Тексерген: Имаханбет Райхан. Филология ғылымдарының кандидаты

Әлбетте,  міндет  тым  ауыр.  Әріректе  өткен  соңғы  екі  ағамыздың  өздерінің 

көзін көргендер ортамызда әлі жетерлік.Ал Ғабең фәниден тіпті күні кеше ғана 

өтті ғой. Сырбаз ағаның кескін-келбеті көз алдымызда, көңілімізде. Сол қиын 

міндетке қаймықпай барған Сәкен ерлігі тек сол Жүнісовке ғана тән батылдық. 

Несі  бар,  араға  жылдар  түскен  сайын  аталмыш  шығарманың  құпия  сыры 

қымбаттай  түспек.  Өнер  өлкесін  дәл  бүгінімен  өлшей  беру  де  асығыстық. 

Болашақ ұрпақ үшін алыптар әлеміне алғаш барлау жасаған қаламгер сүрлеуі 

көне  тартпаса  керек.  Бір  қызығы,  бұдан  бұрынырақтағы  театрға  деген  ел 

махаббаты  басқаша  еді.  Әрбір  премьера,  әр  қойылым  бейне  бір  той  ретінде 

өтетін. «Тоқырау жылдары» деп қолдан таңба салған сол кезеңге зар болып 

жүрмесек болғаны. Қызмет орайына қарай, тікелей міндетім сыншылық кәсіп 

болғандықтан, 

Жүнісов 

пьесаларының 

сахналық 

көрінісін, 

есебі, 

Қазақстанның  бар  театрларынан  қызықтауға  тура  келді.  Алматыдан  бастап, 

Талдықорған,  Жамбыл,  Шымкент,  Торғай,  Қызылорда,  қысқасы,  тіпті  орыс 

театрлары  сахналарынан  да  тіл  қатқан  драматург  еңбектері  қандай  бірқатал 

талапқа  болсын  әбден  лайық  еді.  Сәкен  драматургиясында  артистизм 

элементтері  басым  болып  жатады.  Ол  оның,  жазушының,  жеке  басынан, 

болмыс-бітімінен  туындайтын  қасиет.  Қаламгер  табиғаты  тұнған  драма 

іспетті.  Туа  бітті  осындай  табиғи  қасиеті  күшінде  тұрған  ол  –  қалам,  қағаз 

«сырқатына» ұшыраған шығармашылық тұлға. Сөз жоқ, ол қалам ұстамаған 

жағдайдың өзінде, не әртіс, не режиссер, не әнші болары басы ашық құбылыс. 

Өйткені  талантты  жанның  өнер  мен  әдебиетке  деген  сирек  жаратылысы 

осыған  саяды.  Оның  драмалық  шеберлігі  сахнаға  жақындығымен  құдіретті. 

Көркем  ой,  өткір  де  отты  бейне,  характер  жонуымен  құнды.  Жүнісов 

драматургиясы  публицистикалық,  сәндік,  бір  сәттік  сезімдерге  құрылған 

кезеңдік  мәселелерден  бойын  аулақ  салады.  Оны  тың  туралы,  соғыс  жайлы 

жазды деп жазғырмаңыз. Оның қаһармандық кейіпкерлеріне, олардың мақсат-

мұратына, жан иірімдеріне назар салыңыз, тақырып жайлап фонға ауысады да, 

алғашқы  кезекте  кейіпкерлер  жанайқайы,  олардың  жүрек  түкпірлерінде 

тұншығып жатқан батыл ойлары жарыққа ұмтылады. Драматургтер көбінесе 

адам  жанын  зерттейді  де,  олардың  жан  қалтарыстарындағы  құбылыстарды 

үстірт шолып өтуден аса алмай жатады. Алпысыншы, жетпісінші, сексенінші 

жылдардың типтік характерлерін қызықтап, кейіпкерлерді белгілі бір кезеңге 

таңып  тастау  көрегендік  тәсіл  емес.  Бізге  қажеті  –  ұзақ  ғұмырлы,  тұтас  бір 

дәуір сипатын танытар (әрине, шама келсе) кесек бітімді көркем характерлер 

жиынтығы.  Рас,  қазіргі  драматургтер  өткір  ой  айтуға,  отты  сезім  танытуға, 

актуальды мәселе көтеруге құштар, тақырып, оқиға, проблема табуға құмбыл, 

ал оның, өкінішке орай, көркемдік болмысы, орындалу нәтижесі талапқа сай 

келе  бермейді.  Жүнісов  драматургиясы  осы  жәйттерді  ескеруімен  де  кұнды 

һәм өміршең. Қазақ халқының мәдениетінде ерекше орын алатын Ақан сері 

сынды тұлғаның әдебиеттегі, сахнадағы, экрандағы жарқын бейнесі сан ұрпақ 

өкілдеріне тәрбиелік өнеге дарыта бермек.  

 

 

 

С.Жүнісовтің сценарийінде оның үлкен мән бергендігі айқын көрінеді 

шығарманың композициясы, режиссер жұмысын жеңілдету, әкелу мақсатында 

фильм ырғағының біркелкі жүйесі.  Ә.Кекілбаев керемет жасады  драмалық 

өлең.    Абылай  хан  мен  Кейуана  арасындағы  диалогтарда  Абылай  және  

Қалдан,  Абылай  және  Күлпаш,  туралы,    патриоттық  сезімдері,  туған  еліне, 

жеріне,  халқына  деген  сүйіспеншілігі,  оларды  жаудан  қорғау.    Қалдан  мен 

тұтқында  отырған  Абылай  арасындағы  диалог.  Қалдан  мен  Абылай 

арасындағы диалог-қақтығыс, бұрыннан келе жатқан дауды шешу  екі ханның 

арасында  Әбіш  Кекілбаев  шебер  жеткізді.Белгілі  жазушы-драматург  Сәкен 

Жүнісовтің  сценарийі    «Абылай  хан»  туралы  алғашқы  қазақ  көркем 

фильмінің  негізі    Абылай  хан.    Сценарий  екі  бөлімнен  тұрады:  біріншісі  - 

«Сабалақ-Абылай»,  екіншісі  -  «Абылай  хан».    Бірінші  бөлімде  балалық, 

жастық шақ бейнеленген, 156 жетілу жылдары Абылай, екіншісінде - сұлтан 

болған  кезең,    содан  кейін  -  хан.  Сценарий  экспозициясы  келесі  суретпен 

ашылады:  «Аспанда    қорғасын  тәрізді  бұлттар  қою  түтін  тәрізді  қозғалады.  

Қабаттарды бөліңіз  бұл қараңғы масса ең көктегі күмбездің астында сияқты,  

басқалары,  қара  қойға  ілулі  тұрған  ескі  жүнге  ұқсайды    олардан  бір-ақ 

шақырым жерде жерді бойлай серпіліңіз.  Күңірік естіледі қаз тәрізді денеден 

өтіп  бара  жатқан  қобыздың  жанды  жыртатын  дыбысы,  басындағы  шаштар 

қозғалады,  осы  әуенге  қобызшы  сол  әнді  орындайды.    Көп  ұзамай  мына 

дыбыстарға ұлдардың дауыстары қосылады: 

 - Қараңдаршы, жоңғар отрядтары шықты. 

 

 

                              

-  Ал  біздің  қазақтар  дайын  шыңдармен  көрінді  -  ақтарға  қараңыз    бұлт.  - 

Қалмақшылар садақ алды. 

 - Қазақтар қалқандарын көтерді, қыналарынан қылыштарын шығарды. 

 Шайқас басталды, барлығы жиналып қалды. 

 -  Қараңыз,  қараңыз,  найзаларды,  қылыштарды  қолданыңыз  -  бәрі  араласып 

кетті.Толық  шатасушылық!  .  С.Жүнісов  өзінің  баяндауын  кино  экранына 

арнайы  бейімдеді    бір  суретті  екінші  суретке  тез  ауыстыратын  жүйе  және 

мұнда  бұл  айқын  көрінеді    суретші  кинодрама  жанрында  еркін  сөйлейді.  

Сценарийде  бірнеше  оқиға  желілері  қатар  бейнеленген.    Жазушы-

драматургтің тарихи тақырыпты жетік білетіндігі біз  сценарий мәтінін талдау 

кезінде  сенімді  болды.    Адалдық,  сыйластық    қазақ  халқының  көк  қан 

өкілдеріне  деген  көзқарасы,  адалдығы  -  Чингизидтер  -  Әбілмансұрдың 

сарайлармен  қақтығыстары  арқылы  беріледі,    ауыл  балалары.    Өздеріңіз 

білетіндей,  18  ғасырда  екі  көрші  «жабайы  дала  халқы»  -  қазақтар    және 

жоңғарлар - сатқын саясаттың құрбаны болып қала жаздады  күштер: Ресей 

патшалығы мен Цин империясы, оларға қол жеткізді  бір-біріне қарсы, олар 

бұл  халықтарды  өз  қолдарымен  жойғысы  келді.    Сипаттамалық    егжей-

тегжейлі - ауру Әбілмансұрдың делирийдегі көрінісі: «Жоқ, Мен жібермеймін.  

Сен қайсар Қалмақ жылқысың, ал мен қазақ халқының ұлымын.  Мен Мен сені 

сөзсіз қолға үйретемін!  Дұшпан, дұшпан ... Ату ... Соқты, өлтірілді!  Онда олар  

қанша!  ..  Жоқ-жоқ,  алмайсың!    Аттар!Жас  тәрбиеші  арасындағы  диалогтар 

арқылы  сценарий  авторы  Әбілмансұр  Ураза  мен  Уәли  сұлтан  көркемдікті 

едәуір  көтерді  сценарий  деңгейі.    Мысалы:  «Төбеде  екі  адам  тұр  (олардың 

әңгімелері)  жастар дайындығы аясында өтеді).Бұл не?  -  өнер?  Әбілмансұр 

маған ұқсамайды, бірақ ұнайды қанішер атасы.  Сіз оның менен гөрі одан да 

алыс  болғанын  қалайсыз  Ораз.    Егер  Абылайдың  атасына  ұқсаса,  жақсы 

болады.  Бүгін ең көп  басты өнер - Отанды жаудан қорғау.  Сондықтан күресу 

қабілеті  -  уақыттың  өзі  бұйырады!    Уали.    Сіз  Шыңғысидтен  командир 

жасағыңыз келе ме? Ораз.  Жоқ, мен оны нағыз халықтың көшбасшысы еткім 

келеді.[«Абылай хан» сценарийі].  Мұндай ірі тұлғалар фильмді баяндау іс-

шараларына  қатысады    Бұқар  жырау,  билер  Төле,  Әйтеке  мен  Қазыбек, 

батырлар  сияқты  қазақ  халқы    Абылайдың  ұрпақтары,  атақты  елшілер 

Қабанбай, Бөгенбай, Жаныбек, т.б.  Барлық оларды бір идея - халықтың бірігуі, 

тұтастығын сақтау басқарады ел.  Экраннан тізбектей өтіп, қысқа эпизодтарды 

автор жеткізеді олар  туралы режиссерге  үнемі  еске  салып тұрғандай,  түрлі-

түсті,  мағыналы.  Мысалы:  «Басқа  мінбелерде  қазақтар,  қалмақтар,  себе, 

ойраттар,    қымыздан  дәм  тату.    Бұлыңғыр  топ  Миллердің  айналасында 

отырады.    Әдемі    көздері  жарқыраған,  жамбас  жамбастары  бар  бишілер  ».  

«Терең және  таяз көлдерді кесіп өтетін  шабандоздар  Кейбір  жерлерде  форд 

үшін шайқастар, қаза тапқан және жараланған солдаттар, суға құлап жатқан 

аттар бар ... » «Шатқалдағы шайқас.  Жартастардан құлаған жауынгерлер ».  

«Дала,  ..  өзендер,  көлдер,  құмдар  дала.  Сарыарқаның  кішкентай  төбелері.  

Абылай отряды »тақырыбында өтті.  [Сценарий «Абылай хан »]. Сценарийде 

Хан таңдаған Абылай да позитивті болып бейнеленген  бүкіл өмірін әрқашан 

қазақ  халқына  арнаған  образ    оны  сыртқы  жаулардан  сақтап  қалуға  және 

ақылды тәлімгер ретінде қалай қамқорлық жасайды  дипломат және сүйікті әке 

ретінде,  сонымен  бірге  керемет  билеуші  ретінде.  Абылай  ханның  тарихи 

тұлғасы, оның заманының шындығы, барлық оқиғалар сценарийлер осы ұлы 

адамның бейнесінің айналасында шебер жинақталған.  Дегенмен хан бейнесі 

тарихта және әдебиетте бұрын болған, оны алғаш рет жасаған  кино жанры 

Сәкен Жүнісовтің есімімен дәл байланысты.  Сол ол тарихи тақырыпты терең 

меңгерді, автор өзінің оған дейін жазылған романдар, пьесалар.  Сценарийде 

барлығы  дипломатиялық  мәселелерді  шешуге  арналған  қоғамдық-саяси 

жағдайлар  хандар,  рулар  мен  көрші  мемлекеттер  арасында  фигура  бөлек 

тұрады  Абылай  хан.  Алайда,  сценарийдің  кемшіліктері  де  бар.    Оның 

құрамында  және  сценарийдің  өзінде  прозаизм  мен  шешендік  сөздер  жиі 

кездеседі.    Соңында    Абылайдың  сценарийі:  «Уа,  Құдіретті  Құдай,  менің 

халқым туралы!  Уақыт келгенде үш жүздің бірігуі, осылайша бүкіл қазақтар 

бір шатырдың астында, астында болды  олардың шекараларын анықтау үшін 

көп  емес,  бір  ханды  басқару  өз  жерінің,  байлығының  иесі,  ешкімге  тәуелді 

болмау?!  О, жоғары, Мен Абылаймын!  Біреуге Сұлтан, біреуге Хан Абылай. 

Қазақ  халқының  бостандық  туралы  арманы,  ұрпақтан-ұрпаққа  Отанды 

жаулардан  қорғауға  деген  ұмтылыс,  әсіресе  бұл  үшін  күрес  қазіргі  ұлы 

қолбасшының өмірін көрсететін Абылай дәуірі.  Қақтығыс негізінен ішкі және 

сыртқы жаулар арасында көрінеді. Абылай хан  Шығармалар (сценарий мен 

драма)  тек  ханды  ғана  бейнелемейді    XVIII  ғасырдың  дәуірінде  автор 

салыстыра отырып, тиісті қорытынды жасайды  өткендегі жағдайдың қазіргі 

жағдайы.    Жалпы,  драматург  С.Жүнісов  уақыт  шындығын  айбатты  жеткізе 

білді ханның мінезі, сараңдығы мен тапқырлығы.  Олардың көркем туындылар 

халықтың сүйіспеншілігі мен ризашылығына лайық, олар алтын қорға кірді ме 

Қазақ  әдебиеті.    Кейіпкерлерді  ашуда  әдеби  сценарийде,    кейбір 

кейіпкерлердің  орталық  кейіпкерлерінің  бейнелері    көркем  және  кинодрама 

өзара байланысты.  Драмасыз театр немесе кинотеатр болмайды.  Драманың 

көркемдік  табиғаты    және  сценарий  басқаша.    Оқырманға  арналған  драма 

ойдан шығарылған  жұмыс, бірақ режиссер мен актерлер үшін бұл драманың 

бір бөлігі ғана өнімділік.  Ал киноактерлер мен кинорежиссерларға арналған 

сценарий - бұл жұмыс  аяқталды.  Драматург жазушылары жазған сценарийлер 

қарастырылады  сценарийлердің түпнұсқа әдеби нұсқасы.   

 

 

Драмалық  шығармаларда  образ  жасауда  кейіпкерлер  тілінің  орны 

ерекше  болып  келеді.Кейіпкерлердің  тілінен  олардың  бейнесі  көрінеді. 

Кейіпкерлер тілінің мазмұны нақты, құрылымы қысқа болып келетіні белгілі. 

Кейіпкерлер  тілінің  эстетикалық  қызметін  көрсетуде  тілдік-стильдік  амал-

тәсілдердің орны  бөлек.  Қазақ  тіл білімінде көркем  әдебиеттегі  кейіпкерлер 

тіліне  қатысты  кейбір  мәселелер  М.Балақаев,  Ә.Қайдаров,  Р.Сыздықова, 

М.Серғалиев,  С.Исаев,  Р.Әміров,  Х.Нұрмұханов,  Б.Шалабаев,  тағы 

басқалардың  еңбектерінде  қарастырылған.  Жалпы  көркем  шығармаларда 

әрбір  кейіпкердің  сөз  саптауы  мен  сөз  мәнері  әр  түрлі  болып  келеді.  Бұл 

олардың  қоғамда  алатын  әлеуметтік  жағдайына,  ортасына  байланысты 

болады.  Сондықтан  да  олардың  әрқайсысының  өзінше  сөйлеу  дағдысы 

болады.  Кейіпкер  тілінің  осындай  ерекшеліктері  тілдің  лексикалық  және 

грамматикалық  қабаттары  арқылы  жүзеге  асады.  Кейіпкердің  тілі  арқылы 

оның мәдениеттілігі, жас мөлшері, қызметі, кәсібі, өскен ортасы, сыпайылығы, 

дөрекілігі  т.б.  бейнелері  байқалады.  Кейіпкердің  сөйлеу  мәнеріндегі  өзіндік 

ерекшелігі  оның  лексикасынан  басталатыны  белгілі.  Ал  сөйлеу  тілі 

лексикасының  құрамына  қарапайым,  тұрпайы  жаргон  сөздер,  жергілікті  тіл 

ерекшеліктері  (диалектизмдер)  жатады.  Өз  ерекшелігі  бар  драматург 

С.Жүнісовтің  шығармаларындағы  тілдік  құрылымның  бірқатарын  сөйлеу 

тілінің  элементтері  құрайды.  Драматургтің  жеке  стильдік  даралығы  оның 

белгілі  тілдік  құралдарды  қолдануындағы  ерекшеліктерінен  байқалады. 

Тілімізде жиі кездесетін сөйлеу тілінің элементтері қатарына экспрессивтік-

эмоционалды  сөздер  жатады.  Бұл  тілдік  құралдар  көркем  туындыларда 

кейіпкердің мінез-құлқын ашуға, суреттелген оқиғаны әсірелеуге де қатысады. 

С.Жүнісовтің драмасында қарапайым сөздер стильдік мақсатпен жұмсалады. 

Орыс ғалымы  Р.Сыздық: «Нағыз жазушы кейіпкерлерін өздері беріп тұрған 

образға  сай  сөйлетеді.  Кейіпкер  сөзі  оның  бейнесін  жасауға  тікелей  қызмет 

ететін көркемдік тәсілдің бірі болып    саналады», — деп есептейді. Академик 

М.Серғалиев:  «Ауызекі  сөйлеу  стиліне  әдеби  тіл  нормасына  жатпайтын 

сөздердің қолданылуы — табиғи құбылыс», — деп санайды  Х.Қожахметова 

қарапайым  фразеологизмдер  туралы:  «Әдеби  тіл  нормасына  сай  келмейтін, 

жай дөрекі тұрақты тіркестерді қарапайым фразеологизмдер дейміз. Алайда 

әдеби  тіл  нормасына  жатпағанымен,  көркем  әдебиетте  образ  жасау  үшін 

кейіпкер  сөзінде  кездесіп  отырады.  Бұл  тілдік  амал  арқылы  жазушы 

кейіпкердің ой-өрісін, өскен ортасын,  әлеуметтік ортасын, әлеуметтік халін, 

мінез-құлқын көрсетеді», — дейді. Драматург С.Жүнісов те жалпыхалықтық 

тілде жиі қолданысқа түсетін экспрессивті сөздерді кеңінен қолданады. Тілдік 

қолданыста  қарапайым  фразеологизмдер  де  ұшырасады.  Қолданыстағы 

сөздерден  біз  кейіпкердің  жақтырмай,  ұнатпай  тұрғанын  байқаймыз. 

Драматург  кейіпкерінің  бейнесін,  болмысын,  бітімін  аша  түсу  мақсатында 

қолданады  және  осы  лексемаларға  өзінше  бір  жүк  артады.  «Махамбеттің 

өкінішпен  өте  шыққан  өмірі-ай!»  драмасында  Махамбеттің  өр  мінезін 

көрсетуде қарапайым сөздерді қолданған: Мына жігіттер сенің кім екеніңді, 

сенің ұятсыз пасық бетің мен сасық көтіңнің бірдей екенін қайдан білсін. 

 

Дулат  Исабековтің  «Әпке»  драмасы  замана  ықпалымен  ұлттық 

құндылықтарды  жоғалта  бастаған,  адамгершілік,  парыз,  борыш  ұғымдарын 

жете  түсінбейтін  жастардың  бейнесін  ашып  көрсететін  шығарма.  Шешеден 

жастай  қалған,  әкеден  қайыр  көрмеген  бір  әулеттегі  балалардың  тұрмысын, 

таным-білігін бір-біріне жасаған қарым-қатынасы, айтқан сөздерімен білдіріп, 

жалпы  қоғам  болмысын  танытады.  Басты  кейіпкер  Қамажайдың  адамдық 

қасиеті оның сөздері мен іс-әрекетінен аңғарылып тұрады. Жасынан тірі жетім 

боп  қалған  бауырларын  адам  ету  үшін  өз  бақытын  табуға  ұмтылмай,  жеке 

өмірін ұмытып, ынты-шынтысымен солардың тілеуін тілеп, дегенін орындап 

отыруы кез келген жанның қолынан келмейді. Қамажай бейнесі осынысымен 

асқақ.  Бауырларының  көңіліне  кірбің  түсірмей  қатарға  қосып  жеткізуді 

Қамажай парызым деп біледі. Бір сөзінде әлдеқашан дүниеден өткен «шешеме 

не айтам» деп, қамығатыны да бар. Шығармада көрінетін жастардың бәрі де 

бетімен кеткен, өмірді өзінше түсініп, өзінше әрекет ететін бейнелер деп айту 

қателікке  ұрындырады.  Сіңлісі  Нәзилә  бірбеткей,  тікмінез,  турашыл, 

ойындағысын тура айтар бейне ретінде, Омар қақ-соқпен ісі жоқ, адал жанды, 

ғылымға  берілген  жан  ретінде  көрінсе,  бар  тартысқа  негіз  болып,  Қамажай 

бейнесін ашып беретін бейне – Қамажайдың ержеткен інісі – Темір. Оның өзі 

де, дос-құрбы қыздары да бір сәттік қызыққа еліткен, өмірді өзінше пайымдап 

түсінетін  бейнелер.  Бұл  олардың  драмада  дастарқан  басындағы 

пікірталасынан  айқын  танылады.  Адалдық  пен  адамдық  парызды  бірінші 

орынға қоятын Қамажайдың Темірдің келіншегі – Кәмиләға қол көтеруі, ашуға 

булығып,  Темірге  де  шапалақ  жұмсауы  тегін  емес.  Олардың  іштегі  баланы 

алдырып  тастауын  асқан  қатыгездікке  балап,  нәзік  жанының  тітіркеуінен 

болған әрекет. Осыдан соң-ақ әлі ешнәрсені жете ұғынбайтын Темірдің кетем 

дегенінде өз әрекетіне кешірім сұрап жалбарынады. Себебі отбасы тұтастығын 

сақтауды  өзінің  борышы  деп  біледі.  Бұдан  басқа  драмадағы  Гауһар,  Ермек, 

Сұлтан,  Светлана  секілді  бейнелер  де  Қамажайдың  тұлғалық  бейнесін 

танытуға  үлес  қосып  тұрған  бейнелер.  Драма  идеясы  заман  ыңғайымен 

тұлғаның  да  бет-бедерінен  айырылмай,  адамдық  қалпын  сақтап  қалу 

керектігін мегзейді. 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сүлейменовтің  драматургиясы  Сөз  құдыретінің  қыры  мен  сырын  паш 

етер күрделі туындылар. Бұларда көрнекті жазушы-драматург көне заманнан 

бізге қызуы кетіп, жылуы жеткен, шоғы кетіп, күлі жеткен, жы­рау­ларға тән 

Сөз қадірін қайта жаңғырт­қан­дай. Тілінің ою-өрнегі байырғы қазақи ұғым 

табиғатынан тамыр тартып, бүтіндей жаңа мағына алып кеткен. Сөз саптауы, 

шешендік үлгісі көркем жаңалықтарға, ой мен ұғым сезім астарына толы. Ол 

драматургияға көлденең кел­ген көк атты емес, шәкірттікті аттап өтіп, оның 

қыр-сырын зерделеп, айтар ойын талғам таразысынан өткізіп барып, алдымен 

Б.Брехт,  Э.Хемингуэй,  Т.Уильямс,  Мольер,  Е.Щварц  пьесаларын  қазақшаға 

аударып барып, қалам тартты. Жазушы драматургиясының төл басы – «Кек» 

трагедиясы. Сарын мен Кежімнің пьеса­ның аяқ жағындағы жан тебіреністері 

мен ар­палыстары нағыз трагедиялық шарықтау шегіне жетеді. Трагедияның 

тартыс  желісін  қолына  ұстаған  Сері,  Бектер,  Бетай,  Атой,  Са­қау­лардың 

әрқайсысының  даралық  сипаты  тіпті  бөлек.  Тағдыр  таразысына  еріксіз 

иілгендер.  Трагедияның  сонау  әлемдік  үлгілеріне  тән  құрылыс-болмысында 

сөз өрнектері мен ше­бер қиюластырылған диалогтардағы ой тереңдігі, астар 

қалыңдығы,  философиялық  мазмұны  тамаша  тұтастық  тапқан.  Бірімен-бірі 

беттескен тұста бірер кейіпкердің сөзін келті­ре­рлік шығарма тілінің ешкімге 

ұқсамайтын  көркемдік  ерекшелігі  бірден  жарқ  ете  қалады.  Және  бәрі  де 

трагедия тартысын ширата түсе­тін, ұғым санаңа салмақ түсіретін,кейіпкерлер 

бейнесін  биіктете  түсетін  тың  мағынамен  то­лық­қанына  іштей  өзің  де 

марқайып,  қызыға  қарайсың.  Бұл  әлі  біздің  драматургтер  бара  қой­маған 

көркемдік жаңалық.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кезінде  орыс  интеллигенциясының  А.П.Чеховтың  «№6  палата» 

шығармасына ден қойғаны белгілі. А.Сүлейменов те заманның сын көтермес 

кезеңінің  келгенін,  қоғамдық  жүйенің  жұқарып,  жекелеген  жандардың 

жүйкесінің  дертке шалдыға  бастағанын  меңзеп,  пьесасын  «Жетінші  палата» 

атапты 

Жазушы өз туындысына қалай қорлық көрсетпесін, «6 палата» үлкен резонанс 

тудырды.  Уақыт өте келе «палата нөмірі 6» тіркесіне айналды.  Ол әдеттен 

тыс нәрсені сипаттағысы келетін жағдайда қолданылады.  Чехов Батырлардың 

сипаттамалары. Уездің құдайы ұмытып кеткен қалада, оның ішінде Ресейдің 

картасында  сіз  өте  көп  мөлшерде  таба  аласыз,  психикалық  науқастарға 

арналған аурухана бар нөмірі алты.  Медициналық мекеменің көңілсіз түрі бар: 

гипс қирап, қабырғаны ұсқынсыз кесектермен жауып тастаған кезде шатыры 

тат басқан.  Мұндағының бәрі, тіпті қисайған сұр қоршаудың тырнақтары да 

қарғысқа ұшырайды.  Алтыншы палатаның кір терезелері қалың темір тормен 

тығыз жабылып, аурухана түрмеге ұқсайды. 

 6 палатада бес науқас жатыр: 

 

 Біріншісі  -  қызыл  мұртты,  көзіне  жас  тамған  жұқа  саудагер.    Күндер 

бойы ол басын жұдырығымен тіреп, бір нүктеге қарап, бір нәрсе туралы мұңлы 

күрсініп отырады. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Екіншісі  -  беті  күңгірт,  мағынасыз  семіз  адам.    Ол  ештеңеге  реакция 

жасамайды,  ешкіммен  сөйлеспейді  және  ойлау  қабілетін  мүлдем  жоғалтқан 

сияқты. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Үшіншісі  -  мейірімді  және  сонымен  бірге  айлакер  жүзді  жұқа  аққұба.  

Оның  әдемілігі  туралы  сандырақтары  бар,  аққұбалар  өте  сөйлемшіл, 

ауруханаға түскенге дейін барлығына өзінің өткен өміріндегі ойдан шығарған 

жетістіктері туралы айтып бергенді ұнатады.   

 

 

 

 

 Төртінші  -  ақымақ  Моисеика.    Өткір  сақалы  мен  негрдің  шашындай 

бұйра  қара  бұл  қария  жиырма  жыл  бұрын  шляпалар  шеберханасы  өртеніп 

кеткен  кезде  есін  қозғады.    Моисейка  өте  мейірімді,  қызығушылығы  жоқ, 

көмекші, жомарт.Оны әдетте оны құдайы адамдар деп атайды. 

 

 

Палатаның бесінші тұрғыны, Иван Дмитриевич Громов пациенттердің 

ішіндегі жалғыз зиялы адам.  Ол 33-те, ол бұрынғы сот орындаушысы, ресми 

түрде  қуғын-сүргін  диагнозы  қойылған.    Дәл  осы  Громовтың  атынан 

аурухананың бас дәрігері Андрей Ефимович Рагин керемет сұхбаттасушыны 

табады.    Андрей  Ефимович  Рагин  -  өзінің  өмірлік  қабілеті  мен  талантын 

провинциялық қалада және қорқынышты ауруханада ысыраптайтын дарынды 

дәрігер.    Медициналық  мекеменің  аянышты  жағдайын  көрген  бас  дәрігер 

ештеңені өзгертпеуге шешім қабылдайды, өйткені ол бір адамның түбегейлі 

қайта  қарау  керек  нәрсені  жақсы  жаққа  өзгертуге  деген  аянышты 

әрекеттерінен пайда көрмейді.  Көп ұзамай Рагиннің өмір салты қияр қосылған 

араққа, почта шебері Михаил Авериничпен бос әңгімелерге және кітап оқуға 

айналады.    Бірақ  бір  күні  доктор  Рагин  науқас  Громовпен  сөйлескен  No6 

палатаға  кірді.  Громов  аурухананың  темір  торының  екінші  жағында 

болғанына қарамастан, ол өз құқықтары үшін күресуге шақырды және әлемді 

жақсы  жаққа  өзгертуге  асық  болды.    Алтыншы  пациенттің  философиясы 

Рагиннің  ойлау  теориясына  қайшы  келді.    Алайда  интеллектуалды,  ақылды 

адаммен  жүргізілген  пікірталас  дәрігерді  қызықтырғаны  және  толқытқаны 

соншалық,  ол  күн  сайын  палатамен  үй  жануарымен  сөйлесу  үшін  келе 

бастады. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Дәрігердің  бұл  әрекеті  назар  аудартпай  қоймады,  көп  ұзамай 

ауруханада дәрігердің есі кетті деген қауесет тарап кетті.  Жаланың таралуына 

учаскелік  дәрігер  Евгений  Федорович  Хоботов  айтарлықтай  ықпал  етті,  ол 

өзін Рагинмін деп белсенді түрде мәлімдейді.  Соңында Андрей Ефимовичке 

«демалысқа кету» ұсынылады.  Рагин оның тірі қалғанын жақсы біледі.  Бұл 

оның  ақыл-ой  күшіне  нұқсан  келтіреді,  ол  ашуланшақ,  ашуланшақ  болады 

және  бір  күні  достарын  пәтерден  шығарады.    Көп  ұзамай  жаңбыр 

ауруханадағы  кеңеске  шақырылады.    Хоботов  Рагинді  6-бөлмеге  алдап 

кіргізіп,  сонда  қалдырды.    Пациенттерді  аяусыз  ұрып-соғуға  маманданған 

күзетші  Никита  аурухана  формасын  әкеліп,  лауазымы  төмендетілген 

дәрігердің  бетінен ұрады.    Андрей Ефимович оның өмірі  мен  философиясы 

жарылғанын түсінеді.  Рагин болмыстың мәнін енді көрмейді, сондықтан өмір 

оны  тастап  кетеді  -  көп  ұзамай  Рагин  апоплектикалық  инсульттан  қайтыс 

болады.  Басты идея  Громов пен Рагин арасындағы қайшылық екі көзқарастың 

қақтығысына негізделген.  Рагин өзін замандас ретінде көрсетті.  Ол өмірді бос 

әурешілік  деп  атады  және  оқиғаның  қазіргі  барысына  араласуды  жөн  деп 

таппады.    Төбелесудің  мағынасы  жоқ.    Громов,  керісінше,  өмір  -  күрес  деп 

санады.    Ойлаушы  адам  айналасында  хаос  болып  жатқанда,  басқа  адамдар 

қиналғанда  шетке  шыға  алмайды.    Науқас  дәрігер  философиясын  «орыс 

жалқау философиялары» деп атады.  «Ыңғайлы философия»,  - деп атап өтті 

Громов.  «Ал сендердің ар-ұждандарың таза, және сендер өздеріңді данышпан 

сезінесіңдер».  Автор  оқырманын  елеулі  әлеуметтік  проблемалар  әр  адамды 

ойландыратындығын түсінеді.  Адамдар саңырау болып қалғанша, «біреудің 

қайғысы» деген ұғым болғанша, өмір жақсы жаққа өзгермейді. Автор өзінің 

кейіпкерлері  туралы  пікірталасты  дәрігердің  де,  оның  пациентінің  де 

сөйлеуіне мүмкіндік беріп, бөлінгендей бақылайды.  Алайда, оқиғаның соңғы 

оқиғалары Рагин философиясының сәйкес еместігін дәлелдейді.  Болжамсыз 

өмір сізді қысымға ұшырататындай етіп өзгерте алады, содан кейін сіз жылап-

сықтап көмек сұраған кезде басқалар философияға түсе бастайды. 

 

 Орталық іс-әрекет пен әрекетсіздік идеясынан бастап,  автор  сонымен 

қатар  өзекті  әлеуметтік  және  философиялық  мәселелерді  талдайды:  адамға 

қарсы  зорлық-зомбылық;    құқықтар  мен  дәрменсіздік;    адамның  өмірлік 

құндылықтары  (дәлірек  айтсақ,  өмірді  құнсыздандыру  проблемасы);  қазіргі 

заманғы  адамдардың  құқықтарының  жоқтығы  (езілген,  қолайсыз,  әділетсіз 

айыпталушылар  қорғаныс  іздейтін  жайлары  жоқ).    Автордың  6  палатасы  - 

қазіргі  Ресейдің  миниатюралық  көшірмесі.    Палата  мен  аурухананың 

тұрғындары қоғам құрған  Ресей азаматтары.  Мұнда бақытсыз иесіз, соқыр, 

баяу  ойлайтын,  бақытты  ақымақтарға  (Моисеика),  жазалаушыларға,  ақымақ 

жауынгерлерге  (күзетші  Никита),  екіжүзділерге  және  мансапқорларға 

(Хоботов),  жауапсыз  ашуланушыларға  (почта  шебері),  бос  философтарға 

(Рагин)  арналған  орын  бар.  )  және,  әрине,  ынта-ықыласпен  романтиктер, 

үмітсіз батылдар (Громов).  Айтпақшы, соңғысының арқасында біздің әлем әлі 

де бар. 

Үлкенге  де,  кішіге  де  ой  салады,  ең  жақын  қимасындай  сыр  шертеді. 

Қысқасы,  бас  кейіпкердің  жан  дүниесін  молынан  қамти  жырлайтын  бұл 

туындыда  лирика  салмағы  басқа  жанрлардан  әлдеқайда  басым»-  деген 

пікіріповесть  табиғатын  терең  танудан  айтылған.Т.Ахтанов  «Махаббат 

мұңы»  повесінде  эгоизмнің  адамды  адамгершіліктен  ада  қылатын  сипатын 

ашып  береді. Т.Ахтанов бұл шығармасында адалдықты серік еткен Ләззаттың 

рухани  әлемінің  биіктігін  көрсетсе,  өзін  ғана  ойлайтын,  сүйетін  Нияздың 

адамгершіліктен  айырыла  бастаған  рухани  бейшаралығын  танытады. 

Эгоизмнің сиқыр күші рухани әлсіз Ниязды біржолата соқыр қылып тастайды. 

Жазушы  эгоизмді  табиғи  кемтарлық  емес,  үлкен  әлеуметтік  кесел  ретінде 

суреттейді.  Ниязды  осындай  күйге,  яғни  өзімшілдік  дертіне  жолықтырған 

оның жалғыз ақылсыздығы ғана емес, айнала қоршаған ортасы. Ол орынсыз 

мақталды, орынсыз баға мен қолпаштауға ие болды. Міне, мұның бәрі келіп 

онсыз да рухани әлсіз Ниязды адамгершілік сипаттан тұлдыр жексұрындыққа 

бастады.  Бір  сөзбен  айтқанда  Т.Ахтанов  адам  бойындағы  жағымсыз

 

қасиеттерді әшкерелеп қоймайды, оның қайдан, неден тамыр жаятынын ашып 

көрсетеді. «Махаббат мұңы» повесінің жетістігі композициялық жинақылық 

пен образ психологиясының терең ашылуынан аңғарылады. Повесте Ниязбен 

алғаш танысуы мен арада сегіз-тоғыз жыл уақыт өткеннен кейінгі кездің мезгіл 

алшақтығына қарамай бірлікте берілуіне ой ағымы тәсілі мүмкіндік жасаған. 

Әрине,  кейіпкердің  жан  дүниесін,  оның  басынан  өткерген  қуанышын  мен 

өкінішін,  сол  сәтте  аптыға  соққан  жүрек  дірілі  мен  сезім  күйін  шынайы 

бейнелеу  үшін  суреткерлік  сезімталдық,  психологтік  ерекше  қабілет–түйсік 

қажет  десек,  жазушы  Т.Ахтанов  мұны  повесте  шебер  орындап  шыққан. 

Түйіндей  айтқанда,  Т.Ахтановтың  психологиялық  талдау  шебері  екенін 

айғақтайтын  туындыларының  бірі  –  «Махаббат  мұңы»  повесі.  Өз  кезеңінің 

саясатына ұрынбай, әдебиеттің басты күрделі міндеті - адам жанын суреттеу 

екенін білдірген,  жазушылық  бағытын  айқындаған  шығармасы.  Повесть  60-

жылдар  прозасындағы  құнарлы  арна  психологизм  мен  лиризмнің  тынысын, 

өрісін  аша  түсті.  Жазушының  «Махаббат  мұңы»  повесі  –  сыршыл  және 

психологизм үрдісіндегі табысы мол шығарма   

 

 

 

 

жүктеу/скачать 304,2 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: