)  Диалектілік  кірме  сӛздер  кездесетін  поэзиялық

78 
 
7-модуль  
Танымдық блок 
Қазақ диалектілеріндегі фонетикалық ерекшеліктер 
Дауысты дыбыстардың алмасуы. 
о/ҧ. Бұл алмасу батыс сҿйленістеріне тҽн: қҧлдану – қолдану, 
қҧрытынды  –  қорытынды,  тҧмалау//дҧмалау,  жҧмалау  – 
домалау, ҧяну – ояну, сҧрақы – сорақы, сҧпы – сопы, ар – ождан – 
ар  – ұждан,  онжырғасы  тҥсу – ұнжырғасы түсу,  орпақ – ұрпақ, 
марқом  –  марқұм,  арық  –  торық  –  арық  –  тұрық,  оқсайды  – 
ұқсайды  т.б.  Мысалдар:  Біздің  мейманымыз  жаңа  ғана  ҧянды 
(Шымк.,  Сарыағ.).  Мені  оқсатқан  олар  зарплат  бермей  (Орын., 
Ад.).  Пҽленшенің  орпағымыз,  түгеншенің  орпағымыз  деп 
атаңның  есімін  атай  аласың  ба?  (  Орын.,  Ад.).  Осы  елде  Иса 
Досаннан  қалған  орпақ  аз  емес    (  Гур.,  Маңғ.).  Біздің  жақта  кҿп 
сҿздерді басқаша қҧлданады( Орын., Ад.). Жалпы қҧрытындыда 
жылқы  былтырғы  жылмен  салыстырғанда  артып  отыр  (Орал, 
Қазт.).  Баласы  ҽкесіне  оқсайды.  Оқсат  бҽлемнің  ҿзін.  (Гур., 
Маңғ.).  Мына  теректерді  таудан  дҧмалаған  тас  қиратып  кетіпті 
(Қарақалпақ  қаз.).  Доп  дҧмаланып  суға  түспесін(  Шымк., 
Сарыағ.).  Сонша  сҧрақы  іске  баруға  бола  ма  екен  (Қарақалпақ 
қаз.).  
ӛ/ҥ.  Бұл  алмасу  да  батыс  сҿйленістеріне  тҽн:  дҥнен  –  дҿнен, 
ҥгей  –  ҿгей,  ҥнебойы  –  ҿнебойы,  нҥсерлеу  –  нҿсерлеу,  кҥміскі  – 
кҿмескі, тӛнеру – түнеру, мҥңіреу – мҿңіреу т.б. Мысалдар: Ҥгей 
шеше  (Гур.,  Маңғ.;  Ақт.,  Байғ.).    Бұлар  ҥнепойы  ауылда  жүреді 
(Қ.  Орда,  Ар.)  Нҥсерлеп  құйған  жаңбыр  суы  жыра,  сайларға 
сыймай,  жер  бетін  сел  ғып  қаптап,  қатты  ағынмен  сарқырап 
жатты (Ҽ. Нұрпейісов ).  
ы/і:  тірнектеп  –  тырнақтап,  пысқан  –  піскен,  чір  –  шыр, 
зәлім  –  залым,  іләж  –  ылаж  т.б.  Мысалдар:  Тірнектеп  жиған 
малымыз  бар  еді  (Алм.,  Талд.).  Іләжі  болса,  сол  балаға  соғып 
кетсеңіз,  жақсы  болар  еді.  (Шымк.,  Сайр.).  Қарап  келші  барып, 
пысқан чығар (Сем., Мақ.).  
Фонетикалық  ерекшеліктерді  сҿз  еткенде,  кейбір  сҿздердің 
не бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке  айтылуы  ерекше атауды 
керек  етеді.  Солтүстік  –  батыста  кҿбіне  жуан  айтылатын  біраз 
сҿздер  оңтүстік  –  шығыста  жіңішке  айтылады.  Мысалы: 
жәутеңдеу  –  жаутаңдау,  әбәржу  –  абыржу,  шілдахана  – 
шілдехана,  тірнектеп  жию  –  тырнақтап  жию;  жәудіреп  - 

79 
 
жаудырап,  әсілі  –  асылы,  ажым  –  ҽжім,  шетінеп  –  шатынап, 
кәртеміш – қартамыш, егіл – тегіл – ағыл – тегіл, жәпірейген – 
жапырайған,  кәйерде  (қайерде  )  –  қай  жерде.  Жылысбайдың 
кәйерде екенін ешкім білмейді (Шымк., Сайр. ). Кетпенін иығына 
асып,  кәрия  үлкен  атыздың  басымен  ілгері  аяңдады  (``Арайлы 
Ақтҿбе`).  Әсілі,  бақыт  дегеннің  ҿзі  осы  емес  пе  екен 
(``Жұлдыздар отбасы``, 2010, № 4, 11 – бет ). Кҿздері жәудіреген 
бес балапан жібермеді оны ( Шымк., Ленг. ). Осы сахарада мына 
тұрған шыбықтан да кәтті ағаш ҿскенін кҿресің деп соқты – ау. 
Іләжі бар дүние ме екен соның? (Райымқұлов. Жас белес. 27.). Ол 
сол уақытта жүде әбіржіп қалды (Шымк., Сарыағ.).  

жүктеу/скачать 1,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: