Түркі халықтарының рухани қҰндылықтары және маңҒыстау жыраулық ДӘСТҮРІ

8 

 

ұлттық  терминология  проблемаларына  ерекше  мән  беріле  бастады.  Қазақ  терминологиясының 

ұлттық  ерекшелігін  жаңғырту  үшін  жаңа  мүмкіндіктер  ашылды.  Бұрынғы  ондаған  шет  ел 

терминдері  сәтті  қазақша  баламалар  таңдалып  алынды.  Тәулсіздік  жылдары  әртүрлі  ғылым 

салалары  бойынша  шығарылған  сөздіктердің  жалпы  саны  жүзден  асып  жығылады.  Соңғы 

жылдары  ресми  іс  жүргізу  саласында,  бұқаралық  ақпарат  құралдарында  және  білім  беру 

мекемелерінде  мемлекеттік  тілді  пайдаланудың  үлес  салмағы  арта  бастады.  Қазақ  тілін  жазбаша 

және ауызша нысанда қолданудың жандануына байланысты зерттеушілердің басым көпшілігінің 

назары  тілдің  ішкі  мүмкіндіктерін  зерттеуге  аударылды.  Сондай-ақ,  сөзжасамдық  белсенділік  те 

жаңа сапалы деңгейге көтерілді. 

 Іс-тәжірибесінде  қолданылып  жүрген  терминдердің  едуәір  бөлігі  ғылым  –  білім,  оқу  – 

тәрбие, әлеуметтік – саяи салалардағы ежелгі сөздерді «жаңғырту» жолымен жасалды. 

Алайда,  соңғы  жылдары  қазақ  тілінің  терминологиялық  жүйесін  әзірлеу  белсенділігінің 

күрт  өсуіне  қарамастан,  ұлттық  нақыштағы  терминдерді  жасау  кезінде  қазақ  тілінің  ішкі 

ресурстары,  лингвистикалық  ғылымның  жетістіктері  барынша  толық  пайдаланылмай  келеді. 

Қолданылып  жатқан  шаралар  жеткіліксіз  болуда.  Оның  басты  себептері:  өзара  әрекеттесетін  екі 

негізгі  фактордың  -  тілдік  фактордың  әсіресе  бағалауынан  және  тілдік  емес  (әлеуметтік,  саяси, 

экономикалық,  психологиялық,  тарихи,  географиялық,  өзге  де)  фактордың  ескерулерінен  тілдік 

ахуалдың қалыптасуы болып табылады. Ұлттық қоғамдық – саси, рухани – мәдени өмірінде болып 

жататын  өзгерістердің  барлығы  оның  тілінен  көрініс  таппай  қалмайды.  Тіл  тек  қатынас  құралы 

ғана емес, халықтың танысы мен білімінің жинақтаушысы да болғандықтан солай болуы заңды да. 

Ғылым тілінің даму тарихын да халық өмірінде болған өзгерістермен байланыстырмай, бөліп алып 

қарауға  болмайды.  Сондықтан  да  біз  бүкіл  термин  шығармашылығын,  терминологиялық 

лексиканың  барлық  тәсілдері  арқылы  жасалған  терминдерді  қоғам  өмірінде  болған  сондай 

өзгерістермен  тікелей  байланыста  қарастыру  қажет.  Қазақ  терминологиясының  қалыптасу,  даму 

тарихы  термин  шығармашылығының  барлық  уақытта  бір  қалыпты  жүріп  жататын  процесс  емес 

екендігін көрсетеді. Түрлі себептердің әсерінен белгілі бір мерзім аралығында терминдер қатары 

тез  өсіп,  терминологиялық  лексиканың  ауқымы  молая  түсс,  келесі  бір  уақыт  аралығында  ондай 

қарқындылық  болмайды.  Оның  бірнеше  себептері  бар.  Солардың  ішіндегі  термин 

шығармашылығына  тікелей  ықпал  ететін  ең  басты  факторлардың  бірі  –  ғылым  мен  техниканың 

дамуы  болса,  екіншісі  –  сол  елде  үстемдік  етуші  тіл  саясаты. Ғылым  жақсы  дамыған  тұста 

көптеген  жаңа  ұғымдар  пайда  болып,  олар  тілден  өзінің  таңбалаушысын  табуды  қажет  етеді. 

Мұндай  құбылыс  арнаулы  саланың  барлығына  емес,  санаулы  бір  ғылым  салаларына  ғана  тән 

болуы  да  мүмкін.  Көбіне  солай  болады  да.  Ұлт  тілінің  саласындағы  қызметі,  термин 

шығармашылығына қатыстырылуы сол тілдің қоғамда атқаратын рөлімен тікелей байланысты. Ал 

тілдің  қоғамда  қандай  рөл  атқаратындығын  сол  елдің  тіл  саясаты  белгілейтіндігіне  өткен 

ғасырдағы қазақ терминологиясының даму жолдары куә бола алады. [3.21] 

Терминологияның  дамуы  мен  қалыптасуының  өзіндік  тарихы  бар.  Оны  ғылым  мен 

техниканың өркендеуінен, қоғам өмірінде болып жататын саяси – экономикалық, рухани – мәдени, 

тарихи  -  әлеуметтік  өзгерістерден  мүлде  бөліп  алып  қарауға  болмайды. Қазақтың  ғылыми 

терминологиясының  даму  тарихына  үңілер  болсақ,  оның  қалыптасуына  қоғам  өмірінде  болған 

өзгерістердің  айқын  із  қалдырғанын  көруге  болады.  Жалпы  терминологиялық  лексика  қорының 

жасалуы  ғылым  мен  техника  салаларының  игерілуіне,  дамуына  тікелей  тәуелді.  Сондықтан 

қазақтың ғылыми терминологиясының қалыптасуын Қазақстан ғылымының даму тарихынан бөліп 

қарау  мүмкін  емес.  Соған  сәйкес  біз  қазақ  тілінің  терминологиялық  лексикасының  қалыптасуын 

кезеңдік  тұрғыдан  сипаттауда  осы  шындыққа  табан  тіреуімізге  тура  келді.  Сонымен  бірге 

терминологиялық жұмыстың жүргізілуі тікелей әсері болған тілдік және тілден тыс факторларды 

ескерусіз қалдырмау жағынан да көңіл бөлінеді. Өзімізге дейінгі қазақ терминологиясының даму 

тарихын зерделеу мәселесіне тоқталған ғалымдардың пікірлері де назарынан тыс қалмады. Қазақ 

тілінің  терминологиялық  лексикасының  қалыптасуы  осындай  факторларға  сәйкес  кездестіріледі. 

Төменде  қазақ  лексикасының  терминденуі  төрт  кезеңге  бөліп  қарастырылады.Олар:1)  ХІХ 

ғасырдың екінші жартысынан ХХ ғасырдың 10-жылдарына дейінгі бірінші кезең; 

2)1910 жылдан 1930 жылға дейінгі екінші кезең; 

3)1930 жылдар мен 1990 жылдарға дейінгі аралықты қамтитын үшінші кезең 

9 

 

4)1990 жылдан бергі төртінші кезең.  

Енді  осы  кезеңдердің  әрқайсысына  жеке  –  жеке  тоқталамыз.  Қазақ  лексикасы 

терминденуінің  алғашқы  кезеңі.  Ұлттық  ғылыми  терминологияның  қалыптасуын  алғашқы 

басылымдардың, оқулықтардың, ғылыми еңбектердің жарық көріп, ғылым салаларының саралана 

бастауымен  байланыстыра  қарастыру  дұрыс.  Алайда  жазу  мен  алғашқы  баспа  өнімдері  пайда 

болмастан көп бұрынғы кезеңдерде де халық өмірінің материалдық және рухани мәдениетінің сан 

түрлі  салаларының,  әлеуметтік  –  экономикалық,  қоғамдық  қатынастар,  халықтың  әдет-  ғұрып, 

салт  –  дәстүрін  т.б.  көрсететін  лексикалық  қабаттың  болғанын,  ғылыми  терминологияның 

қалыптасуына  негіз  болған  сол  бай  мұраның  арнайы  зерттелмей  келе  жатқанын  тілші  ғалымдар 

айтып жүр. Мәселен, осындай пікір айтушылардың бірі – түрколог ғалым К. Мұсаев. Ол өз пікірін 

былай  білдіреді:  «Айналысатын  шаруашылықтарына  орай  әр  түрлі  тілдерде  терминологияның 

түрлі  салалары  дамыған.  Мысалы,  эстондардарда  балық  шаруашылығы,  әзірбайжандарда  мұнай 

өндіру  мен  өңдеу,  қазақта  мал  шаруашылығы  мен  халық  шаруашылығы,  армяндарда  құрылыс, 

грузиндерде  қолөнер,  өзбектерде  жібек  және  мақта  шаруашылығы,  бақша  өсіру  мен  суармалы 

шаруашылыққа қатысты атаулары мол кездеседі».  

Осыған  ұқсас  пікірлерді  жекелеген  ұлттық  тілдердің  терминологиясын  зерттеген 

ғалымдардың  көпшілігінің  еңбектерінен  ұшыратуға  болады.  Қазақ  терминологиясының  80-

жылдардың ортасына дейінгі даму жайын сөз еткен еңбектерінде тілші ғалымдар Ә. Қайдаров пен 

А.  Әбдірахманов  саналы  түрде  жасалатын  терминологиялық  лексиканың  ең  алдымен  бай 

халықтық  терминологияға  негізделетінін,  терминологияны  түзетін  жалпыхалықтық  көздердің 

тамыры тереңде жатқанын сөз қыла келіп, терминдік мәнде жұмсалатын көптеген сөздердің бізге 

көне  түркі  жазба  ескерткіштерінен  жеткенін  айтады.  Олардың  қатарына  көне  түркі  сөздігінде 

берілген мынадай терминдерді жатқызады: 

1) туыстық атаулар: ата, әже, апа, сіңілі, келін, жиен, т.б. 

2) табиғат құбылыстары мен олардың байлығын көрсететін терминдер: жер, тау, тас, алтын, 

күміс, темір, т.б.  

3) қоғамдық – саяси құрылысты көрсететін терминдер: қаған, бек, тархан, құл, күң, шығай, 

т.б. 

4) мал шаруашылығы терминдері: ат, айғыр, тай, бұқа, т.б. 

5) анатомиялық атаулар: бас, аяқ, құлақ, жүрек, т.б. [4.37] 

Сондай  –  ақ  ғалымдар  көшпелі  өмір  салтын  кешіп  кең  байтақ  жерді  иеленген  қазақ 

халқының тілі жер бедерін және өсімдіктиер дүниесін білдіретін жағрафия, өсімдіктені атауларына 

бай  екендігін  де  өте  орынды  көрсеткен.Ең  алдымен,  бұл  мерзім  ішінбе  түрлі  ғылым  салалары 

бойынша  жекелеген  терминдердің  жасала  бастағанынан  қарамастан,  салалық  және  жалпы 

терминдер  жүйесінің  қалыптасуына  әлі  біршама  ертерек  еді.  Оның  өзіндік  себептері  болды. 

Терминдер  жүйесі  қалыптасу  үшін  –  ғылым  мен  техниканың  дербес  салалары  өз  алдына  дамып, 

ұғымдар  жүйесінің  жасалуы  қажет.  Ал  ғылым  салаларын  дамытып,  ұғымдар  жүйесін 

қалыптастыру  үшін  немесе  ғылымы  ертерек  дамыған  елдердің  ғылымын  игеріп,  оны  ұлт тілінде 

сөйлету  үшін  білікті  ұлттық  кадрлар,  салалық  мамандар  өсіп  шығуы  тиіс.  Бұл  кезеңде  қазақ 

халқының тарихында орны айрықша Абай, Шоқан, Ыбырай сынды ұлы тұлғалардың өмір  сүріп, 

ұлт  мәдениетінің  дамуына  өлшеусіз  үлес  қосқандығына  қарамастан,  ғылымның  сан  саласын 

дамытып,  ғылыми  терминологияны  жасайтын  ұлттық  кадрлар  шоғыры  өсіп  жетіле  қоймап  еді. 

Ондай кезеңге біз тек ХХ ғасырдың басында жеттік деуге болады. Міне, сондықтан да сөз болып 

отырған кезеңде ұлттық ғылыми терминология қалыптаса қоймады. Бұл кезеңнің басты ерекшелігі 

де,  жетістігі  де  осы  тұрғыдан  бағалануға  тиіс.  Ұлттық  руханиятымыздың  қайнар  көздерінің  бірі 

саналатын терминология тарихын тереңнен тану-болашақтағы зерттеуіміздің жалғасы болмақ. 

 

ӘДЕБИЕТТЕР 

 

1.  Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер  Алматы   Ғылым 2010 

2.  Байтұрсынұлы А.Тіл тағылымы    Алматы  2003 

3. Айтбайұлы Ө.  Қазақ сөзі. :Қазақ терминологиясының негіздері Алматы Рауан 1997 

4. .Қайдаров Ә  Қазақ терминдеріне жаңаша көзқарас   Алматы Рауан 1993 

10 

 

жүктеу/скачать 3,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: