 
тілінің бағдарламасын менгеруінде қиындық туғызып, келешекте жазуы мен оқуына эсер етеді дейді 
Ӛмірбекова Қ.Қ., Балқыбекова В, Тулебиева Г.Н. [9] 
Сонымен, жҥргізілген зерттеулер фонематикалық процестерін қалыптасу ерекшеліктерін терең 
зерттеудің жэне қазіргі кезде оларды дамытуға арналған арнайы эдістемелерді жетілдірудің негізін 
қалады. 
1.
 
 Гвоздев А.Н. Вопросы изучения детской речи. - М., 1961. 
2.
 
 Швачкин Н.Х. Развитие фонематического восприятия речи в раннем детстве. - Известия АПН 
РСФСР, вып. 13, 1948. 
3.
 
 Левина Р.Е. Нарушения письма у детей с недоразвитием речи. - М., 1961. 
4.
 
 Каше Г. А. Подготовка к школе детей с недостатками речи. М., 1985. 
5.
 
 Филичева Т.Б., Чиркина Г.В. Программа обучения и воспитания детей с ОНР. - М.: 1993 
6.
 
 Журова Л. Е. "Обучение грамоте в детском саду" Изд-во "Педагогика", - М., 1978 г. 
7.
 
 
Эльконин Д.Б. Некоторые вопросы усвоения грамоты. - Вопросы психологии. 1956, №5. 
8.
 
 Бельтюков В.И. Взаимодействие анализаторов в процессе восприятия и усвоения устной речи. - М.: 
Педагогика, 197
7.
 
9.
 
 Тулебиева Г.Н. «Жалпы бйіім беру мектеп оцушыларының сӛйлеу тілінің сенсомоторльщ дамуынъщ 
цалпы (фонематикалыц цабылдауы жэне артикуляциялыц цалпы)». - Хабаршы (Вестник), «Арнайы 
педагогика» сериясы 2011, №2 
Резюме 
В статье дается теоретическое обоснование необходимости изучения и формирования фонематического 
восприятия у детей дошкольного возраста с общим недоразвитием речи. 

жүктеу/скачать 1,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: