Саясаттану

74
Сөйтіп,  кедейшілікпен  күрес  бүкіл  мемлекеттік  іске  айналып,    жоқшылық 
реформизм идеологиясын ұстанған елдерде азая түсті. 
Осындай  бағдарламаны  ұстанған  социал-демократиялық  партиялар 
алғашқы  уақытта  Еуропада,  содан  кейін  Америка,  Азия,  Африка  елдерінде де 
пайда болды. 
Қазіргі  кезеңде  дүниежүзінде  60-тан  астам  социал-демократиялық 
партиялар  бар.  Олардың  мүшелерінің  жалпы  саны  17  млн.  адам.  Бүгінгі  күні 
социал-демократиялық партиялардың    30-ға  жуығы  мемлекеттік билікке  келіп 
отыр.  Осы  партиялар  билікке  келген  мемлекеттерде  елдің  әлеуметтік-
экономикалық деңгейі жоғары дәрежеге көтеріліп, кедейшілік жыл сайын азая 
түсуде, ал кейбір Еуропа елдерінде жоқшылық мәселесі күн тәртібінен алынып 
тасталған. 
Дүниежүзіндегі 
социал-демократиялық 
партиялардың 
1951жылы 
құрылған  Социалистік  Интернационал    деп  аталатын  халықаралық  одағы  бар. 
Оған кез-келген партия мүше бола алмайды. Мысалы, ТМД елдерінен жаңадан 
пайда  болған  кейбір  социал-демократиялық  партиялар  Социалистік 
Интернационалға  мүшелікке  сұранғанда,  оларға  берілген  жауап  мынадай 
болыпты:  “Сіздер  қоғамдарыңыз  үшін  қызмет  етіңдер,  ең  алдымен  еңбекші 
халықтың,  жұмысшы  табының,  кедейлердің  тұрмыс  жағдайын  жақсартыңдар, 
жоқшылықты жойыңдар, бізге мүшелік жөні содан кейін шешілер”.
Партиялардың  құрылуы,  өмір  сүруі  партиялық  жүйемен  тығыз 
байланысты.  Бұл  жүйе  елдегі  саяси  күштердің  орналасуы  мен  өзара
қатынастарына сәйкес келеді. Партиялық жүйе партияның мемлекетпен қарым-
қатынасын,  елдегі  саяси  тәртіптің  мәнін  анықтайды.  Демек,  партиялық  жүйе 
шамасы  келгенше  мемлекеттік  істерге,  елдегі  басқарушы  орындарды  құруға, 
саяси бағыт-бағдар белгілеуге белсене қатысатын саяси күштер тобы. 
Партиялық  жүйенің  үш  түрі  болады:  бірпартиялық,  екі  партиялық  және 
көппартиялық.  Бір  партиялық  жүйе  бұрынғы  барлық  социалистік  елдерде 
болды. Қазіргі кезде бірпартиялық жүйе саяси қызмет ететін елдер – Солтүстік 
Корея,  Қытай,  Куба,  Ливия,  Алжир,  Заир,  Мысыр  және  т.б.  Елдегі  партиялық 
жүйе партиялардың санымен анықталмайды. Мысалы, Қытайда бір партиялық 
жүйе, бірақ саяси партия біреу ғана емес, онда бірнеше партия бар. Сол сияқты, 
АҚШ-та, Англияда екі партиялық жүйе, бірақ бұл елдерде партиялардың саны 
тек екі-екіден ғана емес, екеуінде де көптеген партия саяси өмірге қатысады. 
Сондықтан, партиялық жүйе әрбір елдегі партиялар санымен емес, саяси 
билікті  қалыптастыру  ролімен  анықталады.  Қытайда  мемлекеттік  билікті 
қалыптастыратын 
Коммунистік 
партия, 
АҚШ-та 
саяси 
билікті 
қалыптастыратын  негізінде  екі  партия  –  республикалық  және  демократиялық; 
Англияда  парламенттің  негізгі  палатасын  және  атқарушы  билікті  сайлау 
арқылы  қалыптастыратын  екі  партия  –  лейбористік  және  консервативтік.  Ал 
Еуропаның  көптеген  елдерінде,  мысалы,  Францияда,  Италияда,  Германияда 
мемлекеттік билік көппартиялық жүйе арқылы құрылады. 
Саяси 
ғылымның 
тұжырымдамасы 
бойынша 
демократиялық 
принциптерге көп жағдайда қайшы келетін - бірпартиялық жүйе. Бұл жағдайда 
қоғамдағы  мемлекеттік билік бірте-бірте сол  жалғыз партияның қолына өтеді. 

75
Ресей ғалымы Ю.С.Гамбаров өзінің 1904 жылы жарық көрген “Саяси партиялар 
бұрынғы  және  қазіргі  кезеңде”  деп  аталатын  еңбегінде  былай  деп  жазады: 
“Әрбір  саяси  партия  әр  уақытта  қоғамның  бір  бөлшегі.  Егер  қоғамда  жалғыз 
партия  болып  ол  билікке  келсе,  онда  мемлекеттік  биліктің  көзі  барлық  халық 
емес,  билік  халықтың  бір  кішкене  ғана  бөлшегінің  қолында  болады.  Бөлшек 
бүтінге  жету  үшін  оның  басқа  бөлшектері  де  болуы  керек.  Қоғамдағы  саяси 
өмірдің бүтіндігі – ол көппартиялық жүйе”. 
Партиялық  жүйе  проблемаларын  терең  зерттеген  ресейлік  ғалымдар 
В.В.Водолазов  (“Саяси  партиялардың  бағдарламалар  жиынтығы”.  Спб.  1905 
ж.), П.А.Берлин (“Батыс Еуропа елдерінің саяси партиялары”. Спб. 1907 ж.). 
Ресей  саяси ғылымының  көрнекті  өкілі  Борис  Чичерин  бірпартиялық 
жүйе туралы былай деген: “Бірпартиялық жүйе ақырында мемлекеттік билікке 
айналады.  Билік  күйреген  жағдайда  ол  партия  таудан  құлағандай  апатқа 
ұшырайды”. 
Дәл  осындай  жағдайға  1991  жылы  Кеңестер  Одағы  Коммунистік 
партиясы  (КОКП)  ұшырады.  Тарихтан  жақсы  белгілі,  1918  жылы  бұрынғы 
КСРО жерінде бірпартиялық жүйе орнықты. Ол 73 жыл бойы әміршіл-әкімшіл 
тәсілмен басқарылатын мемлекеттік билік жүйесіне айналды. 
Сайып  келгенде,  бірпартиялық  жүйе  көп  жағдайда  өзін  теріс  жағынан 
көрсетудің  мысалы болып жүр.
Екіпартиялық  жүйе    көбінесе  өзара  келісімді,  тілектес  саяси  топтарға 
айналады.  Билікке  шын  мәнінде  заңды  қарсылық  тобы  (оппозиция)  болмай 
қалады. Бұл жағдайда ағылшын ғалымы  Джон Стюард Миллдің “демократия –
минус оппозиция = диктатура” деп атап көрсеткеніндей демократияға зияндық 
келеді.  Мысалы,  АҚШ-тағы  екіпартиялық  жүйе  туралы  батыстың  белгілі 
саясатшысы  К.Росситер  былай  деп  жазады:  “Республикашылар  мен 
демократтардың  арасындағы  айырмашылықтар  жоқтың  қасы.  Өйткені, 
американ  саясатының жазылмаған  заңдары партиялардың негізгі  принциптері, 
саясаты, сипаты, мақсаты бір-біріне ұқсас болуын талап етеді”. 
Сонымен,  партиялық  жүйелердің  ішіндегі  ең  озығы,  тиімдісі  
көппартиялық  жүйе  болып  табылады,  ол  демократияның  негізгі  принципіне  
әртүрлілікке 
(плюрализмге) 
сәйкес 
-
қалаушылық, 
таңдаушылық 
қалыптастырады.  Партиялар  көп  болған  сайын  қоғамның  даму  жолдарын, 
ұстанымдарын    қарастыратын  бағдарламалар  да  көбейеді.  Солардың  ішінен 
тиімдісін  таңдап  алып  мемлекет  басқаруда қолдануға  азаматтардың  толық 
мүмкіншілігі болады. Егер билік басындағы саяси топ өз міндетін дұрыс атқара 
алмай  жатса,  келесі  сайлауда  олардың  орнына  ұсынылатын  басқа  саяси  топ 
дайын  тұрады.  Қорыта  айтқанда,  қоғамдағы  көппартиялылық  жүйенің  саяси 
маңызы төмендегідей: 
1. Әртүрлі саяси мәселелер қоғамда жан-жақты қаралады (талқыланады). 
Әрбір партия өз бағдарламасын жариялайды, өз мақсатын түсіндіреді. Әртүрлі 
саяси оқиғаларға баға беріліп отырады. Басқа партиялардың қызметтері туралы  
мәліметтер  жинақталады.  Қоғамда  өріс  алған  саяси  процесті  біреулер 
жақтайды,  біреулер  сынайды.  Көпшілік  елдегі  ішкі  саясаттың  сыр-сипатын, 

76
қилы құбылыстарын жете ұғынып, ортақ мәселені ұжымдасып шешуге қатыса 
бастайды, бұқараның саяси сауаты жоғарылайды. 
2.  Саяси  билікке  бақылау  жасап  отыратын,  үстемдік  етуші  пікірге 
пікірталас  жүргізетін  топ  (оппозиция)  мойындалады.  Демократиялық  елдерде 
оппозиция заңды саяси күш ретінде саналады. Оппозиция мемлекеттік биліктің 
қателіктерін  әрдайым  ашық  көрсетіп  отырады.  Кемшіліктерді  кешірмейтін 
оппозициялық  партиялардың  болуы  үкіметті  тиімді  жұмыс  істеуге  мәжбүр 
етеді. 
3.  Сайлау  науқанында  саяси  бәсекелестерін  жеңу  үшін  саяси  партия  өз 
мүшелерінің арасында саяси тәрбие, саяси дайындық жұмыстарын жүргізеді. 
4.  Саяси  күрес  жағдайында  дарынды,  саяси  білімді,  тәжірибе  деңгейі 
жоғары,  саяси  қызметке  шын  мәнінде  қабілеті  бар  адамдар  анықталып, 
мемлекеттік билікке ұсынылады. Кездейсоқ адамдарға немесе жағымпаздыққа, 
жарамсақтыққа жол берілмейді. Көппартиялық жағдайда кездейсоқ адамдардың 
мемлекеттік билікке келу мүмкіндігі жойылады. 
Көппартиялық  жүйе  –  демократиялық  мемлекеттің  негізгі  белгілерінің 
бірі. 

жүктеу/скачать 15,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: