А.Ә. Ниязғалиева, Г. Г. Тҧрғаналиева
Есім сӛздер мен кӛмекші етістіктерден және кҥрделі
жүктеу/скачать 1,37 Mb. Pdf көрінісі
|
Ниязгалиева А., Турганалиева Г. Қазақ диалектологиясы
| 2. Есім сӛздер мен кӛмекші етістіктерден және кҥрделі
етістіктерден болған синтаксистік тҥйдектер. Бұлардың құрамындағы сҿздер, лексикалық топ болып, кҿбінесе сҿйлемде бір мүшенің қызметін атқарады. Қалыптасу ерекшеліктеріне қарай говордағы синтаксистік түйдектердің бұл түрі бірнеше топқа бҿлінеді: a) Құрамындағы сҿздер жеке алғанда ҽдеби тілде кездесетін синтаксистік түйдектер. Арық қҧлату – арыққа су салу. Танабай деген жерден 10 га тарыны судан айдап жатырмыз, оның арығын қҧлатып қойсақ, су келмей отыр. Аударылып қону – жақын жерге қоныс аудару. Біз кеше осы жерге аударылып қондық. Баяндама ету - баяндама жасау. Диқандар арасында жиналыс ашып, сол жиналыста баяндама еттік. Дерек қату – хабарлау, айту. Қожақ дерек қатқалы аузын аша бергенде, оны жақтан Петр Денисов түйіп қалып: - Ес бар ма ҿзіңде? – деді (Ҽ.Нұрпейісов) Шара кӛру – шара қолдану. Ол бұл қылмысы үшін шара кӛрген жоқ (Түрк., Таш). Орал облысында шара алу тіркесі кездеседі. Жҧмыс жасау – жұмыс істеу, қызмет істеу. Мектепте 2 үйірме жҧмыс жасап тұрады (Орал, Оралда). Киров атындағы кеңшардың екінші қой фермасында Майданов жолдас кҿп жылдан бері шопан болып жҧмыс жасайды. Тәртіп беру – бұйрық, нұсқау беру. Ұжымшар басшысы бізге келіп тәртіп берді (Орал, Орда). ҽ) Құрамында ҽдеби тілде қолданылмайтын сҿздер бар синтаксистік түйдектер. Бастырма бастыру – жер үй салу. Бір бастырма бастырамыз деп еді, ағаш таба алмай отыр (Қ.орда, Арал). Зәңгілеп арту – сатылап арту. Ерте уақытта қолайлы болу үшін жүкті түйеге зәңгілеп артатын болған. Жүкті, теңді алдымен зҽңгіге (басқыш, шыққыш ағашқа) байлап, сол қалпында түйеге артатын болған. Ұзақ жолға шығарда зәңгілеп арту кҿп жеңілдік келтіреді. 133 Шақаты келмеу – шамасы, мұршасы келмеу. Ҽбдірахман кҿз тоқтатып қарап байқаған да жоқ, байқауға шақаты да келмеді (Х.Есенжанов). Ақпердесі шығу – титығы құрып, шаршап жүру. Жҿнделем дегенше, сенің ақпердең шығады (Қарақалпақ қаз). Әп дегенде - ҽ дегенде, ілуде. Ол әп дегеннен мені ұрса бастады (Ақт., Жұр). Ҽдеби тілмен салыстырғанда говордағы синтаксистік түйдектердің кейбіреулерінің беретін мағынасында да, жеке алғанда құрамындағы сҿздерінде де айырмашылық жоқ. Тек сҿздерді байланыстырушы грамматикалық тұлғалардың қолданылуында жҽне кейбір фонетикалық дыбыстарында ҿзгешелік бар. Жарыдан аудару – жартысынан аудару. Мен шығырдың тартысын бірінші рет суарып болдым, екінші ретке жарыдан аудардым. Жауапкерсіздік қылу – жауапсыздық қылу. Осының арқасында бірсыпыра адамдар қызметке жауапкерсіздік қылып, ойына не келсе, соны істейді. Тіктеліп отыру – тік отыру. Зеңбірекшілер асылып танкіге мінгенше, Баян Фроловты сүйемелдеп, тіктеліп отыруына дҽрмен етті (Ҽ.Нұрпейісов). жүктеу/скачать 1,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|