г ғ д Е Е ж 3 и й К қ л м н

Ё — Мемлекеттік рәміздер  кашан бекітідці?  (1992 ж.  4 маусым);

Ж  — «Мен  қазакпын»  поэмасын  жазған адам (Ж. Молдағалиев);

3 — Сиырдың пірі  (Зеқгі баба);

И —  Елбасымыздың мамандығы  (инжинер-  металлург);

Й — «Алаш» сыйлығын алған жазушы,  кажы.  (Халифа Алтай);

К — Қазактың соңғы  ханы  (Кенесары);

Қ — Ж. Баласағұннын XI  ғ жазған енбегі  (Қүтты Білік);

J1 —  1959 ж. М. Әуезовке «Абай жолы» роман-эпопеясы үшін берілген сый- 

лык.  (Лениңдік  сыйлық);

М — KJP Мәдениет және ақпарат министрі (Мухтар Құл-Мухамед Абрарұлы); 

Н  —  Күйші-сазгер,  дирижер, домбырашы  (Н.Тілевдиев) ;

Ң —  1993  ж.  белгіленген  КРКК  әскері  күрымының жогарғы  офицерлері, 

ҮКК,  II,  прокуратура  т.б  органдар  басшыларына  берілетін  орден.  («Даңқ» 

ордені) ;

0   —  Кдзакстанның бүрынғы  астанасы  (Орьшбор);

Ө  —  Қазакстандағы  түсті  металлургияның орталығы  (Өскемен);

П  — Жоғарғы заң шыгарушы  орган  (Парламеит);

Р —  1995 жылы «Әлемнің әйгілі әйелдері» деген энциклопедияға енген адам 

(Р.Бағланова);

С — Сүтке араластырып желінетін тарыдан жасалған казактын ертеден келе 

жатқан  тағамы  (Сөк);

Т — Қазақстанды алғаш тәуелсіз деп таныған  ел  (Түркия);

У — Малдың төдцегеннен кейінгі алғашкы  сүті  (Уыз);

Y 

—  1999 ж. Казақстаңда қандай жыл болып жарияланды? (Үрпақтар бірлігі 

мен  сабақтастыгы  жыл);

Y—Жыл мезгілдерін казакгар кандай жұлдызға байланысты білген? (Үркер); 

Ф — «Екінші  устаз» атанган ғулама (Фараби);

X — 2009 ж.  25 ақпан мен 6  наурыз аралығында Казақстанда  болған  окиға 

(Халық  санағы);

һ  —  Казақстан  Республикасына  сіңген  енбегі  үшін,  онын тоуелсіздігі  жо- 

лында  күресі  үшін  берілетін  орден  (Халық Қаһарманы);

Ц —  Астана  қаласының бұрынғы  атауы  (Целиноград);

4   —  Қазакгың жазба әдебиетінің негізін  салушы  улы  акын  (Абай);

Ш  — Аса  кернекті  сазгер,  ән  жанры ның майталманы  (Ш.Қадцаяқов);

Щ  — Биыл тәуелсіздікке  неше  жыл?  (18 жыл);

Ъ — «Семей  полигоны» атгы  кітаптың авторы?  (К.  Бозтаев);

Ы — Қазактан  шыккан  кескіңцемеші  қыз?  (Г.  Ысмаилова);

1  —  «Кошпенділер»  трилогиясының авторы?  (I.  Есенберлин);

Ь  —  Казақстаннын ен биік тауы?  (Тяпь-Шань);

Э 

—  Халыктардын  әдет-ғүрып,  салт-дөстүрін  зерттейтін  гылым  (Этног­

рафия);

Ю — Халқымыздыңколданбалы өнерінен жеткен табыстарыныңбірі  (Ою);

53

Я — Кеңес Одағы  Батыры атағын  алған казак қызы  (Әлия);

Келесі  бөлім  «Үлттык салт-дәстүр».  Бұл бөлімде  эр топ  экранда  көрсетіліп 

тұрған  такырыгггардың  біреуін  таңдап,  соны  қоргайды.

Үшінші  бөлім  —  «Сандар  сьгры»

Бұл  бөлімде  эр топ  бір  сан  тандайды  Сүрак  сол  сандардың  касиегтеріне 

байланысты  болады.  Эр топка  бес  сұрактан  қойылады.

3 саны.

*

  Үш дананы  атаңыз 

(Абай,  Шоқан,  Ыбырай);

*

  Үш  байлык 

(денсаулық,  ак  жаулық,  он  саулық);

*

  Үш 

тұл  (қайратсыз  ашу,  түрлаусыз  ғаиіық,  шокіртсіз  ғалым);

*

  Үш  алые 

(кок  пен  жер  арасы,  кәрі  меп  жас  арасы,  жақсы  мен  жаман 

арасы) ;

*

  Үш  кадірлі 

(бак,  ырыс,  дәулет);

4 саны.

*

  Торт тұлга 

(от,  су,  жер,  жел);

*

  Торт  маусым 

(қыс,  коктем,  жаз,  күз);

*

  Терт  періште 

(Жөбірейіл,  Әзірейіл,  Мекайіл,  Исрафил);

*

  Торт мұрат 

(дау мүраты — біту, сауда мураты — үту, жол мүраты — жету, 

қыз иүраты  — кету);

*  Торт  кітап  (Зәбүр,  Тәурат,  Інжіл,  Қүран);

5 саны.

*  Бес 

парыз 

(иман,  намаз,  ораза,  зекет,  қажылық);

*  Бес 

кару 

(садақ,  мылтык,  найза,  қыльпп,  айбалта);

*  Бес 

намаз 

(таң,  бесін,  еківді,  ақшам,  күптан);

*

  Бес  жаратылыс 

(күн,  ай,  жүддыз,  күнаіз,  түн);

* 

Бес осиет (топасқа сенбе,  жауга иілме,  әрқашан сақ жүр,  аш үйге қонба, 

жарлыдан  сый  алма);

7 саны

*  Жеті күн  (дүйсенбі, сейсснбі, сәрсенбі, бсйсенбі,  жума, сенбі, жексснбі);

*

  Жеті ата 

(бала, әке, ата, аргы ата, баба, ту ата, тек ата);

*  Жеті 

казына 

(ер  жігіт,  сүлу  әйел,  ілім-білім,  жүйрік  ат,  қыран  бүркіт, 

берен  мылтық,  тазы);

*  Жеті  жүт  (зілзала,  жүт,  оба,  соғыс,  өрт,  топан  су,  күрғақшылык);

54

* 

Жеті  жок (аллада бауыр,  аспанда тіреуіш,  жерде  өлшеуіш, таста тамыр, 

тасбақада  талақ,  акқуда  сүт,  жылқыда  ет);

Тортінші 

бөлім: 

«Қазақстан 

мәдениеті»

Мәдениетіміздің салалары  бойынша 

сұрақтар  беріледі.  Сұрақтар  киынды- 

лығына байланысты  10,  20,  30 балдары- 

мен  бағаланады .  С үрақтар  суретті 

слайдтар  аркылы  корсетіледі.

F ылым

10  —  Қ.Сәтбаев  —  қазак  геологы, 

қоғам  кайраткері,  К азак   К С Р  ҒА 

түңғыш  презңденті,  академигі;

20 — А.Жұмадіддаев — физика-математика ғьшымдарының докторы, про­

фессор;

30 — Н.ІІазарбаев — экономика ғылымдарының докторы.

Өнер

10  — Ш.Айманов  —  әйгілі  актер,  режиссер;

20  — Күрманғазының күйі  «Адай»;

30 —  Ә.Қастеев — түңғыш  суретші.

Спорт

10 —  Б.Сәрсекбаев  —  Бейжін Олимпиадасының  алтан  медаль  иегері;

20 — Б.Саттарханов — Сидней  Олимпиадасының алтан  медаль  иегері;

30 — Б.Түрлыханов — грек-рим күресінен Әлем, Еуропа және Азия  чем­

пионы.

Кино

10  —  «Агайынды»  режиссері:  Ақан  Сатаев;

20  —  «Қыз  Жібек»  режиссері:  С.Қожыков;

30 —  «Мұстафа  Шоқай»  режиссері:  С.Нарымбетов.

Соңғы  белім  «Шығармашылық  жумыс».  Тәуелсіздік  мерекесіне  байла­

нысты  компьютерді  пайдаланып,  күттыктау  дайындау.

Соңғы  қорытынды  соз  —  әділқазыларда.

Сайысты  қорытындылау.  Еліміз  аман,  жұртымыз  тыныш  болғай!

Пайдаланылған  әдебиеттер:

С.Кенжеахметүлы,  «Жеті  қазына»,  «Алматы»  2000  жыл.

«Тарихи  тулғалар»  кітабы.

«Жүлдыздар  отбасы»  республикалык  жастар  журналы  №19  (113)  казан 

2008,  №3  (44)  акпан  2009,  №11  (52) маусым  2009,  №20 (61)  казан  2009,  №21 

(62) караша  2009.

«Stars»  журналы,  №1-2  (14-15)  каңтар,  2008.

«Япырай»  журналы,  №11  (12)  желтоксан,  2008.

Ғылым

10

20

30

Өнер

10

20

30

Спорт

10

20

30

Кино

10

20

30

55

Ж  ДОС КОЖ А,

« Октябрь-Жеміс» мектебінің 

тарих пәні мүгалімі.

Жамбыл ауданы,

Жамбыл облысы.

«Құтты  білік» 

интеллектуалды  ойын

Ойынды жүргізетін  11-сынып оқушылары:

Мақсаты: Екі сыныпты жарыстыра отырып, 5-6 сьшыпта Казакстан та- 

рихынан өткен материалдарын кайталату, тарих пөніне деген кызыгушьтлы- 

ғын арттыру, оқушылардың дүниетанымын кенейту, еркін сөйлеуге, еркін 

ойлауга, өздігінен және топпен жүмыс жасата отырып, бәсекеге кабілетті 

білімді, мәдениетті азаматетіп шығару.

Көрнекілік: Тактаға үлкен  етіліп  іс-шараның тақырыбы «Қүтты білік» 

деп жазылады. Г үл шоктарымен т.б. музыкамен безендіріледі. Компьютер 

мен слайдтар дайындау.

Барысы: Үйымдастыру кезеңі.

«Тарих рецептімен жасалмайды.  Оқигаларды багалагавда біз еақты та­

рихи жагдайларга, қоддағы бар мәліметтерге сүйенуіміз керек. Не нәрсеніц 

де мәнінтүсінуге бастайтын кілт—сол», — деп  Ермүхан Бекмаханов  ағамыз 

айткандай,  сіздер  «Кұтты  білік»  атты  интеллектуалды  білім  сайысына 

келдіңіздер, ассалаумағалейкүм!

Бүл білім сайысына 5 және 6 сынып окушылары қатысқалы отыр. Олар 

өздерінің білімдерін ортаға салмакшы.

Ойынымызға әділқазьшықететіндер:  1 і-сынып оқушылары.

Ойынньщ бағдарламасымен таныстырып өтейік.

1. Топты таныстыру;

2. «Тарих әлемі» (40 сұрак);

3. Тарихи көрініс;

4. «Соңғы әріп» (ойын) ;

5. «Тарихқа саяхат» (40 сүрак);

6. Қарсылаегың сұрағы (карсыластар бір-бірлеріне бес сұрақган кояды);

7. «Эрудит» (әділказылар алкасының сүрағы);

8. Бейнекөрініс;

9. Ақтілек;

10.  «Супер-ойын».

56

*  Ал ойынға қатысушьіларга қойылатьш алгашқы сүрақ?

1. Кандай әсерде отырсыздар?

2. Ойынның  «Құтты білік» деп аталуы себебі неде?

3. «Санжар» және «Ермұхан» деген атты өздеріңіз қойдыңыздар ма, қой- 

саңыздар не үшін?

4. Жарысқа дайындыктарыңыз қалай?

*  «Қүтгы білік» дастанын дайындауға 30 жылын арнап, бір жарым жыл- 

да  жазып  ш ықкан  (1069  ж.).  Дастанда  әмір  сүрген  ортаньщ  шыңдығы, 

әлеум еп ік топтын қогамдык түсінігі мен саяси тұжырымы берілген.  «Ба- 

қытты болудың негізі — білім» деп түйіндейді. Ж.Баласағүни XI ғ.

I болім.  «Топты таныстыру» (тогі жетекшісі өз тобын толығымен таныс- 

тырып отеді. Максаттары, қызығушылыктары, үстанымдары айтылуытиіс);

II бөлім «Тарих әлемі» (Бұл бөлімде «Ермүхан» тобына — 20 сүрақ, «Сан­

жар» тобына 20 сұрактан койылады).

«Ермухан» тобына:

1. «Тарих» созін ал га ш кімдер колданды? (арабтар);

2. «Этнос» дегеніміз не? (белгілі бір аумақтатүратын, тілі мен ділі, шығу 

тегі  ортақ үлт);

3. «Карта» деген сөздің немісше, грекше магыналары? (н. «тұпнүсқа», г. 

«жазу папирусы»);

4 .

 Меридианалды — бойлық қай жерлерді байланыстырып жатқан жол? 

(Солтүстік пен оңтүстік аралығы);

5. Дүниежүзінде каншалықты этнос бар деп есептеледі? (3000-дай);

6. Тың игеру жыддары қанша баска үлт өкілдері Қазақстанға кошіп кедді? 

(2 млн);

7. Қ азақ халкының арғы атасы — ежелгі түріктер V-IX ғасырларда кан­

дай жазуды пайдаланған? (руна);

8.  Сактардың түсінігінше  әлем  үш  құрылымнан түрады.  Олар қандай 

күрылымдар? (төменгі — жер асты әлемі,  орта — жер үсті әлемі, жоғары — 

аспанәлемі);

9.  Қазақстанның ірі  өзендерін ата? (Ертіс,  Есіл,  Тобыл,  Ж айык,  Жем, 

Сырдария);

10. Түркісган—казак жеріндегі ең көне калаларды ңбірі. Оныңтарихы 

ең кемінде канша жыл ? ( 1500) ;

11.  К азакжерін географиялыктурғыдан зерттеу, сызба карталарга түсіру, 

кай гасырдан бастап дами түсгі? (XIX ғ.);

12.  Циклдікесепкетүсініктемебер?  (циклдікесеп-гарихиоқиғалар,ұлы 

тұлғалардын емір сүрген кезінен бастап есептелетін жыл санау жүйесі);

13. Тарихтыңкайнар козі неде? (деректер);

57

14.  Өзіміз  жазып  жүрген  кирилл  өліппеміз  қай  жылы  қолданыска 

енгізілді? ( 1940 ж.);

15.  «Археология » дегеніміз не? (адамзаттың өткен тарихын затгай де- 

ректер арқылы зерттейтін ғылым);

16.  Қазақстантөуілсіздік алғаннан кейін біз көрші елдермен шекарамыз- 

ды накты белгілеуге кірістік. Қай жылы Ресеймен Қазақстан арасында ше- 

караны бекіту туралы шартқа қол қойылды? (2005 жыл.  Қаңтар);

17.  Казақстан жерінін көп бөлігі—шөлейт немесе шел дала. Жалпы аума- 

ғынын канша пайызын таулар алады? ( 10%) ;

18.  Қазақстан Республикасы канша облыстан түрады? (14);

19.  Қазақта кеңістікті қалай атаған? (шартарап);

20.  Бір мүшелде канша жыл бар? (12).

«Санжар» тобына:

I.  Қазақстан тарихы қанша кезеңге болінеді? (4) ;

2  

Ежелгі  грек тарихшысы  Геродотгың омір сүрген  жылдары?  (б.з.б. 

484-425 жж.);

3.  «Антропология» дегеніміз не? (адам қанкасын зерттеу арқылы адам- 

ныңдене бітімін, сипатын аныктайтын тарихтың бір саласы);

4.  Т асқа, қышка жазылган сурет жазулардың атауы ? (пиктография) ;

5.  Караганды қаласының негізі қашан қаланды? ( 1934 ж.);

6.  Ш ежіреш ілер  дегеніміз  кімдер?  (сонау  ежелгі  дүниеде  тарихи 

әнгімелерді есіне сактап, елге айтьш отыратын адамдар);

7.  Қ азақ халқының этнографиялык өмірі  жайлы  қүнды еңбектер жа­

зып қалдырған әйгілі ғүламалар? (Шокан мен Әлекей Марғұлан);

8.  Казіргі  біз  қолданып  жүрген  әріптерді  ойлап  табушылар  кімдер? 

(гректер);

9.  «Хижра» жыл санау үлгісіне түсініктеме бер? (Мухаммед пайғамба- 

рымыздың (с.ғ.с.) Мекке қаласьшан Мединеге коныс аударган кезде баста- 

латын ислам дінінің жыл санау үлгісі);

10.  Кай  ғасырда  Италия,  Голландия  елдерінде  карта  жасау  ici  жолга 

қойылды? (16-17 ғғ.);

II.  «Топонимика» дегеніміз  не?  (жер-су аттарынын шығуын, дамуын, 

жазылуын зерттейді);

12.  Жазбаша тарихты тұнғыш рет қағаз бетіне түсіргендер? (жылнама- 

шылар);

13.  Семей  атауы  қай  үлттың сәзінен  шықкан?  (орыстың  «семь  палат» 

созінен шықкан);

14.  «Диаспора» созіне түсініктеме бер?  (оз елінентыс жерде өмір сүретін 

этностықтоп);

58

15.  Көне замащ ардан бері жинақгалған аса күнды жазба кұжатгар, кол- 

жазбалар сақталатын орынды не дегі атайды? (мұрағат);

16.  1921-1993 жылдар аралығында орысша Алма-Ата деп аталып келді. 

К.ай жылы Алматы атына ие болды? ( 1993 ж.);

17.  Көкшетаудың ең биік  шыны  -К ө к ш е .  Оның биіктігі  қанша  метр? 

(947);

18.  Кдзақстанда бауырмен жорғалаушылардың саны қанша? (49);

19.  Еңалғаш  кағазды ойлап тапкдн кімдер? (кытайлар);.

20.  Б.з.б.  150 жыл менб.з.  150 жылынын арасы қанша уакыт? (300 жыл).

III  бөлім 

«Тарихи көрініс» 

(екі топ сергіту сәті есебінде кез келген тари­

хи  көріністі  қояды.  Көріністің маңыздылығы, құндылығы, оқушылардын 

әртістік кабілеттері ескерілуі тиіс).

IV  бөлім 

«Соңғы  әріп» 

(оқушыларға  қойылған  тарихи  сөздің  соңғы 

әрілінен тарихқа катысты сөз айтылуы тиіс. Топтар кезекпе-кезек айтады).

V  бөлім 

«Тарихқа  саяхат» 

(Бүл бөлімде екі топка жалпылама 40 сүрақ 

қойылады).

I.  Сақ қоғамы неге табынған? (аруактарға, отка, жылкы мен күнге та- 

бынған);

2  Абайдың анасы? (Үлжан);

3.  Кай ғасырларда Еуропада қалыптаскан ғылыми түсінік бойынша адам 

маймылдан жаратылды деп есептелген? (XVIII-XIX ғғ.);

4.  Алгашқы адамдар осьщан 3 млн. жыл бүрын қай жерлерде өмір сүрген? 

(Азия мен Африка);

5.  Қаттытастан жасалған кескіш қүрал ғылымда не деп аталған? (чоппер);

6.  Неолитгің басты жаңалығы кандай? (балшықтан ыдыс жасау және 

егіншілік пен мал шаруашылығы пайда болды);

7.  Қоладәуірінің кезені? (б.з.б. 2-1  мыңжылдык);

8.  Томирис патшайым шамамен каншасыншы  жылдары өмір сүрген? 

(6.3.6.570-520 ж.);

9.  «Алтын киімді» адамнын мүрдесін  1969 жылы Жетісу жеріндегі Есік 

корғанынан тапкан археологты ата? (К.Акышев) ;

10.  Ғұндардыңбилеушісі кандай атакка ие болды? (шаньюй);

II.  Ескі сына жазулардатүріктер өздерін қалай атаған? (он ок будун);

12.  Ежелгі түріктер кай ғасырларда өзінеғанатән алфавитгік жүйесі мен 

жазу емлесі бар руна жазуын дүниеге окелді? (V-VI ғғ.);

13.  Эл-Фарабидіңтолыката? (Әбу Насыр Мүхаммед ибн Мухаммед Уз­

лах Тархани);

14.  «Этноним» терминіне түсініктеме бер? (ру, тайпа, ел, халык, ұлт ат- 

тары);

59

15.  Сығанақ каласы қай жерде орналасқан? (Оңтүстік Қазақстан, Сыр- 

дария бойы);

16.  Әл-Фараби түрлі  ғылым салаларынан қаншаға жуық еңбектер жа- 

зып қалдырды? ( 150-ге тарта);

17.  1740 жылы Малайсарымен және баскаларымен бірге 90 биді бастап 

Ж оңғар хандығынабарып, Абылай ханды босатып әкелген кай би? (Казы- 

бек би);

18.  Абылай ханнынбилікеткен жылдары? (1771-1781 жж.);

19.  Қазақ атауы кандай мағына береді? («бостандық сүйгіш», «ержүрек», 

«еркін адамдар» дегенді білдіреді);

20. «Қазак» термині  қай  ғасырлардан  бастап толы к орнықты?  (XV- 

XVIII ғғ.);

21.  Қайыр хан шамамен 1165-1220 жылдары емір сүрген.

Қай каланың билеушісі? (Отырар);

22.  Ортагасырлык қалалар қанша бөліктен тұрады жөне оларды ата? (үш 

бөліктен: цитадель, шахристан, рабат);

23.  Ел баскдратын ханның жеке шаруашылығын жүргізетін, малын баға- 

тын адамдарды қалай атаған? (төлеңгіт);

24.  Казақхандығының іргесін калаған казақтың алғашкы хандары? (Ке- 

рей мен Жәнібек);

25.  Наурызбай қай жүздің руынан шыққан? (Үлы жүздің шапыраиггы 

руынан);

26.  Қай жылы Ыбырай Алтынсарин Торгай облысындағы мектептердің, 

инспекторлығына тағайындалды? ( 1879);

27.  Абылайханныңшын есімі? (Әбілмансүр);

28.  Түріктер өздеріне бағынышты соғдьшықтарды калай атады? (тат);

29.  Қазақстанньщ Ресей империясына бодан болуы қай жылдан бастал- 

ды? (1731);

30.  «Ш оқан  Ш ыңғысүлы  Уәлиханов  шығыстану  ғылымында  аққан 

жұлдыздай жарқетгі де жок бодды», — деп айткан кім? (Н.И.Веселовский);

31.  Ы.Алтынсариннын өмір сүрген жылдары? (1841-1889);

32.  Исатайдың дүниеге келген жері? (Казіргі Атырау облысының Иса- 

тай ауданындағы «Тайман жолы»);

33.  Ж ас кезінде «Сабалақ»атанғанхан? (Абылай);

34.  Қазақстанда  ғана  емес  Орта  Азия  халықтарының  Аристотельден 

кейінгі екінші ұстазы, ойшылы, ғалымы? (әл-Фараби);

35.  Абай орыстың қай ақынының шығармасына арнап өлең шығарды? 

(Пушкин);

36.  Ш оканның Сібір кадет корпусына окуға түскен жылы? ( 1847);

60

37.  Түрік қағанаты қай жылы құрылды? (552);

38.  1718 жылы Т әуке хан қайтыс болғаннан кейін оның орнына келген 

кім болды? (мираскоры Қайып хан);

39.  Үлы Ж ібек жолы кай ғасырларда қалыптасты? (Б.з.б. IIғ. соңында);

40.  1836-1838 жылдары Бөкей ордасындағы кімдер бастаған үлт-азат- 

ты қ көтеріліс болды? (Исатай мен Махамбет).

VI  бөлім «Қарсыластың сүрағы» 

(«Ермұхан» тобы  «Санжар» тобына 5 

сүрак қояды, керісінше).

VII бөлім 

«Эрудит»  (әділқазылар алкасынын 20 сүрағы).

Мысалы:

I. Мектебіміздің іргесі кай жылы қаланды? (1966 ж.).

VIII бөлім «Бейнекөрініс» 

(бұл бөлімге жауапты тарих пөнінің мүғалімі).

IX бөлім «Ақтілек». 

(Ойынға қатысушылар өз ойларын, іс-шарадағы 

қуаныштарын,  өкініштерін,  тілектерін,  алғыстарын  аш ы қтүрде  ортаға 

салады.)

Ойын сонында өділқазылар алқасына сөз беріледі. Олар жеңімпаз топ- 

ты анықтап, дипломмен және сыйлыкпен марапаттайды.

X бөлім 

«Супер-ойьш» 

(женімпаз топқа супер-ойынға катысулары үсы- 

нылады.  Ж үмбақ қораптың ішіндегі сыйлықтын жеті түрлі сипаты айты- 

лады. Же нее, сыйлықты алады.)

1. Ақ;

2. Домалақ;

3.  Кобіңіз оны күнделікті пайдаланасыздар;

4.  Колдан-қолғаөтеді;

5.  Көлемі алакандай;

6. О ртасытесік;

7. Өзі ақжаркын  болғандықтан ішіне көп нәрсе  сыйып кетеді /Д и ск /.

Түйін:

1. Іс-шара көнілдеріңізден шықты ма?

2. Жүргізушілер үнады ма?

3. Жарыстан кандай пайда алдыңыздар?

4. Қандай  пікірде калдыңыздар?

5. Қай белімнен киналдыныздар?

«Тарихты білмей, еткенді, қазіргі жағдайды білу, келешекті болжау — 

қиын», — деп  әл-Ф араби айтқандай,  11 жыл бойы сондарыңнан калмай- 

тын, Ж ОО-ға түссендер де, сендермен бірге болатын тарих әлемін жаксы 

меңгеріңіздер.

Тарихшы болу міндет емес, ал кез келген азамат озініңтарихьтн білуге 

міндетті. Біздің өткен өміріміз, кешегі күніміз — тарих. Олай болса, бөсе- 

кеге қабілетті егеменді еліміздін азаматтарына лайық болыңыздар!

61

Ислам тағьыымы

М.БҮЛҮТАЙ, 

зерттеуші голым

Мүбәрак  Рамазан  айы

Бұл мака лада мүбәрак Рамазан айы мен ораза ғибадаты жөнінде айт- 

пақшымыз.  Алла тағалаға сансыз  шүкір  он бір  айдын  султаны,  ракмет 

айы, Кұран айы — Рамазанмен қауышқалы түрмыз. Қош келдін, ей, Шәһри 

Рамазан!  ¥лы  Раббымыз баршамыздың оразаларымызды, ғибадаттары- 

мызды  қабыл  етсін!  М үбәрак  Рамазан  айы баршаңызға  қүтты  болсын! 

Күллі  ислам  әлеміне кайырлы-берекелі болсын!

Рамазан  айы  —  қасиетті  кітабымыз  Күран  К әрім   Алла  тағаланың 

хабибі,  Соййідіміз 

Хазреті  Мүхаммедке 

(с.а.у.) түсірілген  ай.  Пайғам- 

барымыз 35  жас шамасына келгенде, атасы 

Әбділмүтәліб һәшімүлы 

сы- 

кылды. Меккенің түбіндегі Хира тауына барып, жыл сайын Рамазан айын 

ойланыспен, толғаныспен  еткізуші  еді.  Өзі  ішінде  ескен  араб  коғамы- 

ның адасушылығы, надандығы, асылығы Оны әрқашан да ойлантушы еді. 

Міне,  сондай бір  Рамазан  күні,  Күран  К әрім нің түңғыш аяттары  Оған 

уахи етілді:

«Ей, Мухаммед!  Оқы!  Ж араткан Раббыңныңатымен оқы »/1 2 3 /

Хадистер мен риуаяттар бүл уақиғаның христиан жыл санау ы бойын­

ша миллардтан кейінгі 609 жылғы Рамазан айының 27-і күні,  Пайғамба- 

рымызын 40 жасында болғанын хабарлайды. Ал Құрандағы бағзы аяттар 

Күран Кәрімніц Рамазан айында, һәм Кадір түнінде түсірілгенін білдіреді.

«Рамазан айы — сонлай  бір  ай,  кім  бұл  айда  адамдарды  тура жолға 

бастайтын, хақпен нахақты ажырататын, уә хактындәлелдері келтірілген 

Күран түсірілді ! »/124/.

«Күдіксіз, Қүранды қадіртүніндетүсірдік»/125/.

«Ха мим.  Ол ап-аны қ Кітапка  ант болсын!  Біз оны  (Қүранды),  шы- 

нында,  мүбәрак бір түнде (Қадір түнінде) түсірдік!  Ш ынында, Біз оны- 

мен (Құранмен) ескертушіміз» /126/.

Д емек, Рамазан айын Алла тағала мүбәрак, яғни ерекше қасиетті ай 

етіп жариялаған.  Пайғамбарымыз да Бүхариде келтірілген мына хадисінде 

Рамазаннын каншалықты қасиетті екенін паш етеді.

62

«Рамазан  айы  жәннаттың  есіктері  айқара  ашылған,  ж аһаннамны ң 

есіктері  тас  ж абы лған,  азғы н  ш ай тан дар  ш ы нж ы рм ен  кісенделген 

мүбәрак айдур»/21 /.

Рамазан  айында  мұсылмандарға  ораза  үстау  —  парыз.  Бүл  туралы 

Құран К әрімнің бірнеше орнында мәліметтер келтірілген.

«Рамазан  айы  — сондай  бір  ай,  кім  бүл  айда  адамдарды  тура  жолға 

бастайтын, хак пен нахақты ажырататын, хакты н дәлелдері келтірілген 

Құран түсірілді ! Сондыктан сендерден кімде-кім осы айға куә болса (аман- 

дықпен жетсе), онда ораза үстасын! Ал ауру болғандар мен жолаушылап 

жүргендер үстай алмаған күндерін басқа уакытта түгендесін (каза етсін). 

Алла  сендерге  колайлы лы қ  калайды,  қиындықты  каламайды!  Санды 

гүгендеуді,  һәм   сендерге  тура  жолды  көрсеткені  үшін  Алла  тағаланы 

үлықтауларынды, Оған шүкір етулерінді қалайды »/т/.

Ораза ғибадаты мүсылман үмметіне парыз болғанындай, бізге дейінгі 

үмметтергеде парызетілген-ді. Бұл туралы «Бақара»сүресінің  183-аятын- 

да айтылған.

«Ей, муминдер (иман еткендер)! Сендерден бүрынгыларға парыз бол- 

ганындай, сендерге де сақтануларың үшін ораза парыз етілді!»/129/.

Осы аят ораза үстаудың парыз гамалдарға жататынын анықтайды. Бар- 

ша үмметтерге парыз болған ораза ғибадатының әж ірін А л л атағала ар- 

тығымен бермек.  Пайғамбарымыз айтқан мына хадисте /1 3 0 /Алла тағала 

былай деп бүйырады:

«Ораза Мен үшін (Маған тән). Пендем Мен үшін ш әуһәтін (жыныси 

кажеттерін),  тамағын  тәрк  етті.  Мен  де  оны  қалағанымш а  сы йлы ққа 

бөлемекпін! »/131/.

Пайғамбарымыз Айгаа анамызға «жәннаттаң есігін үнемі кақ» леген­

ду әз Айша анамыз Оған:

«Немен қағамын, ей, Алланың Елшісі?» — деп сұрайды.

Пайғамбарымыз:

«Оразамен»,—деп жауап береді.  Расулұллаһ ендігі бір хадисінде:

«Расында, шайтан адам баласынын денесінде қанның айналғанындай 

жүреді. Оныд жүретін орындарын шөліркеу жоне аштыкпен жабындар»,

— бүйырған.

Ж оғарыдағы  аятгар  мен  хадистер  оразаны ң  қаншалықты  маңызды 

екенін көрсетеді.  Барша мүсьшмандардың Рамазан айы ж ақы ндаған са- 

йын қарбалас дайындық жасауы, рухани һәм д үниелік толғаныстың пай- 

да болуы, қоғам өмірінде әж ептәуір өзгерістердің сезілуі, міне, сонды к­

тан, ағайын. Хазіреті  Расулүллаһ тағы бір хадисінде:

«Оразадағының ауызының иісі қиямет күні Алла тағаланың хұзырын-

63

да  міскіннің  иісінен  де  хош  болмақ» /1 3 2 / дегенін  еске  алғанда,  ораза 

ұстаушының дәрежесінің биіктігі анык болмак. Әз Мухаммед (с.а.у.) бек 

көп  хадистерінде  ораза  ғибадатын  мадақтал,  мұсылман  үмметіне  осы 

күлшылыктын рухани һәм дүниелік артықшылықтарынтүсіндірген.

Рамазан айы — Қүран айы. Бұл мүбәрак айда Алла тағала күллі адам- 

затқа жіберген сонғы кітап — Күран Кәрім түскендіктен, мүминдер осы 

айда касиетгі кітапты көбірек оқып, мағыналарын зертгейді. Ғылыми жи- 

налыстар,  алқа  сұхбаттары,  сәресілік  сүхбаттар,  тарауы қ  у аш зд ары , 

күндізгі тилауаттар — барлығы да мүминдер қауымын біріктіреді, жана 

рухани һәм ғылыми жетістіктерге жетектейді. Әсіресе ифтар (ауызашар) 

дастаркандары ерекше айтарлық әлеуметтік һәм рухани мәжілістерге ай- 

налады. Рамазан айы бойынша мұсылмандар қоғамдык ынтымақтастық- 

тын,  жарлы-кедейлерге  қайырымдылық  көмек  берудін,  ағайын  мен 

көрш іл ерд ін   коңілін  сүрап,  м үктаж дарға  ж әрдем   берудің   сң   үзік 

үлгілерін көрсетеді. Сондықтан ифтар мен сәресі дастаркандарына кем- 

бағал  мүминдерді  ш акыруға тырысады  олар.  Пайғамбарымыз да  мына 

созімен ифтар беруді насихаттаған:

«Кім бір оразалыға ауыз аш қызса, оған сол оразалының сауабындай 

сауап  жазылады.  Ауыз аш қан оразалынын сауабы  (кемітілместен) сак- 

тал а д ы » /133/.

Жоғарыда Рамазан айынын шарапаты мен оразаныңфарзияты хакын- 

дағы  негізгі  мәліметтерді  келтірдік.  Енді  оразанын  мән-маны зы   тура- 

сында корыта айтар болсак:

1. Ораза — Пайғамбарымыздын «ислам бес нәрсеге негізделген» /134 / 

деп басталатын хадисінде келтірілген «иман ету (кәлим а), намаз, ораза, 

зекет, қажылық» — бес негізгі шарттың бірі;

2. Ораза — нәпсіні тізгіндеудің, нәпсіні тәрбиелеудін басты қүралы- 

ны ңбірі. Ораза — ғаплаттықтан кұтқаратын, иман козін ашатын, мүсыл- 

ман үмметін ұйымдастыратын ғибадат. Әл-ауқаты жогары адамдар ораза 

үстағанда, жеуге — асы, ішерге суы ж оқ кедей-жарлылардын жағдайын 

еске алады, олардың ахуалын түсінеді, үмытпайды. Н исабка мәлік /1 3 5 / 

мұсылмандар  зекеттерін береді,  қайырымдылық көмек  жасайды.  Пітір 

садакасын бергеңдер материалдык жағдайы нашар мүсылмандарға жәрдем 

ж асайды.  А уы заш ар  дастаркандары ,  ф и д й ә,  садакалар  т.т.  бәрі  де 

әлеуметтік  ынтымақтастыкты  нығайтады,  әлеум еттік  әділеттіліктің 

күшеюіне септігін тигізеді;

3. Ораза үстап, ауыз бекіткен мұсылман тан сәріден ауызашарға дейін 

жемек-ішпектен тыйылады. Мүмкіндігі бола тұра, Алла тағаланың «ора­

за ұстаңдар» деген бұйрығын ескеріп, тағамдарға тиіспейді.  И фтар дас-

64

тарканында алуан түрлі тамактар, ләззатты  ризы қтар алдында түрғаны- 

мен, ауызашар уактысын тосады, сабырлықсақтайды. Ауызашар уақыты 

болғанда ғана Алла тағалаға хамд уэ сана айтып, ауыз ашады. Міне, осы- 

лайша күллі жаратылыстың Алла тағаланікі екенін андайды, өзінің пен- 

де екенін сезінеді;

4.  О р а за   —  А л л а  т а ғ а л а   б ізг е   б е р ге н   н ы ғм е т т е р ге   ж а с а ғ а н  

ш үкірш ілігім іздін  жоғары  дәреж есі.  Ө йткені  К үран  К әрім де  былай 

делінген:

«Алла сендерге сұраған нәрселеріңнің бәрін берді! Алла сендерге бер­

ген нығметтерді санап, тауыса алмайсындар.  Ш ынында, адамдар аса за- 

лым, тым опасыздур (ш укірсіз-дүр)!»/136/.

И ә,  Раббымыз  бізге  берген  ризы ктар  мен  нығметтерді  бір  ойлап 

көрейікш і,  дүниеге  келуімізден  бастап,  оқы п.  білім 

алуымыз, 

өмір 

сүруіміз,  ақыл  нығметін  пайдалана  білуіміз,  алуан түрлі  жемістер  мен 

өсімдіктер,  байлықтар мен дүниелік ракат 

т.т. 

Адам баласы осыншама 

ри зы кты   сы й л аған   Р аббы на  ш ү к ір л ік   етуі  кер ек. 

Ғибадаттарды ң 

негізінде, тіиті жаратылыстыц негізіиде осы шүкіршілік ету максаты түра- 

ды ;

5. Ораза — коғамдық өмірді тәртіпке келтіретін манызды ғибааат. Ора­

за гибадаты —  бай-кедей, кәрі-жас, еркек-әйел деп бөлмей, барша мүмин- 

дерге  парыз.  Сәресі  алдында жарапазан айтушылар, түн  жарымда шам 

жағып  сәресіге  тұрушылар,  сәресіден  соң таң   намазына  барып,  сапқа 

тұрушылар, ауызашар кезінде үй-ішімен, көрш і-колаңмен дастарқан ба­

сында жиналушылар, ауызашар азанын сабырлыкпен күтушілер, тарау- 

ых намазында тагы да бас қосушылар...  Міне, осынын бәрі де — жамиғат- 

тықөмірді қуаттайтын, мүминдердің аракатынастарьш нығайтатын, коғам 

мүш елерініңетене араласуына мүмкіңдік беретін игі ғамалдар;

6. Ораза — нәпсіні тыятын һәм  тәрбиелейтін тамаша ғибадат. Адам- 

ны ң нәпсісі рухтың талаптарына қайш ы нәрселерді адамға рәсуа етеді, 

азғырады.  Рухқа  азы қ болатын  нәрселерден  зиядан  (гөрі)  төнге  азы қ 

бодатұғын нөрселерді  үгіттейді.  Сондықтан  нәпсіні тізгіндеуді  мақсат 

түткан мұсылманга ораза ғибадаты жәрдемдеседі.  Ораза үстап, дененін 

арзуларын (қалауларын) тізгіндеген адам нәпсіге тікелей сокқы береді. 

Ораза кезінде жемек-ішпектен, ш әһәуи арзулардан, тағы да басқа нөрсе- 

лерден  белгілі  уакыт  шеңберінде  аулак болу  мүминнін  оз-езін е деген 

сенімін аргтырады, нәпсінін бұғауынан күткарады, кісіліктүлғаның мық- 

ты қапыптасуына комектеседі, қызбалықтан, көрсеқызарлықтан сактай- 

ды, ашуды һәм хирсты бакылауды күшейтеді, жеке ираданы бекітеді. Ал 

танертеңнен кешке дейін қалағанын жеп, тілегенін ішіп жүрген адамдар-

65

дың нәпсісі күштірек келетінін айтсақ, жаңалық ашкандық болмас. Пай- 

ғамбарымыз бір ғазауаттан қайтып келе жаткавда:

«Енді кіші жиһадтан үлкен жиһадқа кайтып (оралып) барамыз!» /1 37/ 

дегендегісі осы нәпсімен күрес болатын. Демек, мүминнің үлкен жиһад- 

тағы, яғни өзінің нәпсісімен күресіндегі ең үлкен күралынын б ір і—ора- 

за-дүр;

7.  Ораза  —  адам  баласына  кім  екенін  тағы  да  бір  рет  ескертетүғын 

ғибадат. Адам баласы көбінесе опасыз болып келеді, өзін жараткан  Раб- 

бысының нығметтеріне шүкіршілік жасамайды, сол нығметтерден айы- 

рылғанда ғана А ллатағаланы  еске алады. М әселен, ауру келмей — ден- 

сау-лықтың, көрілік келмей — жастықтың, зағифтык келмей — кауқар- 

дын, жүмылыс келмей — бостандықтың, әкелік келмей балалы қтыңт.т. 

қадірін біле бермейді. Қолына байлық, дәулет, сән һәм салтанат, мәнсап 

иә атақкелгенде өзін мықты санайды, бәріне құдіреті жететіндей дандай- 

сиды.  Алайда  адам  баласы  Алла  тағаланың  көмегінсіз,  тағдырынсыз 

бүлардың ешқайсысын да жасай алмас еді. 

Алла тағаланьщ қолдауы бол- 

маса көзге көрінбейтін бір микроб адамды ауру етуге жеткілікті, бір бак­

терия яки вирус омірді зыидан етуге құдіретті. 

Міне, осыншама әлсіз һәм 

корғансыз адам баласы ораза үстағанда өзінің қаншалықты мүктаж екенін 

һәм  Алла  тағаланың  рақметініц,  мархабатының  ш ексіздігін  түсінеді. 

Ораза  адамдағы мейірімділік сезімдердің оянуына иә күшеюіне уәсиле 

болады;

8. О раза—денсаулықтың, есеңдіктің рухани рецепті. Тыб (дәрігерлік) 

саласының ғалымдары мұсылман үмметі үстайтын оразаныц денсаулыққа 

кдншалыкты пайдалы екенін дәлелдеген. Ораза —дененіңиммунитетін 

(корғанысын) күшейтеді, ас қорыту  жолдарын тазалайды һәм  емдейді, 

жүйке ауруларына дауа болады, адамның өзін-озі сергек сезінуіне дәне- 

кер болады.  Кез келген ауруды емдеуде дәрігерлердің диеталық рецеп- 

тен бастайтыны белгілі. Тіпті кейбір асқынған ауруларды емдеуде Батыс 

елдерінде құдды мұсылманның оразасына үқсас бір тәсілмен емдеушілік 

бар. Заманауи медицина ғыдымы (тыб) соңғы ғасырларда ғана ашкан үшбү 

емдеу  тәсілін  Алла  тағала  осыдан  14  ғасыр  бүрын  ж іберген  Қүран 

Кәрімінде мүсылман үмметіне парыз ету аркылы  паш еткен.  Алла таға- 

ланы ң   һәм   П айғамбары мызды ң  оразаны   мадақтап,  оразалы ларды н 

мөртебесін көтеруі осы ғибадаттың рухани пайдаларымен қатар денсау- 

лы кқа деген игі әсерлеріне назар аудартпақ;

9. Ораза — күнәдан сактайтын корған, қалқан. Оразалы мүмин нәпсіні 

тыя біледі, тәннің арзуларын тежей біледі, өтірік, осек, мақтанш ақтық, 

ғайбатқорлық, жалакорлык сықылды жағымсыз қылықтардан аулак бо-

66

лады.  О разаға  ниет  еткен  сәтте  мұсылман  пендеде  автоматты  түрде 

(өздігінен) күнәдан қорғаныс калқаны  іске қосылады. Осы рухани кал­

кан оны ірілі-үсакты күнә уә хаталардан сақтайды. Өзінін оразалы екенін 

сезінетін мүсылман тәнді ғанаты йы п қалмайды, сонымен катар нөпсіні 

де тыйғандықтан шайтаннын арандатуларына көнбейді, нәпсінің псндесі 

болмайды. Оразады адамның емірінде харамға орын болмайды, тек халал 

нәрселерге  орын  табылады.  Пайғамбарымыз  бір  жолы  алдына  келген 

жастарға былай деген-ді: «Ей, жастартобы!  Қайсыбіріңнің үйленуге ша- 

масы келсе,  үйленсін. С ірә,  үйлену көзді харамнан сақтайды, гауратты 

(зинадан) қорғайды. Үйленуге шамасы жетпейтіндер ораза ұстасын. Ш ы- 

нында, ораза онын (ш әуһәттін) дәрм ені-дүр»/Ш /;

ІО .Ораза  адам га  үнемдеуді,  ы сы раптан  ау л ак   болуды   үйретеді. 

Осы  түрғыдан  алғанда,  ораза  азамаггарды ң  һәм  үлттық  ресурстардың 

зая етілуіне кедергі болады. Қалаған сәтте қалағанын жүмсауға үйрен- 

ген  адамдар  ораза  кезінде  қанағатты лы қты ,  сабы рлы қты ,  ы нсапты- 

лықты  үйренеді  /1 3 9 /.  И ф тарға  дейін  ж ем ек-іш пектен  һәм   ш әһәуи  

арзулардан   ау л ақ   болған   адам дар  к ар ап ай ы м   омір  салты н  бастан 

кеш ед і,  бүл  о л а р д ы ң   ү н е м д е у ш іл ік   д и н а м и к а л а р ы н   к ү ш ей тед і. 

Мемелекеттік байлыктарымыздың бірінші  жауы — ысырапшылық екені 

мәлім.  Елдің,  халықтын  байлығын,  мемлекеттін  табыстарыны ң  кан- 

шама  қиы нды кпен,  қанш ама  еңбекпен  табылғандығы н  жете  аңғар- 

маған  кісілер  колдары ндағы   ресурстарды   беталбаты   ш аш а  береді, 

ысырап етеді.  Оразалы  мүсылман  мұндай  нәфрэтлі  нәрселерден  аулак 

болады.  Сондықтан ораза ғибадаты — тек рухани ләззат беретін,  руха­

ни  табыстарға  жеткізетін  ғибадат  қана  емес,  сонымен  қатар  дүниелік 

габыстарға,  әлеуметтік  тәртіпке,  эконом икалы к  тұрақты лы кка  апа- 

ратын маңызды кұрал;

П .О р аза  дегенде  тек  дененің  оразасы н  ойламау  керек.  Ораза  де- 

немен  катар  рухани  жағынан да тыйылуды  көздейді.  Ж емек-іш пектен 

аулак  болып,  аузына,  козіне,  тіліне,  құлағына  ораза  үстатпаған  адам- 

ның  оразасы  толы қ  болмайды.  Ондай  адам  жай  карын  аш ықтырған 

болады  /1 4 0 /.  А лайда  оразадан  мүрат  һ әм   денеге  һөм  рухқа  ораза 

үстату;  ғайбаттан,  харамға  қараудан,  харамды  естуден,  өтірік  айтудан, 

жаман  сөздер  айтудан,  жала  жабудан  тыйылу.  Сол  себепті  П айғамба- 

рымыз бір хадисінде:

«Өтірік айтуды, ж әһілия кезіндегідей надандык жасауды тастамаған 

адамның жемек-іш пекті тастауына А ллатағаланы ң мұқтаждығы жоқ!» 

/П 1/деген.

Оразаның пайдаларын санаумен тауыса алмаймыз. Раббымыздын бізге

67

— мүсылман үмметіне осындай ғибадатты парыз етуінің қыры-сыры  көп, 

бірнешеуін ғана айтуға тырыстық. Мыңайдан кайырлы Қадіртүнінің Рама­

зан айында, яғни мүминдер ораза үстап, күнәлардан арылған мезгілде болу- 

ында да үлкен мағына жатыр. Кадір сүресінде былай делінген:

«Күдіксіз, біз Қүранды Қадір түнінде түсірдік. Қадір түнінің не екенін 

білесің  бс?  Қадір  түні  мың  айдан  да  қайырлы!  П еріш телер  мен  Рух 

(Жебрейіл)  сол  түні  Раббыларының рұқсатымен  әр  ici  үшін  түседі.  Сол 

түні таң атқанша сәлеметгілік (тыныштык) билейді!»/М/;

Кадір түнінін қасиеті туралы «Дүхан« сүресіндегі мына аятга да айтыл- 

ған: «Ол ап-анык Кітапка ант болсын ! Біз оны (Құранды), шынында, мүбәрак 

бір  түнде  (Кадір  түнінде)  түсірдік!  Шынында,  Біз  онымен  (К.үранмен) 

ескертушіміз. Сол түні әр хикметті іс тарапымыздан бір әмірмен айырыла- 

ды»/143/.

Ораза —екінші фәжірден бастап, күн батқанғадейін жемеЫ ш пектен, 

шәһөуи арзулардан аулақболып, нәпсіні тыймак. Арабшада «сиям» жоне 

«саум» создері қолданылады. Бүл сөздер «нәпсіні үстау», «өзін-өзі тоқтату» 

дегенді білдіреді.  Рамазан айында ораза ұстау Пайғамбарымыз Меккеден 

Мәдинеге көшіп барганнан бір жарым жылдан кейін (624 ж.), Шағбан айы- 

ньщ 10-ы күні парыз етілген. Оразаның фарзияты (парыздығы) Күран (аят), 

Сүннет (хадис) және Ижмағ (ұйгарым) арқылы дәлелденген. Енді оразаның 

шарттары жөнінде  мүхтасар  мағлүмат  берелік:

Оразаның шарттары екіге бөлінеді:  1). Уәжіб (міндет) болуының шарт­

тары; 2). Адаетудің (өтеудің, орындаудың) шартгары.

1).  Уәжіб  (міндет)  болуының  шарттары:  Мұсылман  болу,  бәлиғатка 

жету, ақыл-есі сау болу. Осы шарттарға муафык еместерге ораза үстау па­

рыз болмайды. Бәлиғатқа жетпеген балалардың ораза ұстауында оқа жоқ, 

ораза оларды бәлиғатка дайындайды һәм нәфила ғибадат есебінде қабыл 

болады;

2).  Ада  етудің  шартгары:  денсаулык,  иқамат  (түрғылықты  мекенінде 

болу),  ниет  (оразаға  ниет ету),  хайыз  һәм  нифасада  болмау  (әйелдердің 

етеккірініц болмауы). Жоғарыдағы аятга айтылғанындай, наукастарға яки 

саяхатта  жүргендерге  ораза  үстау  парыз емес.  Олар аталмыш жағдайлар 

өткен соң оразаны қаза етеді. Оразаға ниет ету — маңызды мәселе. Саналы 

түрде жасалған ғибадаттар ғибадат санатына қосылмак. Сондыктан ауыз- 

ашардан таң атқанға дейін келесі күнгі оразаға ниет ету керек. Әдетте былай 

ниет етуге болады:

«Рамазан айында, фәжірден (таңнан) магрибқа (кешке) шейін Алла таға- 

ланың ризалығы үшін ертеңгі оразаны үстауға ниет еттім.

Ораза екінші фәжірден бастап, күннің батуына дейін үласады.  Имсақ

68

жэне ауызашар (ифтар) уақыттары ғылыми негізде де анықталған, сондық- 

тан мешітгерден Рамазан айының намаз уө имсақ кестелерін алуға болады.

Ифтар уақтында, ауыз ашқан соң мына дұғаны айтқан абзал:

«Ей,  Аллам!  Сенің ризалығың үшін ораза үстадым,  Саған  иман еттім, 

Саған ғана сүйеңдім, Сенінризығыңмен ауыз аштым, Рамазан айыныңертеңгі 

күнгі оразасына да ниет етгім. Енді менің болган һәм болашақ күнәларымды 

кешір!»/144/.

Мүсылман халқымыздың Рамазанға байланысты ғасырлар барысында 

калыптасқан игі дәстүрлері бар. Қ азакхалкы  мүбәрак Рамазан айын асыға 

күткен,  алдын  ала дайындығын  жасап,  әзірленген.  Белгілі  ғалым  Сәбит 

Мүқанұлы «Қазақ қауымы» атты еңбегінде былай деген:

«Намаздан кейін әрбір мұсылман орындауға міндетгі ораза бар. Ол жыл 

сайын арабша «рамазан» аталатын айда болады. Аузын бекіткен адам таң- 

сәріден күн батқанға дейін, дәм татпай аш жүруге мәжбүр болады... Ораза­

ны мадақтайтын арабша—«Йа, шәһри Рамазан»,  қазакша «жарапазан» деп 

аталатын  жыр  бар.  Оыы  ел  мактап  айтатывдарды  казак  «жарапазаншы» 

дейді...» /145/.

Еліміз  азаттыкка  қол  жеткізген  он  шақты  жылда асыл дәстүрлеріміз, 

діни гүрыптарымыз кайтадан жаңғыруда. Соңғы жылдары ораза үстаушы- 

лардыц  саны  көбейіп  келеді.  Әсіресе  ораза  үстаушы  жас  інілеріміз  бен 

қарындасглрымыздың катарының кобеюі — аса куантарлык жағдай.

Рамазан  айының  шарапаты  мен  касиетін  айтып  тауысуға  болмайды.

1 Ііектеулі уактымызда басты мәселелер туралы баяндауғатырыстык. Рама- 

чаи айы — мархабат айы, Алла тағаланың рақметі күллі ғаламды баулитын 

кез.  Бүл  к аси етті  ай ды ң   әр б ір   с ә т ін   ти ім д і  ә т к із у г е   ты р ы сал ы к . 

Мүмкіндігінше Кұран Көрімді окуға һәм түсінуге, қайырымдыльіқ жасауға, 

коршілердің, аурулардың, міскіндердің, кариялардың көңілін сүрауға уақыт 

болгеніміз  жен.  Алла Тағала бірге  — мың,  тіпті  одан да  көп беретін  осы 

ғаламатайды саналы қүлшылықпен өткізгенге не жетсін...

М үбәрак Рамазан айы баршамызға қүтты болсын! Алла тағала биылғы 

Рамазан айын лайыкты түрде өткізіп, Ораза айтка аман-есен жетуді барша- 

мызға нәсіп кылсын !  Рамазан айында  үстаған оразаларымыз бен жасаған 

қайыр-садақаларыңыз кабыл болсын! ҮлықРаббымыз мүбәрак Рамазанды 

күллі ислам әлеміне қайырлы-берекелі етсін! Барша мұсылман ағайын бо­

лып, келесі  Рамазандарға аман-есен жетуді баршамызға нәсіп қылсын!

«Мусылман қазақ елімЬ» 

кітабынан алынды.

69

К. ТА УПИХОВА,

Н. С.Манаев атындагыметептің 

тарих тнімугалімі.

Курмангазы. ауданы,

А тырау облысы.

жүктеу/скачать 5,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: