Дүниежүзі  қазактармның  құрылтайы

1993 ж. кітабы, қүрылтай күндеріндегі суретгер, Қазақстан Республикасы- 

ның картасы, дүниежүзінің саяси картасы.

Оқушыларды сергіту үшін сабакты басгар алдында Нұрғожа Ораздың 

«Жүлдыздардай шашылгаіт» деген өлеңінен мүғалім үзінді оқиды.

Ғарыштағы жарылыстан,

Жұлдыздардай шашылған,

Әрбіреуің секілдісін 

Калған сонау асылдан.

Әрбір елге 

Бас үрған,

Арамыздың

Алшактығы

Асьш кетті-ау ғасырдан.

Шалғайдағы казақтығың 

Күннен-күнге ауырлар.

Атамекен 

Сені күткен 

Тәуелсіздік туың бар.

Қарсы алатын,

Ж ар салатьш,

Күтіп алар қауым бар.

Ардағымсың,

Өзге ұлтка 

Жүтылмаған

Бауырлар! — дей отырып, бүгін «Дүниежүзі қазақтарының  қүрылтайы» 

дегентақырыптаашықсабағымызды бастамакпыз (мүғалім сабақтың мақ- 

саты, міндеті туралы айтып өтеді).

I. Қызьиушьшықты ояту.

Тірек сөздер стратегиясы бойынша окушыларға интерактивтік тактаға 

мынадай  сөздер  ж азы лады .Тірек  сөздер:қүрылтай,  маңызды,  басын 

біріктіру, қазактар, дүниежүзі, Қазақстанда.

Тірек сөздер стратегиясы бойынша оқушылар:  1. Окиды; 2. Ойланады;

3. Жазады; 4. Айтады;

II.  Магынаны ашу.

1. Тақырып тандау стратегиясы бойынша окушылар тақырьптгы тандайды.

2. Тақырыбынабайланысты мәтінді оқиды, айтады.

42

Инсерт стратегиясы бойынша кестені толтырады

V

4-

-

9«

Диаспора деге-

німіздің не

екенін, қазақ

диаспоралары-

ныңкдндай

мемлекеттерде

тұратьшдығын,

қандастарымьіз-

/цың атамекеніне

қайта оралып

жатқанъш, оған

елімізде колдау

көрсетіліп

отырғанын

білемін.

Дүниежүзі

қазақтарының

құрылгайының

үш рет болға-

нын, дүниежүзі

қазақтарының

қауымдастығы

және оның

атқаратын

кызметі туралы

білдім.

Өзбекстанмен 

Т үрікменстанда- 

ғы казактардың 

еліне кешерде 

үй-жайларын 

сатуына  10 жылға 

дейін шектеу 

қой ылатындығы- 

накеліспеймін. 

Шетелдік қазақ 

жастарына арнап 

жыл сайынғы 

мемлекетгік 

білім грантынан 

2% орын 

бөлінгеніне 

келіспеймін. 

Себебі бүл — өте 

аз көрсеткіш.

Алдағы уакытта

дүниежүзі

қазакгарьшьщ

IV күрылтайы

шақырыла ма?

Ш етжердегі

қандастарымыз-

дың барлығы

Қазақстанға

көшіріліп

әкеліне ме?

«V» — бүрыннан білемін.

«+» — мен үшін жаналык..

«-»—бүл оймен келісе алмай мын. 

«?» — тереңірек білгім келеді.

4. 

Үш  жақты түсіндірмелі  күнделік стратегиясы  бойынша оқушылар: 

ойланады, жазады, айтады, сүрақ қояды.

Сүракка өзгетоп оқушылары жауап береді.

Не 

таңгаддырды?

Неліктеп?

Сұрақ

Қандастарымызды ң 

атамекеніне оралуы 

еліміздегі  қазактардың 

үлесін артырғандығы 

таңғалдырды.

Өйткені 1959 жылғы 

халық санагы бойынша 

казақтар республика- 

дағы түрғындардың 

29%-ын ғана құрады.

2009 жылғы халық 

санағы бойынша 

еліміздегі қазақтардың 

үлес салмағы канша?

43

Патшалык Ресеймен 

де, КСРО-менде 

шекара мәселесін 

түпкілікті шешпеген 

Қытайдың ҚР-мен 

шекараны анықтап, 

келісімге қол қоюы 

таңғалдырды.

Өйткені бұл келісім 

жасалған кезде Казак­

стан өз тәуелсіздігін 

жариялаған жас 

мемлекет еді.

Казахстан мен Қытай 

арасындағы шекара 

мәселесі туралы 

келісімге қашан қол 

койылды?

III.  Ой -толганыс.

РА Ф Т стратегиясы бойынша окушылар:  1. Өзі тақырып талдайды;

2. Жазады; 3. Айтады.

РА Ф Т стратегиясы бойынша әр топқа берілетін тақы рьттар:

1). Қаңдастарға хат;

2). Құрылтай мөселелері бойынша ұсыныстар;

3).  Кұрылтай қонактарының казақ жастарына тілегі;

4). Еуропа казактарыныңөтініш і;

5).  Шетел қазактарының сүранысы.

М ысалы:

Р-роль;

А-аудитория;

Ф-форма;

Т-тақырып.

Р-9 «А» класс окушылары;

А -Дүниежүзі казақтары кұрылтайына катысушыларға;

Ф-хат;

Т- Дүниежүзі  казактарыньщ құрылтайында кауышу.

Кадірменді қауым!

Алыстан келген ағайын !

Дүниежүзі қазақтарының күрылтайына әлемнің40 шақты еліндетұра- 

нын 5 млн-дай кандастарымыздын атынан өкіл ретінде келіп жатырсыз- 

дар. Кадамдарыңыз сәтгі болсьш! Сіздердіңкүрылтайдажасаған ұсыныс- 

тары ңы з алдағы уақытта іске асады,  орындалады деп сенеміз.  Сіздерге 

өзге елде жүрсеңіздер де, тіліміз бен салт-дәстүрімізді берік үстағанда- 

рыңыз, сактағандарыныз үшін айтар алғысымыз шексіз!

44

Игі тілекпен хат жолдаушы: 9 «А» класс оқушылары.

Бағалау.  О қуш ы лартоппен және бірін-бірін бағалайды.

Үйге тапсырма. «Дүниежүзі қазақтарыньщ кұрылтайын алдагы уакыт- 

та да өткізудің қажеттілігі» деген тақы рыпта шығарма жазу.

Дүниежүзі казақтарының біріпші қүрылтайы.

1991  жылы Елбасымыз Н .Н азарбаев Түркияға ресми сапармен 

барғанда,  дүниеж үзі  казақтары ны ң  басқосуы н  өткізсек  деген  ойын 

түңғыш рет ортаға салған еді.  Бүкіл қазақтар қуана коштап, асыға күткен 

дүниежүзі қазактары н ы н  тұңғыш , яғни бірінш і күрылтайы 1992 жылы 

28 қыркүйек пен 4 қазан аралығында Алматы каласында болды.  Құрыл- 

тай карсаны нда дүни'ежүзіндегі  барлы қ казактарды ң саны  10  млн.  537 

мыңға  жетті.  О ның 3,5  млн-ы  әлемнің 40-тан  астам  елінде  емір  сүрді. 

Қүрылтайға әлем нің  13  елінен  800-ден астам дүниежүзі казақтары ны ң 

өкілдері катысты. Онда Н.Назарбаев қүттықтау сөз сөйлеп: « Біздіңбүгінгі 

қүрылтайымыздың басты маңызы мен мақсаты — бүкіл дүниежүзіне та- 

рьщай  шашырап  кеткен  қ азақ  халқының  болашагы  туралы  ой  бөлісу, 

қазіргі тарихи өтпелі кезеңге тап болған үлттыңтағдырына көз жіберіп, 

шолу жасау», — деді.

Қүрыл гайда Қ азақстан  Республикасының Президенті  Н .Н азарбаев 

және көрнекті акын, коғам қайраткері О.Сүлейменов, Түркиядан келген 

діни ғалым Халифа Алтай, Ресейден келген конақ Аман Төлеев т.б. сөз 

сойледі. Елбасымыз Н.Назарбаев өз баяндамасында «Казақстан Жоғарғы 

К еңесінін  1992 жылғы 26 маусымда қабылданған « К еш іп келу туралы» 

зан негізінде қандастарымыздың елге оралуына мүмкіндік жасалғанын 

айтты.

Бүл заңның негізгі  мәнісі мынада:

*  шетелде тұратын отандастар өздерінің атаконысы — Қ азақстанға 

еркін көш іп келе алады;

*  Қ азак   мемлекеті  республикаға  қоныс  аудару  проиесін  реттейді 

ж әне үйымдастырады;

*  Қ азак мемлекеті әрбір жылға көшіп келу мөлшерін белгілейді, онда 

көш іп  келуш ілердің   қайсы   елдерден  келетін і  көрсетіліп,  оларды н 

мөлшері анықталады;

*  Қ азак мемлекеті қоныс тебуге тиісті аймақтарды белгілейді, ола- 

рға барынша көмектеседі.

Кұрылтайға қатысушылар түңғыш рет Абылайды ак  киізге көтеріп,

45

хан  сайлаған  касиетті  мекен  —  Ү лы тауға,  яғни  Ж езқазған   жеріне, 

Түркістан сияқты  еліміздін ежелгі  саяси,  мәдени  орталықтарында  бо­

лып, ата жұртымен  кауышты.

Дүниежүзі казақтарының қүрылтайына кдтысушылардың Казақстан- 

ның  ж әне  дүниежүзінің  баска  да  халыктарына,  мемлекеттеріне  және 

олардың үкіметіне үндеуі жарияланды. Бүл үндеуде «жер жүзіндегі бар- 

лык үлттар арасында бейбітшілік пен татулықты, өзара түсіністікті ны- 

ғайтуға шақырамыз» деліңді.

Дүниежүзі қазақтары ны ң қауымдастығы

Дүниежүзі қазақтарынын бірінші  қүрылтайында атқарылған ең ма- 

ңызды іс — дүниежүзі  қазақтарының кауымдастығының қүрылуы бол­

ды.  Қүрылтай делегаттары кауымдастыктың төрағасы  етіп,  Қазакстан 

Республикасының Президенті Н. Назарбаев™  сайлады.

Төралқа төрағасы  болып К.Н айманбаев сайланды. Ол бүл  жүмысты 

қауымдастық дүниеге келген кезден бастап, қайтыс болғанға дейін — 2004 

жылдың қыркүйегіне дейін атқарды. 2004 жылдын  13 казанында К азак­

стан Республикасының Президенті, Дүниежүзі казактары қауымдасты- 

ғының  төрағасы Н.Ә.Назарбаевтыңшешімімен кауымдастықтынтөралқа 

төрағасының қызметі Т. А.Мамашевка жүктелді.

Қауьтмда стықтың негізгі міңдеті — шетелде түратын казақтармен мәде- 

ни-рухани,  оку-білім  ж әне іскерлік  бизнес салаларында байланыс ж а­

сау, сондай-ақ Отанына оралған қандастарға көмек көрсету. Оның ұйым- 

дастыруымен Германияда, Ш вецияда, Түркияда,  Ресейдің Алтай Респуб- 

ликасындағы Қосағаш ауданында кіші күрылтайлар өткізілді.

Дүниежүзі казактарынын кауымдастығьт шетелдегі казак диаспора - 

сының мәдени-рухани саладағы бай мұраларын жинап, жарыкка шыға- 

рып келеді. М ысалы,  Кытайдағы  жазба  әдебиеттін негізін салушылар- 

дың бірі, 80 жылдық ғұмырының тең жартысын абактыда өткізген Қажы- 

ғүмар Шабданүлынын «Пана» романын, Танжарық Ж олдыүлыныңтуға- 

нына  100 жыл толуына орай оның 2 томдық толық шығармалар жинағын, 

тарихш ы   ғалы м   З .К и я н а тұ л ы н ы н   «М онғолиядағы   қ аза к та р » ,  дін 

кайраткері Халифа Алтайдың  «Алтайдан ауған ел» т.б.  еңбектерін ж а­

рыкка шығарды.  Соіш м ен бірге «Ата жұртка жеткен ән» деген компакт- 

диск  шығарылып,  халыққа  насихатталды.  Бүл  компакт-дискте  Қытай, 

М оңғолия жеріндегі қазактар арасында кентараған, бірақ Қазақстанда 

әлі күнге дейін белгісіз болып келген 21  ән жазылған. Кауымдастықтың 

жанынан «Алтын бесік»журналы, «Қазак елі»газеті шығады. Қауымдас-

46

тықтын үйымдастыруымен қазақ тілі мен әдебиеті  пәнінен тұңғыш рет 

бірінші халыкаралық олимпиада 2004 жылы Астанада өтті. Оған сегіз мем- 

лекеттетұратын қандастарымыздың 60 үл-кызы катысты. Осындай екінші 

олимпиада 2005 жылы Көкшетауда өтгі. Оған жеті мемлекетген 54 ұл-қыз 

катысты. Жұлделі орынға ие болғандардың арасынан мектеп бітіргендері 

еліміздің жоғары оку орындарына Білім ж әне ғылым министрлігінің гран- 

ттарын  алып,  оқуға  түсті.  Қ ауы м дасты қты ң  дүниеж үзінің  19  елінде 

бөлімшелері бар. Болаш ақта мұндай бөлімш елер казак диаспорасы бар 

елдердін  бәрінде  күрылмақ.  Дүниежүзі  қазақтары ны ң кауымдастығы- 

ның ез еліміздің сегіз облысында болімшелері жұмыс істейді.Олар:  Ақто- 

бе,  Алматы,  Атырау,  М аңғыстау,  Оңтүстік  Қазақстан,  Ш ығыс  К азак­

стан т. б обл ыстары. 

;

Дүниежүзі казактары ны ң II қүрылтайы.

400-ге  ж уы қ адам  қатысқан дүниежүзі  казактары ны ң  II  құрылтайы

2002 

жылгы  қазаының 

23-24-інде 

Түркістан 

қаласында өтті.Қүрылтайда 

бүгінгі  күннің  озекті  мәселелері  кеш і-кон,  к азак   жастарының тарихи 

Отаныіща білім алуы, Қазақстаннан тыс жерлердегі қазақхалқы н ы н  та­

рихи  ескерткіш терін  қорғау т.б.  мәселелер сөз  болды.  Қазақстан  Рес- 

публикасы ны ң  Президенті,  Дүниежүзі  қазактары   кауымдастығының 

төрағасы Н.Назарбаев сөз сейлеп, онда ол: «40-тан астам шетелдерде тура- 

тын  қазактарды ң саны бес  млн-нан асты.  К азіргі  кезде дүниежүзіндегі 

қазактарды ң ауызекі  сөйлеуінде еш қандай айырмаш ылык жок. Деген- 

мен жазу мәселесіндегі жағдай мүлде баскаш а»,—деді.

Бүгінде бір елде түратын қазак екінші бір елде түратын казақты н жа- 

зуын түсінбейтін жағдай калыптасыгі отыр.М ысалы, Қытайдағы казак- 

тар араб әліпбиіне негізделген тоте жазуды пайдаланады. К азақстанда, 

Ресейде, М оңғолияда түратын қазактар кириллицамен жазады. Түркия 

мен Еуропа қазақтары латын әліпбиімен сауат ашкан. Ал Өзбекстан мен 

Түрікменстан латын әліпбиіне көше бастады.

Бүл құрылтайда Елбасы Н .Назарбаев: «К азакстан өз тәуелсіздігінін 

алғашкы жылдарында бірінші колға алған ici — ш екара мәселесі болды. 

Ең алдымен,  1994 жылы 26 сәуірде Кытай Халық Республикасымен ше- 

карамызды аныктап, келісімге қол койылды. Кытай патш алық Ресеймен 

де, КСРО-мен де шекара мәселесін түпкілікті шешкен емес еді. Ал К азак­

стан  мен  Қытай  ш екара мәселесін  шешті»,  — деп мактаныш пен  айтып 

отті.  Одан  кейін  ш екара  мәселесі  Ө збекстан,  К ы рғы зтан  (2001  ж.), 

Түрікменстан (2002 ж.)  мемлекеттерімен  шешілді.  500-ден  астам  казак

47

мектептері  бар,  1,5  млн-нан астам  казак тұратын  Өзбекстан  мемлекеті 

мен  Қазақстан  арасында  мәңгілік досты қ туралы  келісімш артка  екі  ел 

басшыларынын колы койылғандығы құрылгайда айтылды.

II 

қүрылтайда оралмандардың елге оралу мәселесі бойынша коші-қон 

квотасының мөлшерін ұлғайту жоспары карастырылды:

2003 жылы — 500 отбасы;

2004 жылы —  10000 отбасы;

2005 жылы — 15000 отбасы, жылына 50-60 мың оралман көшіп келеді.

Ал квота  1993 жылдан бастап болініп келеді.  1993 жылы — 10000 отба-

сына, 2000 ж. 600 отбасыға квота бөлінді. Квота бойынша келгендер үй- 

ж аймен  қамтамасы з  етілді.  К өш іп  келуге  ж ұмсалған  ж ол  шығыны 

өтелетіндігі, квотасыз е з  каражатымен де көшіп келушілерді де кабыл- 

дайтындығы айтылды.

Дүниежүзі казактарының III қүрылтайы.

Дүниежүзі казактарының ІТІ құрылтайы 2005 жылы 28-29 қыркүйекте

Асгана қаласында болып өтті.Әлемнің 32 елінен 300-дей қандастарымыз 

келді. Олар Астананың көрікті жерлерін аралап, жастар саябагында б о ­

лып, қүрылтайға өздерінің қанша елден келгенін білдіру белгісін айғак- 

тайтын 32 ағаш көшетін отырғызды.

Д үниежүзі қазақтарының III күрылтайында төрт мәселе талқыланды. 

Олар:

1). Қ азақ дисапорасы және мәдениет-ақпарат саласындағы байланыс- 

тар;

2). Қ азак  диаспорасы жөне көш і-қон мөселелері;

3).  Шетел казактарының Казақстанда окып, білім алу мәселелері;

4). Қ азақ диаспорасьг ж әне іскерлік бизнес мәселелері.

К ү р ы л тай д а  ш етел д ік  к а з а к   ж астар ы н а  ар н а п ,  ж ы л  сайы нғы

мемлекетгік  білім  грантынан  екі  пайыздық  орын  бөлініи,  дайындык 

бөлімдері ашылғандығы айтылды.

Дүниежүзі қазақтарының III құрьштайда жасаған баяндамасында Ел- 

басы Н.Назарбаев: «Дүниежүзінде үш мемлекет кана сырттағы қандаста- 

рын еліне шакырып,жағдайын жасап отыр.  Олар — Германия, Израиль, 

Қазақстан мемлекеттері. Әлемдегі әрбір үшінші казак шетелдерде тұра- 

ды. Сондықтан олардын барлығын бір мезгілде туған Отанына кешіруге 

мүмкіндік  жоқ», — дей  отырып, қазактардын басым бөлігі  түратын  ел- 

дермен мәңгілік достықтуралы халықаралык келісімге кол қойылғанын 

айтты.  Бүл  елдер —  I  млн  700  мыңнан  астам  казақтар тұратын  Қытай

48

Республикасы,  1  млн  500 мың-дай  қазақ тұратын  Ө збекстан,  1  млн-ға 

жуық қазақтар тұратын Ресей елі. Сонымен бірге Ресейменшекара тура­

лы  13 жыл жүргізілген келіссөз нәтижелі аяқталып, оған 2005 жылы қол 

қойы лды .  Енді  Қ азак стан н ы ң   алты  облы сы н  Ресейге  косу  туралы  

әңгіменін доғарылғандығы туралы кұрылтайда айтылды.

2004 

жылы қабылданған «Мәдени мүра» бағдарламасы бойынша қазақ 

жеріндегі тарихи, мәдени ескерткіштер қайта калпына келтіріліп, Ресей, 

Қытай,  М онголия,  И ран, Түркия  ж әне  араб  елдері  мүрағаттарындағы 

казак тарихына  катысты деректер  жиналып,  ж ариялана  бастады.  Енді 

осы елдерде түратын  кандастарымы здыңәдеби  ж әне музыкалык мура- 

сын  зерттеп,  ж ары кка  шығару  және  бұл  жүмыстарға  шетелдегі  қазақ 

ғалымдарын тарту туралы күрылтайда айтылды.

Қүрылтайда  қонақтар түрлі  үсыныстар  жасады.  М ысалы,  И раннан 

келген Жаппарбай Ш атқанныңайтуынша, Иранда4,5 мындай казак түрса 

да,  ө зд е р ін ің   м әд ен и   о р тал ы к тар ы н   к ұ р а  алм ай   оты р.О л  осы ған 

көмектесуді сүрады. Ал Стамбул университетініноқытушысы Әбдіуахаб 

Қара К азакстаннан Түркияға білім алуға барған қ азақ  жастарына және 

ондағы қандастарымыз оки алатындай университет ашу туралы өтініш 

жасады.  Мүндай өтініштерді Кыргызстан мен Ресейден келген қонақтар 

да айтгы.

Отанына оралган қандастар

1991 жылы Қазакстан тәуелсіздігін жариялағаннан кейін кезінде түрлі 

себептермен  шетелдерге кетуге мөжбүр болған қазактарды ң ұрпағы ту­

ган Отанына орала бастады. Шетелдегі қазақтарды н туған Отанына ора- 

луы тәуелсіздігімізді алғанға дейін екі кезенде өтті. Бірінші кезенде  1931 -

1933  жылдардағы ашаршылықтан Адай округінен көшіп кеткен 5000-дай 

Красноводск казақтары кайтып орала бастады. Екінші кезенде 1956-1962 

жылдары К еңес Одағы түсында кезінде түрлі себептермен Қытайға өтіп 

кеткен қазақтартуған  жеріне орала бастады.

XX ғасырдын 90-жылдарынын басында казактардын тарихи Отанына 

оралу  м әселесі  Ү кім ет  д ең гей ін д е  ш еш іле  бастады .  Бұл  м әселен і 

кү р д елілігін е  ор ай ,  м ем лекет  қ аза қ та р д ы ң   ш етелдерден   оралуы н  

біртіндеп жүзеге асыру бағдарламасын дүрыс көрді.  1991  жылы М онго­

лия дан алгашқы көш  келді.

Қ азақстан  Республикасының  1992 «К еш і-қон туралы» заңы  қабыл- 

данды.  Бұл занда оралмандарды түрғын үймен қамтамасыз ету, тұргын үй 

сатып алу үшін үзақ мерзімге несие беру мәселелері көрсетілген. Алайда

49

жылда Үкімет тарапынан квота  бөлінетін каржының жетіспеуінен  бұл 

мәселелер әлі де толық шешілген деп айту қиын. Қаржы тапшылығы мен 

тұрғын  үй  қорының  жеткіліксіздігінен,  азаматты қ  алу  тәртібі  мен  тіл 

мәселесіне  байланысты  кедергілер ж әне жүмыссыздыққа  байланысты 

қиындьгктар кездеседі.

Көш і-кон барысында кеденнен кандастарымыз дүние-мүлкін алып 

өтуде  қиы вды кка кезігеді.  Кеден салықтарының жоғарылығынан олар 

бүкіл мал-мүліктерін кеденнен өткізе алмайды. Сондай-ақТүрікменстан 

мен Өзбекстанда үй-жайларды сатуға  10 жылға дейін шектеу қойылған. 

Сондыктан оларға жекеменшік үйлерін тастап кетуіне тура келеді.

Отанына оралған қандастарымызды шыққан елдеріне карай екі топқа 

бөлуге болады:  алыс  шетелдерден және бүрынғы  Кеңес  Одағы респуб- 

ликаларынан, яғни таяу  шетелдерден келген казақтар.

1991-1995 жылдары 137 919қандасымызкөшіпкелді,олардың50,6 пайы- 

зы — таяу шетелдерден, ал 49,4 пайызы алыс шетелдерден көшіп келді.

Ш еттегі  кандастарымыздың  өз  Отанына  оралуы  республикамызда 

қазақтардың санын арттыруға үлес косты. Еліміздегі қазактар  1939 жыл- 

дан кейін ©з Отанында көпшілікке айналып,  1999 жылы қазактар респуб- 

ликамыздағы барлық халықтың 53,4%-ы жетті.  1989 жылы халық санағы 

бойынша республикадақазактар 39,7% болған еді. 2009 жылғысанақ бойын­

ша Казакстандағы қазактар саны 63%-ды қүрады.

Оралман мәселесі.

  1995  жылы  Қазақстан  Республикасында  тұратын 

«Шетел азаматгарының күқықтары туралы» заң шықты.  Бүл занда ше- 

тел азаматы Қазақстан Республикасында  тұрақты түратын болса, оның 

құкыгы  Қ азақстан азаматтары ны ң қүқығымен бірдей болады деп ж а- 

зылған.  Олар сайлауда дауыс  беру құқығына ие емес.  Қазақстанда  қос 

азаматты кқа жол  берілмейді,  ол  келген  елінің азаматтығынан  шығуда 

айтарлықтай  занды түрде күрделендірілген,  әсіресе  М онголия  азамат- 

тыгынан  шыгу өте  киын.  Бүл М онғолиядағы  қазақтардын атамекеніне 

оралу үдерісін(процесін) киындата түсуде. 2005 жылы болган Дүниежүзі 

қазақтарының III қүрылтайында А.Айталы: «1991-2005 жылдары аралы- 

ғында елімізге 600 мындай кандасымыз оралды», — дейді.

50

ӘЖҮШСОВА,

С Бекбосынов атындагымектептің тарих пәнімугалімі,

Б. К ҮМІСХА НОВА,

11 -сынып оқушысы.

Архат ауылы,

Абайауданы,

Шыгыс Қазақстан облысы.

«Тәуелсіз  елдің білімді  ұрпақтары» 

танымдық-отбасылық  сайысы

Сайысгьвд мақсаты:  Қазақстан елі бойынша жинактаған білівдерін, таным- 

дык кабілеттерін арттыру.  Сайыскерлердін ойлау, сөйлеу дағдысын дамыту,  өз 

ойын  жеткізе  білуге,  ізаенуге  калыптастыру.  Туған  жерін,  Оганын  қастерлеп, 

сүюге  тәрбиелеу.

Сайыстың үраны:  «Халыктың кемеліне келіп, өркендеуі  үшін алдымен азат- 

тық пен  білім  кажет».  Ш.Уолиханов.

Көрнекіліктері:  Слайдтар,  кинофильм,  күй  дисктері.

Пәнаралық  байлапыс:  Кдзақстан тарихы,  музыка,  спорт.

Өтетін  орны:  Мультимедия  кабинеті.

Сайыстын жүру барысы:

Жүргізуші: Тәуелсіздік —  касиетгі ұғым, сөулелі  қүбылыс.  Сандаган ғасыр- 

лар  мен замандар  бойы  бабаларымыздың асыл  арманы  болған.  Тәуелсіздік  ақ 

кзнатты періихге сипатында халқымыздың басына бақ болып конды.1995 жылы 

13 шілде күні  ҚР Президент!  Алматы қаласында Тәуелсіздік монументін орна- 

ту туралы  каулы  кабылоады.  Осы  монументгің автолар тобының жетекшісі  — 

Шот-Аман  Ыдырысүлы  Уәлихан.Тәуелсіздік  монументі  Алматы  кдласындағы 

Республика  аланьщда  К.Сөтбаев  пен  К.Байсейітова  кешелерінің киьшысатын 

жеріңде орналасқан. Монумент орналасқан ауданнын үзындығы  180 шақырым 

жерді  камтиды.  Манғыстаудың  бедерлі  кұлпытастарға  үксас  оюлы  Сынтасы. 

Осы Сынтас үстінде  бойы алты  метрлік канатгы  барьтсқа мінген «Алтын адам- 

нын» мүсіні  түр.  Бүл  көркем бейне  ойдан алынбаған,  негізінен,  Есік  қорғаны- 

нан табылған атақты «Алтын адам» сипаты пайдаланылған. Үстіндегі сәнді, сал- 

танатты дүниежүзілік дәрежедегі өнерлік туыноыға жататын зергерлік бүйым- 

дарға Караганда, бүл озі  ханзада болса керек.  Ол  патшаның баласы болса,  онда 

оның әкесі билеген патшалық болғаны да даусыз. Осы тұста «Мен — казақпын, 

мын  өліп,  мьщ тірілген»  деген  ақын  Жүбан  Молдағалиевтің өлен жолдары 

еріксіз ойга  оралады.  Сынтастың түбіңде төрт жағында мүсіңцер тобы орналас- 

қан.  Олар:  ақыл-ой  иесі  —  Абыз,  Жер-Ана,  тайга  мінген  қыз  бала  мен  ұл 

бала.Темендегі  мүсіндердін төртеу  болуы да тегін  емес.  Қазак шартарапты  —

51

дүниенің  төрт  бүрышы,  ол  түгел  болса  жақсылык.  және  береке  табады 

дейді.  «Төртеу түгел  болса төбедегі  келеді» деуі  содан.  Тайга мінген балалар 

жаңа  кұрылып  жаткан  төуелсіз  мемлекеттің  нышанындай.  Олардың 

келешегі-алда,  «біз  көлденеңнен  қосылған  көк  денен»  емеспіз,  адамзат 

өркениетіндегі  игілікті  істерге  ат  салысамыз,  сайысқа  түсеміз»  деген  ойды 

білдіреді.  Батыр ханзаланың бас  киімінін тәжі,  кеудесіндегі  қалкан,  белбеу, 

барыстың  қанатына  алтын  жалатылған.

Егер Тәуелсіздікті  ақ сұңқар  қүсқа  теңесек,  канаттыға  кактырмай,түмсык- 

тыга  шоктырмай,  мәпелеп-әлпештеп,  қүрметтеп  ардақтайык!  Бәйтеректей  ас- 

кақтап,  аспан  қүшағына  өршелене  күлшынып  ессін,  Отанымыз  көркейсін!

Сайысқа  қатысушы топтармен  таныстыру:

Жолмағанбетовтер  жанүясы;

Алашхановтар  отбасы;

Лмангеддиндер  отбасы;

Қабыкеновтер  отбасы;

Әділ-қазылар  алқасын  сайлау:

1.-------------------------------------------------------------------  

2

.-------------------------------------------------------

Багалау парағы  беріледі.  Әр  топтың жеке таныстыруы.

Сайыс  шартгарымен таныстыру:

1.  Әрігттер  сөйлейді;

2.  Үлттык салт-дәстүр;

3. Сандар сыры;

4.  Қазакстан мәдениеті;

5.  Шығармашылык  жүмыс.

Алғашкы  бөлім  —  «Әріптер  сөйлейді».  Бұл  бөлімде  экраннан  әріптер 

көрсетіледі.  Әріпті  тандағаннан  кейін  сұрак қойылады,  ал  жауап  сол  әріптен 

басгалады  немесе жауаптың ішінде таңпаған  әріп  кездеседі.

А — Еліміздін онтүстік  астанасы 

(Алматы);

Ә  —  Абылай  ханнын шын  есімі 

(Әбілмансүр);

Б — Астана  кдпасының символы 

(Бәйтерек);

В —  1993 жылы  15 қарашада бол- 

ған тарихи окиға  (Валюта  енгізідці); 

Г — Тарихтыд атасы  (Герадот);

Ғ  —  Нурсултан  Назарбаевка 

берілген  атак (Гасыр  адамы);

Д — Аллатарапынан берілген әмір, міндет пен тыйымдардың жиынтыгы (Дін); 

Е — «Алтын адам»  кайдан табыдцы?  (Есік қаласыньщ мацынан);

А

ә

Б

В

жүктеу/скачать 5,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: