А.Ә. Ниязғалиева, Г. Г. Тҧрғаналиева
Жанасу арқылы есімдерден болған сӛз тіркестері
жүктеу/скачать 1,37 Mb. Pdf көрінісі
|
Ниязгалиева А., Турганалиева Г. Қазақ диалектологиясы
| 3. Жанасу арқылы есімдерден болған сӛз тіркестері.
Бұлардың құрамындағы сҿздердің жеке мағыналары болғанмен, кҿпшілігі бастапқы синтаксистік лексикалық бір топ болып, сҿйлемде бір ғана мүшенің қызметін атқарады. Мысалы: Мынау бір сабық қҧлақ бала екен (экс. мат). Ол алған әйелі ақ қҧба, зиба бойлы адам екен (экс.мат.). Жәкең бҥкіл халықтың ой тіршілігіндегісін тауып айтты деген сҿйлемдерде сабық қҧлақ, зиба бойлы, ой тіршілігіндегісін тіркестері жанаса байланысу арқылы лексикалық топ болып, сҿйлемнің бір мүшесіне ұқсап кеткен. Говордағы есімдерден болған сҿз тіркестері қалыптасу ерекшеліктеріне қарай мынадай түрге бҿлінеді. а) Құрамындағы сҿздері жеке алғанда ҽдеби тілде кездесетін есім сҿз тіркестері. Кҥн бҧрындайын – күні бұрын. Жылы күздің басында кҥн бҧрындайын болмағандықтан, қыстың ортасында бастады. 134 Мҧздай қаракӛк//мҧз қаракӛк. Амандық білісу мақсатымен айтылатын сҿз. Бізде де мҧздай қаракӛк дегендей халық қатарында күнелтіп отырмыз (Орал. Чап). Майлық басы – балық ауланып жатқан жер. Бұл жағдайда балық аулау пункттері де жұмысты күні-түні істеп, балықты майлық басынан қабылдауға зор күш салуы міндет. Қазан пышақ –қырғыш. Тҿбеден асып ұшқан кҿп жарқыншақтың қазан пышақтай бірі жас байланысшының қылша мойнына қиялай тиді (Ҽ.Нұрпейісов) ҽ) Құрамында ҽдеби тілде қолданылмайтын сҿздер бар есім сҿз тіркестері. Атымды жер – шығымды жер. Сіздің тарыңыз атымды жерге салынған екен (Қ.орда, Арал) Ашуайт жер – сортаң, ащы жер. Осы ағарғандардың бҽрі ашуайт жерлер (Қ.орда, Арал) Кҥзер жол – кең, даңғыл жол. Қазалыдан Жормалыға күзер жолмен барамыз (Қ. Орда,Қарм) Ән сағатта//ән сәтта. Жылдам, тез арада. Қазір ән сағатта жетеміз (Орал, Жымп). Говордағы сҿз тіркесітерінің жасалуына ҽсіресе кҿп қатысатын етістіктер мыналар: Беру. Тәртіп беру (бұйрық, нұсқау беру), кӛктетіп беру (талдап, даралап беру) т.б. Ету. Шықпырт тигендей ету (кҿк ала қойдай ету), зат та етпейді (еш нҽрсе етпейді), сет етпеу (еске алмау, тыңдамау). Алу. Қарекеттеніп алу (қоректеніп алу), ақыл жарасып алу (ақылдасып, кеңесіп алу) т.б. Болу. Тҥйсік болу (қырғи қабақ болу), зәттә болу (ығыр болу), мҧрады мҧң болу (мұратына жету), пыш болу (семіп, қурап қалу), тҧяқ кесті болу (мал таптап тоздырған жер), бала иығы болу (жҽрдемші болу). жүктеу/скачать 1,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|