А.Ә. Ниязғалиева, Г. Г. Тҧрғаналиева
жүктеу/скачать 1,37 Mb. Pdf көрінісі
|
Ниязгалиева А., Турганалиева Г. Қазақ диалектологиясы
| Ж / ш. Келемеш – келемеж, ырғалып-шырғалып - ырғалып-
жырғалып, жаппа пышақ – шаппа пышақ, еждеңе – ештеңе, жымылдықтың шаршауы - шымылдықтың балдағы, қиқа – шиқа - қиқа – жиқа. Мысалы: Егінді жинау жұмысы ырғалу – шырғалуды кҿтермейді (Орал, Жҽн.). Жымылдықтың шаршаулары түсіріліп, форточкалары жабылыпты. Ж / й. Ол, сол, бұл, қай, кей есімдіктері жер, жақ сҿздерімен тіркесіп келсе, олар кейбір оңтүстік говорларда бұяқ (бұл жақ), сояқ (сол жақ), сҿйерде (сол жерде), кҽйерде (қай жерде), бүйерде (бұл жерде) болып, ж дыбысы й-ге ауысып айтылады. Мысалы: Сен қайаққа баратын едің? (Шымк., Түрк.). Сойерде газеттер бар шығар (Шымк., Сайр.). Бұяқта егін жақсы шықты (Оңт. обл-да). Б / м. Мұрнағы күні – бұрнағы күні, мауыздау – бауыздау, мейіл – бейіл, пейіл, мҽйіт – бейіт, мекіре –бекіре, меш – беш, қамыр – қабір, мойы – бойы. Бауыздау-мауыздау, матыру-батыру, мекіре-бекіре, бейнет-мейнет, мүгін-бүгін, құрман-құрбан, мҽртеме-мҽртебе, мейірман-мейірбан. Ол мұрнағы күні келді (Шымк., Түлк.). Сайрам суының мойында бұлақ кҿп (Шымк., Сайр.). Шымкент, Қызылорда, Талдықорған, Маңғыстау облыстарында кездеседі. Күніңді отбасыңда күймеңдеумен ҿткізетін болдың-ау. 82 Егер есімдік дауыстыға бітсе, ол дауысты дыбыс түсірілмей ашық айтылады. Мысалы: Осы йерден сен қателестің ғой деймін. Ана йақта ойнап жүрген болар (Қ.орда, Қарм.). Ат үстінде аударылып, сілтейді ойақ-бұйағынан (А.Тоқмағамбетов). Бара жатыр, келе жатыр сияқты күрделі етістіктер кейде бара йатыр, келе йатыр түрінде айтылады немесе баратыр, келатыр болып, екінші сыңарындағы ж дыбысы түсіп қалып айтылады. Ж-ның түсіп қалуы тек –а, -е кҿсемшелі күрделі етістіктерге ғана тҽн емес, -ып, -іп, -п кҿсемшелі тұлғалы етістіктермен тіркескенде де түсіріліп айтылуы мүмкін. Мысалы: сатып атыр, салып атыр, айтып атыр т.б. Бұл құбылысты ҿткен ғасырда Н.И.Ильминский де байқаған болатын. Сҿз басындағы ж дыбысын аффрикат ж (дж) дыбысына бейімдеп айту – шығыс говорларына тҽн. Мысалы: жылқы – джылқы, жоқ – джоқ, жігіт – джігіт, жаман – джаман, олжа – олджа. жүктеу/скачать 1,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|