Дүние  жүзі  тарихынан  тірек-сызбалары

XIV ғ. II ж .—барлық жерде.

XVI-XVII ғғ. — Нидерланды мен Англияда кең тараған. XVIII ғ. II ж. — 

өнеркәсіп төңкерісі.

Өнеркәсіп төңкерісіыің екі жағы

Техникалық

Қогамдык

— кол еңбегін машинамеп

— қогамнын топтық құрамы-

алмастьфу

ньщ ауысуы. Буржуазияпьщ,

жалдамалы жүмысшыларының

кобсюі

Басталуы — жеціл өнсркәсіпте 

XVIII ғ. Англияда өнеркәсіп төнкерісіне қажетгі шарттар пісіп-жетілді. 

1733 ж. Джон Кей-тоқымастаногы пайда болды.

1738 ж.  адам қолының қатысуынсыз жіп иіретін машина пайда болды. 

1764 ж. Ж. Харгривс «Дженни» атгы механикальгқжіп иіретін машина ойлап 

тапты.

1771 ж. Ж іп иіретін тұңғыш фабрика пайда болды.  1780 ж. фабрика саны 

20-ға жетгі, ал  10 жылдан кейін  150-ге жеггі.

АҚШ-тагы тәуелсіздік 

үшін 

согыс 1775-1783 жылдар

1776 ж. 4 VII «Тәуелсіздік декларациясы» кабылданды.  Авторы: Томас 

Джефферсон.

1782 ж. АҚІП пен Англия Парижде алдын ала келісімшартқа кол койды.

1783 ж. 3.09. корытынды келісімшартқа қол койды. АКШ  тәуелсіз мем­

лекет ретінде танылды.

71

1787 ж. АҚШ  -тьгң тұңғы ш Конституциясы қабыдданды. 

1789 ж. АКШ -тьщтұнғыш президент! сайланды.

Д. Вашингтон ( 1789-1797 ж.)

9-сынып 

І-ші дүниежүзілік согыс. 

(1914-1918 жж.)

Согыстьщсылггауы: 

Австрия-Сербия қақгығысы.

Басталуы:  1914 

ж. 

28 VII 

Австро-Венгрия Сербияға қарсы соғыс ашты.

1.VITI  1914ж. Ресейге

2. V III1914 ж. Францияға 

Германия соғыс ашты

3. V III1914 ж. Англия үкіметіГерманияғасогысжариялады. 29 VIII  1914

ж. Ресей мобилизация жариялады.

І-ші Дүииежүзілік согыс 

(1914-1918 жж.)

Еддердің мақсаттары:

Г ермания — өз үстемдігін орнату.

Австро-Венгрия — Балкан түбегіндегі өз ықпалын нығайту.

Англия — Германияны әлсірету.

Франция — Эльзас пен Лотарингияны кайтарып алу.

Ресей — Босфор мен Дарданеллада және Балқанда өз үстемдігін орнату.

Согыстьщ көлемі.

38 ел қатысты

Үштік одақ жагынан торт мемлекет Антанта жағынан 34 мемлекет 74 

млн. адам катысты.  10 млн адам қаза болды. 20 млн адам жараланды.

1918 

ж.  11XI. Компьен орманыңдағы Фоипъщ штаб вагонында Германия 

мен Антанта мемлекеттері арасында уакытша бітімге кол қойылды. Бірінші 

д үниежүзілік соғыс аякталды.

72

Версаль-Вашингтон жүйесі.

1919 ж.  181-Париж конференциясы жүмыс бастады. Оған 27 ел қатысты.

Үлыбритания — ұлттар лигасын күру. Ф ранция Германияны әлсірету.

•  )льзас пен Лотарингияны қайгару. Конференцияға соғыста жеңілген мем- 

лекегтер және Кеңестік Ресей катыстырылмады.

С

Версаль бітім шартьтна  1919 жылы 28 VI Версаль сарайында қол кой- 

ылды.

Текстке Үлтгар лигасының жарғысы енгізілді.

I 

'ермания өз территориясының 1/8 мен халқыньщ 1/12 бөлігін және отар- 

лнрын жоғалтты.

Армиясы  100 мыңнан аспауы керек болды.

Су асп.і кемелеріне, әскери-теңіз авиациясына тыйым салынды. 

Репорация белгіленді.

Іісйбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Қатынастарды соғыссыз

11 

іе шу. А грессорларға қарсылық.

құпия дипломатиядан бас тарту;

АКДІ

Бельгияны қалпына келтіру;

Версаль келісімшарты. 

(28 V11919 ж.)

Үлгтар лигасы (1919-1946 ж .ж .)

Жарғы 26 баптан тұрады.

Ассамблея (жыл сайын)

Лига кеңесі бейбітшілікті 

сақтау. Түракты мүше 5 мемле­

кет. АҚШ , Англия, Франция, 

Италия, Жапония

73

Вашингтон конференциясы

1921 ж.  11X I-1922 ж. 6 II дейін өтгі. Of ан тоғы з ел қатысты.

АҚШ , Англия, Франция, Португалия, Италия, Жапония, Бельгия, Гол­

ландия жэне Кытай. Кеңестік Ресей конференцияга шақырылмады.

1.  «Терт держава келісімі» (Англия,  А ҚШ ,  Франция,  Италия) Тынык 

мұхит  аумағындагы  аралдар  иеліктеріне  кол  сұқпауға  халы қаралы қ 

кепілдіктер берді.

2. «Бес держава келісімі» (Англия, АКШ , Франция, Жапония, Италия)

Садмагы 35 мыңтоннадан артық эскери кемелер шыгаруга тыйым са-

ЛЫҢДЫ.

3. «Тогыз держава келісімі» бойынша Вашингтон конференциясына каты- 

сушы мемлекеттер Қытайаумагынакол сұқпауға, барлықелдер үшін Кытай 

аумағының «есігі ашық» болгандықтан, оныңтәуелсіздігі мен егемендігін 

сыйлауғакелісті.

Шаньдун түбегі Кытайға қайтарыдды.

■

 

—  -  

—  "  ■

 

Білгенге маржau

 

—  

-  

.  ..... 

-,

1. Сабаққа кызьщқан адам ғана біліп шығады.

2. Шамасы келетініне сенген адам ғана біліп шығады.

3.  Осы  білімнің  болаш ағы на  к аж ет  екеніне  козі  ж еткен  адам 

рана біліп піығады.

Осы үш сенімді шөкірттін бойьша дарыту үшін мүғалімнің өз 

сенімі мен интеллектісі кажет.

*  *  *

Бала өділетсіз жазалаудан, үздіксіз ескерту жасай беруден не 

істерін білмей, өзіне-өзі сенімсіз болып, жүйке ауруына үшырай- 

ды.

*   *   *

О куш ы лары   ты м-ты ры с  оты раты н  м үғалім нің  сабағынан, 

каж етті жерде ш улата білген сабак кызық.

*  *  *

Тіл  алм ай ты н   ы зак о р   бала  к ем ш ілігін   бетіне  баса  беруден 

ш ығады.

*   *   *

Қүр өдістеме папкасын толтырып койғаннан окушыньщ жағ- 

дайы жақсармайды,  ол — тек карабайыр тексерушшің алдында 

корғаныс күралы.

74

Б. ӘБДІҒҮЛОВА,

А бай атындагы Қаз ҮПУ 

тарихты оқыту теориясымен 

технология сы кафедрасының оқытушысы, 

педагогика гылымдарының докторы, профессор.

Атақты  ғүн  үлысының  билеушісі 

Еділ-Атилланың туғанына  —  600  жыл

Еділ-Атилла (410-453) — адамзат тарихында  ерекше  орыны бар  ұлы 

гүлға, атақты ғүн үлысының билеушісі.

Батыс тарихшы-зергтеушілері онын атын Александр Македонский мен 

Юлий Ц езарьдің қатарына қояды.  Еділ ғұн патшасының баласы болған. 

Ол  Рим каласында оқып, білім алған. Ж ас кезінің ө зін д е-ақ әск ер  құра- 

мында жүріп, үлкен ұрыстарда батырлығымен танымал болған. Ол Еуро- 

па елдерін римдіктердің езгісінен күтқарып, Италия, Греция, Ф ранция, 

Румыния,  Венгрия сияқты мемлекеттердің пайда болуына ықпал жаса- 

ган.

Еділдің бытыраңқы княздіктердін басын косып, халыктарды  біріктіру 

жолындағы  ерліктері  жөнінде  орта  ғасыр  кезеңінде  кәптеген  аңы з- 

оңгімелер тараған. Еуропада Еділді — Атилла, Атиль, Эмиль деп атаған.

Вернер Кахариас  1667 жылы француз драматургі Пьер Корнель «Атил­

ла», ал неміс Вернер Цахарис «Ғүн патшасы Атилла» деп аталатын туын- 

дыларын сахнаға шығарған.  Онда ол қүл иеленуші  Рим  империясынын 

іргесін  құлатқан  батыр  бейнесінде  сипатталады.  Батыс  елдерінде  Еділ 

бейнесінде алтын, күміс ақш алар шығарылған. Оку орындары, кошелер 

есімі аталған.

Біздін заманымыздың 574 жылы Батыс ғұн  империясында Балаәмір 

билік  қүрды (І).  Балаәмір тұсында ғүндар Батыс  елдерін жаулап алуды 

бастады.  IV ғасырдың 70  жылдары  Балаәмірдін басшылығымен ғұндар 

Доннан Днепрге дейінгі жерлерді жаулап алып өзіне бағындырды. Ғұндар- 

дың Батыс елдеріне жорығы халыктардың үлы қоныс аударуына ықпал

75

жасайды. Ғұн тайпаларының Ш ығыстан Батысқа қарай жылжуы б.з.д. II 

ғасырда басталып, б.з. IV ғасырына дейін созылған.

Халыктардың  ұлы  қоныс  аударуын  біздің  заманымыздың  IV  ғасы- 

рында көшпенді ғұндар бастады. Олар Үлы Қытай корғанынан Францияға 

дейінгі жолды өтті.  М ұны ңөзі  жергілікті сақ, үйсін, канды жөне басқа 

тайпалардың шығыстан батыска карай орын ауыстыруына әкелді. Ғұндар 

мен герман тайпаларының соққысы салдарынан құл иеленуші Батыс Рим 

империясы тіршілік етуден қалды.

Балаәмірден  кейін  Батыс  ғүн  үлысын  басқарған  билеушілер  жаңа 

мемлекеттің  іргесін  нығайтып,  Константинопольге  (қазіргі  Стамбул) 

дейін  шекарасын  ұлғайтты  (2).  Ал  Руғила  отыз  жыл  патшалық  күрған 

кезде бүкіл Еуропаны дүрілдетіп, ғұндар Византия (Шығыс Рим империя­

сы) мемлекетіне шейінгі елдерді бағындырды. Олар Батыс ғүн империя- 

сына көп мелшерде алы м -салы ктөлеп тұрған. Руғила 433 жылы кайтыс 

болған сон, оны ңорны на інісінін үлы  Біледі келеді.

Біледі билік жүргізіп тұрған кезенде Ғүн империясы ыдырай бастап, 

бірлігі,  түтастығы  бүзылып,  үсақ бірлестіктерге  ыдырап-болініп  кетуі 

қаупі  төнген болатын.  Міне., осыған орай  Еділ  еріксіз 434 жылы  өзінің 

немере туысы  Біледіні  (Бледа,  тақтан  түсіріп)  өлтіріп,  билікті  19  жыл 

жеке басқарады (3).

Сонымен қатар вестгот пен остгот секілді герман тайпаларын  ыгыс- 

тырды.  Ғүндар Еділ  мен  Рейн арасындағы өңірді  иеленді.  Еділ билікке 

келісімен Ғүн мемлекеті бірлігі мыкты, мызғымастай берік те күшті мем- 

лекетке айналады.  Еділ әділ патша деген аты бүкіл Еуропаға таралды. 447 

жылы Еділ Византияға шабуыл жасап,  Балкан түбегін талкандап, аста- 

наға қауіп төндірді. 448 жылы Д ания ғүндардын кол астына көшті. 435- 

436 жылдары Еділ Бургунд королі Гундахарды талкандады (4).  Коптеген 

батыс халықтары оның жагына шыға бастады.

Бірақ уакыт өткен сон соғыс өрті қайта өршіп, Еділ Херсонос түбінде 

Рим империясын жеңіліске үшыратгы. Қара теніз жағалауынан Днестр- 

ге  дейінгі  аралық  ғүндардың  қол  астына  кешті.  Бүкіл  Еуропаны  дүр 

сілкіндірген ғұндардын қаһарлы жорыктарында  Еділдің колбасшылык 

қабілеттері ерекше байкалды.

448 жылы Рим империясы Еділге елші жіберіп, ғүндармен бітімге келу 

аркылы алым-салык төлемей, білдірмей Еділге у беріп өлтіруді ойлады. 

Рим елшілігінің астыртын үйымдастырған Еділге кастандығы іске аспай 

қалады.

Біздің заманымыздың бірінші ғасырында кұл иеленуші  империялар 

кептеген  соғыстар  жүргізудін  нәтиж есінде  өте  ұлғайды.  М үндай  ірі

76

мемлекеттерді басқару мүмкін болмады. Осы мемлекеттердің өз ішіндегі 

билеушілермен  қарапайы м  халықтар  арасындағы  күрес,  жеке  айм ақ 

көтерілісі, мындаған қүлдардыңқаш ып кетуі, қолбасшылар арасындағы 

билік үшін талас жүріп жаггы. Қүл иеленуші құрылыс жойылу алдында 

түрды. Рим имттериясын коршаған халыктар қолына қару алып өздерінің 

азаттығы  мен  бостандықтарын  қорғады.  Д әл  осы  уақытта  451  жылы 

Еділдің Батысқа  жорығы  басталды.  Ол  Рейн  өзенінен өтіп  қазіргі  М и- 

ланды ж әне бірнеше қалаларды басып алды. Әлемде болмаған  Каталун 

жорығында шайқаста екі жақтан  165 мыңға ж уы к ғұндар мен рим әскері 

к.аза болған.  Бүны ң нәтиж есінде  кұл иленуші  Рим империясы  қүлады. 

Әбден ашынған Галлия, Бельгия, Лютецин, Париждегі кұлдар өз бас азат- 

тығын алу үшін көтерілді. Сөйтіп, құл иленуш ілік қүрылыс жойылды.

Рим империясының  үстемдігінен азат етілген елдер  Еуропада жеке 

мемлекетгерін  құрды. Ә лемтарихындаортағасырлықдәуірдіңбасталуы- 

на ықпал жасады.  Осындай жеңістен соң Еділ Рим императоры  III Ва- 

лентинаны ң  қарындасы  Гонорийге  үйленді.  Содан  кейін  Бургундия 

королінің кызы Илдионаға үйленіп, оның қолынан 453 жылы каза таба- 

ды.  Елі үшін туған  әйгілі колбасш ының орнына оның үлы  Еллак таққа 

отырады.  Еділ  Еуропа елдерін түгел  бағындырған  әйгілі  ғүн билеушісі 

ретінде өлемге танылды. Еуропа елдері онын дарынды қолбасшылығын, 

ержүректілігін, акылдылығын мойындап, бас иген. Еділ гүндардың ата- 

ғын әлемге паш еткен атақты ғұн билеушісі.

Пайдаланылган әдебиеттер тізімі:

1.  Қ азақстан тарихы.  Көне заманнан бүгінге дейін.  Бес томдық.  I,  II,

III т. — Алматы: «Атамүра»,  1997.

2. Қазактар. Көпшілікке арналған тоғыз томдык. Анықтамалык. —  Ал­

маты: КДИ. Тарихи түлғалар.  1998.

3.  Қ а з а қ Совет энциклопедиясы. —  Алматы:  ҚСЭ,  1975.2том.

4. ҚазақстанҮ лттықэнциклопедиясы.—  Алматы, Каз.энц.,  1999-2001.

3 том.

77

Қ.ӘДИЕТ,

С. Сейфуллин атындагы № 55 мектеп -лицейдің 

тарих пднініңмугалімі.

Степногорск к,аласы,

Ақмола о&гысы.

«Алаштану»  курсы

Мақсаты: 

Алашордалыктардың өнегелі өмірі мен халкы  үшін жаса- 

ған  еңбегі,  ғылыми,  шығармашылық  жүмыстары,  қазақ  гарихындағы 

ерекше алатын орны туралы окушыларға.тиянакты білім беру, сол арқы- 

лы Алаш зиялы лары ны ңтұлғасы нтереңтануға бағыттау, окушылардын 

старына баулу.

Мівдеттері: 

Бүгінгі танда жастардың бойына түлғалық сипатын калып- 

тастыру, отансүйгіштік, үлтжандылық, азаматтык қасиеттерді үялатуға 

курсты ң  атқаратын  рөлі  зор.  М ектеп  оқуш ылары  бойында  осындай 

қасиеттерді  калыптастыру үшін  Алаш  зиялылары  өмірі  мен  қызметін. 

шығармашылығын оларға үлгі-өнеге ету оң нәтиже берері сөзсіз.

*  Алаш зиялылары туралы мағлұматтар алып, олардың тарихта ала­

тын орны, азаматтық келбетін көрсету;

*  Үлтжандылыққа, адал да өткір, рухы биік қыр үлдарын пір тұтып 

бағалай білуге, халкынын тарихын кадірлеуге намысты болуға тәрбие- 

леу;

*  Оқушылардың білімдіктерін дамыту, ж еке іздену, зерттеушілікке 

дағдыландыру. Отантарихын білуге деген құштарлығын оягу.

Күтілетін нәтиже: 

К азақ халқының біртуар азаматтарының ғибратты 

өмірі мен халқына сіңірген еңбегі туралы косымша мағлұматтар алады.

*  XX ғасырдың басында Алаш  зиялылары  Ресей  империясындағы 

саяси, ағарту, мәдени және баспасалаларыңдағы кызметін абыроймен ат- 

қарғанын біледі.

*  К азақ зиялылары жайлы білімі мен білігі терендейді.

*  Косымша материалдармен жүмыс істеу, ғылыми жүмыстар орын- 

дау, ізденушілік икемділіктері қалыптасады.

*  Саясаттану, әлеуметгану, қазак тарихы, филология, журналисти-

78

ка, заңгер, экономист, дінтанушы, педагог сияқты мамандықтарды таң- 

даған окушылар косымша білім, бағыт-бағдар алады.

«Алаштану курсы» бойынша бағдарлама  10-сынып 

( барлыгы — 34 саг., аптасына

 — 

I саг.)

I 

бөлім. XX гасыр басындагы Алашорданыц  қогамдық-саяси өмірдегі 

алатын орны мен рөлі (24 сағат)

X IX г. аяеы  XXе. басындаеы әлеуметтік-экономикалық, қогамдық-саяси 

жагдай:

Казак халқынын  тұрмыс-тіршілігі,  ауыр  жағдайы,  жүргізіліп  отырған 

қоныстандыру саясатының озбырлығы, жердін талан-таражға салынуы, 

отаршылдық саясаты.

Алаш қозгалысының қурыгуы себебі, мақсаты:

К азак халқынын бақытты  келеш егі, тендігі,  азаттығы, отарлы қ езгі 

жағдайында аяқ асты болған үлттық мүддені қорғау.

Ресей МемлекеттікДумасы және қазақ зиялылары:

Х алык  басына  түскен  мүнша  қиынш ылыктан  шығудың  жолдарын 

тоңкеріс жасау арқылы емес, саяси күрес парламенттік, өкілетті демокра- 

! ия аркылы шешу жолын таңдауы.

Алаш зиялылары саяси партия қүру жолында:

Ресей патшасы Мемлекеттік Дума қүру туралы манифестке кол койды. 

Д ум аға  д еп у татты қ қ а  белгілі  бір  п ар ти я н ы н   нем есе  ф р а к ц и я н ы н  

м үшелері ғана сайлануға күқылы болды. Сондықтан да казак зиялылары 

орыс бурж уазиялы қ зиялылары партияларына мүше болуға тура  келді, 

ал ол жалпыүлттық мүддені шешпейтін еді. Ж алпыұлттык саяси партия 

қүру  әрекеттері.

Алгашқы басылымдар.  Жалпыулттық баспасоз:

К азак  үлттық баспасөздерінін  калыптаса  бастауы.  Қ азак  газеттері, 

журналдары, кітаптарынын жары қ көруі. К азақ  халкының үлттық сана- 

сезімін  оятуда,  к азак   зиялыларынын  басын  косып  топтастыра  түсуде 

орасан зор рөлі  ж ән е қызметі.

Алашзиялыларының алгашқы ж щыс қадамдары: 

Қоғамдық-әлеуметтік, саяси-қүқы қты қ идеяларының мәні.  Ғ.Қ ара- 

шев, Ж .Сейдалин және Б.Каратаев. Үлттық прогресс ж әне дем ократия- 

лы қ мемлекет қатарына көтеру.

Б.Сырттанов «Қазақуставын» алгаиі жасаушы:

1910-13 ж.ж. құпиятүрде Қ азакөлкесін Ресей ішкі колониясынан піьт- 

ғарып тәуелсіз республика статусы бар мемлекет кылып қүруын тұңғыш 

рет көтерген.

Алаш зиялыларының революцияга дейінгі саяси күресі:

79

1905  ж.  22  маусымда  патша  өкіметі  билігінің  атына  жолданған  ірі 

көлемді  әрі  мазмұнды  петицияларының бірі  —  Қарқаралы  петициясы. 

Қ азақ  зиялыларынын  алдыңғы  қатарлы  өкілдері  ұйымдасқан  түрдегі 

ерекше белсенділігі.

Жалпыүлттык, демократиялық қозгалыстың көсемі Ә.Бөкейханов: 

Тендік туын көтерген Алаш көсемінің өмірі ж әне саяси қызметі.

Алаш шаңырагын котеріскендер:

Саналы  ғұмырын  к азак  халкының  ұлттық  саяси  бостандығы  мен 

дербестігі үшін арнаған аяулы ұлы тұлғалардың өмірі мен кызметі.

ІЖалпыулттық Қазақ съезі. «Алаш» партиясының қуршуы: 

Қазактың түңғыш үлттык демократиялық партиясы. Қ азақтарихы н- 

да терең із калдырған Алаш автономиясын құруы.

ІІЖалпыулттық Қазақ съезі. Алашорда әкіметін қуруы: 

Алашорда  өкіметінін  өмірге  келуіне  тікелей  себепші  аласапыран 

к е з ін д е г і  ен   б асты   ө зе к т і  м ә с е л е л е р ,  ұ л т -а з а т т ы к   қ о зға л ы с ы  

кайраткерлерінің бостандык пен тендік жолындағы орыс империясына 

қарсы жүргізген азапты күрестің қорытындысы.

«Алаш партиясының» Мемлекеттік багдарламасы: 

Бағдарламаның мөнін ашып көрсету, оған баға беру, талдау.

Ахмет Байтұрсынов коғамдық-саяси кызметі:

Ғибратты өмірі мен халкына сіңірген еңбегі туралы.  К а з а к тарихын- 

дағы орны.

Жақып A қбаев саяси қызметі:

Алаш  зиялысы,  үлт-азаггы к  күрескер,  коғам  кайраткері,  түңғыш 

кұкык магистрі.

Мухаметжан  Тыныіипаев:

Көрнекті саяси және коғам қайраткері, Алаш козғалысының негізін 

салуш ы лары н ы ң   бірі,  тари хш ы -ғалы м ,  к аза к та н   ш ы ккан   тұңғы ш  

теміржол инженері.

II бөлім. Алашорда және Кенес өкіметі (10 сағат)

Қазақ зиялшарының ішкі қайиіылықтары:

Қоғамдық саяси өмірдің көптеген мәселелері бойынша карсыласуы. 

саяси көзқарастарынан алшақтануы. Елеулі саяси күшке айналмауы.

Алашорда жәнеКеңес өкіметі арасындагы қайшьиықтар: 

К еңестік билік тарапынан түсінбеушілік  пен  қолдау табудан  күдер 

үзген  Алашорда  окім етінің  больш евиктерге  қарсы  күреске  шығуы. 

Үлттық әскер жасактауы.

Алаш зиялыларынын, Кеңес өкіметі жағына шығуы:

Кеңес  өкіметінің  Алаш  өкіметін  мойындамай,  біржолата  таратып

80

жіберуі. Қантөгістен ж азы қсы з қазак үлтының жапа ш екпеуін ойлаған 

алашордалықтардың Кеңес өкіметі жағына шығуы.

Алаш зиялылары Кеңес өкіметі жаеында атқарган қызметтері:

Кенес өкіметін орнықтыру жольшда, мәдениет, ғылым, халық шаруа- 

шылығы  саласын дамытудағы қажырлы еңбектері.

Алаш қозгалысына қатысушылардың қасіреті:

Кеңес өкіметі  жариялаған бірнеше  кешірімге қарамастан қозгалы с- 

тың  белсенді  мүшелері  больш епиктердің  20-жылдардың  соңы  мен  30- 

жылдардағы «үлтшылдар мен халык жауларымен күрес» аталган науқан 

барысында куғын-сүргінге ұшырауьт.

Алаш зиялыларының әмірімен қызметтері урпаққа өнеге:

Алаш зиялыларынын үлгілі өнегелі істерін жастардын бойына калып- 

тастыру.

Пайдаланылгап әдебиеттер:

1.  М.Қозыбаев,  «Тағдыр:  түнек пен ишырақ (Ә.Бөкейханов хақында)»  / /  

«Ақикат»№ 8,1995,  85-88 бетгер.

2.  М .Қозыбаев, «Ақтандақтар ақикаты». Алматы,  1992.

3.  М .Козыбаев, «Тарих зердесі». Алматы,  1998.

4.  Н.М артыненко, «Алашорда» Алматы,  1992.

5.  «Алаш қозғалысы», I том, Алматы, 2004.

6. С.Омарбекүлы, «Алаш шанырағын бірге көтеріскеңдер»  / /  «Акиқат» 

№4,2001.

7. С.Өзбекұлы, «Арыстары Алаштың». Алматы, 2008.

8. Ә.Бокейханов, «Тандамалы шығармалар». Алматы, 2004.

9.  С.Қ ирабаев, «Алашорда жөне қазак әдебиеті»  / /  «Егемен  К азак ­

стан» 7 караш а 2007.

10. Ә.Ж анкелді, «Қазақ газеті»  / /  Бас редактор Ә.Нысанбаев Алматы, 

1998.

11. О.Өмірзақ, «Ресей Мемлекетгік Думасы және Қазакстан (1905-1917

ж.ж.)» Алматы, 2006.

12.  К.Нүрпейіс, «Алаш һәм Алашорда». Алматы,  1995.

13.  М .Қойгелдиев, «Алаш козғалысы». Алматы,  1995.

14.  М .Ескендірүлы, «Алашорда министрлері». Алматы, 2008.

15. С.Смағүлова, «Қарқаралы петициясы»  / /  Қ азақ  тарихы №  1,  1996 

47 бет.

Ө.Озғанбаев, «РесейМ ем.Думасы К а з а к депутатгары»  / /  К азақтари- 

хы № 6,1997.

81

М.ИМАНҒАЛИЕВА, 

ӘЖангелдин атындагы 

мектептің мүгалімі. 

Жаңақама ауданы,

Батыс Қазақстан облысы.

Төребай туралы  аңыз

Мақсаты: 

Жергілікті материаддарды пайдалана отырып, оқушылардың 

туған ел тарихына қүштарлығын арттыру.

Туған  өлкеміздің  тарихи  окиғаларын зерттеу аркылы оқушылардың 

танымдық  кабілетін  байытып,  ғылыми-зертгеу жұмысына баулу.

Окушылардың өз өлкесінің табиғатына, тарихына қызықтыра отырып, 

аудандық, облыстық байқауларға қатынастыру.

Түйін: 

«Төребай мазары» тақырыбына жазылған жұмыста ел  ішінде ай- 

тылып жүрген аңыз-әнгіме туралы баяндама.

Оқушы көзімен жасалынған зертгеулер  мен ауыл  үлкендерінің айтуы 

бойынша деректер.

Ауылым — куба қумдар аясында,

Жайқалеан көк қурақтар саясында

Қараввен, Мщырьтнан самая ессе

Шіркін-ай, жупарына тоясың ба?—

деп Закария Жүсіпқали үлы Сисенға- 

ли жырлағандай, әрбір Қазақстанның болашақтағы үрпақтары өз Отанын, 

елін сүйе түрып, оны көркейтуге оз үлесін қосацы деп ойлаймын.  Мен де 

ауылымды өзімше сүйіп, күрметтеймін.

Жергілікті тұрғындар үшін бұл өңірдің екі агауы бар. Ауылдың жағра- 

фиялық атауы бойынша Ақжайықтан тарткан Мүкыр өзенінің атымен агал- 

са, ауызекі әңгімеден Казарма деп айтыла береді.

Мүкыр —  Караөзен  алабындағы әзен.  Ж анақала ауданының жерімен 

өтеді. Y зыңдығы—54 шакырым. Бастауьш Саршығанак көлінін оңтүстігінен 

15 шақырым қашықтықгағы бұлақтан алады. Мүқыр өзенінінтұсында сол 

жағьшан Қараозенге қүяды. Арнасынъгн, батыс жағалауы тік жарлы. Жерас- 

ты, кар және жаңбыр суларымен молдығады. Жайылмасы шабындық.  Ба-

82

лығы бар. Бұл жердің ежелгі түрғывдары қазіргі тұрғындардың ата-бабала- 

ры  еді.  Ресейдегі  Саратов  облысының  территориясынан  бастау  алатын 

Кдраезеннің Камыс — Самар жайылмасына құяр тұсын алаша, жеті баулы 

тана, ысық, қызылқұрт, беріш т.б рулар мекендеген. Ресей патша өкіметінің 

оскери-әкімшілік отарлауы кезінде Орынбор губерниясының Орал өңіріне 

ішкі Ресейден жокшылыкка ұшыраған орыс боскындарын, казак-орыстар- 

ды коныстандырғаны тарихтан белгілі.  1950 ж Қамыс — Самар көлдері ма- 

нына да Қазаннан, Орынбордан көшіп келген ноғай-татарлар көбірек орын 

тепті. Солардың бір болігі осы Мүкыр ауылы орнынан оздерінің алғашкы 

қоңыстарын салды. Бүл жер Қамыс-Самар көлдеріне Қараөзеннің қүяр түсы 

және Мүкыр өзені Қараөзенмен осы жерде косылады. Ноғай-татарларымен 

бірге, орыс шаруалары, казак-орыстар да орналасты. Қ азақ рулары шұрай- 

лы жерлерден, Кара Самар қисымдарына қарай ысырылды. Патша әкімшшік 

жүйесі Караөзеннің сол жағалауына қазак үлт өкілдерін өткізбеу мақсаты- 

мен  Мүқыр  селосында  казармалык  әскер,  яғни  солдаттар  ұстады.  Міне, 

Мүкыр ауылының күні бүгінге дейін Казарма аталу себебі д е —осы. Әскери 

әкімшілік жүйе шоғырланған бес ауыл, бес қала атанса керек. Олар: Факе- 

ено, Казарма, Тасгықүлақ, Мәстексай, Айдархан. Мүкыр ауылына казак- 

тар Кеңес үкіметі орнағаннан кейін ғана коныстана бастады.

Мектебіміздегі  өлкетану  үйірмесінің  максаты  —  окушыларға  туған 

өлкенің тарихи оқигаларын, ата-бабаларымыздың аңыз-әңгімелерін,киелі 

жеріміздін әсем табиғатын насихаттап, туган жерге деген сүйіспеншілікке 

баулу.

Өлкетанудьщ басты міндетгері—туған өлкесіндегі тарихи ескерткіштерді 

аялап күту, қамкорл ықка алу, олардьщ сакталуын қадағалау. XVIII ғасыр- 

дың II жартысына жататын бұл ескерткіш балаларды туған өлке тарихына 

катты қызықтырды.  Оларгарихи ескерткіштерге қүрметпен қарауға, қаси- 

еттұту керектігін түсінді. Үш ғасыр сырын ішіне бүккен Төребай күмбезі 

бүл  күндері  күрып  бітуге  аз-ақ қалыпты.  Үйірме  жүмысы  жүрген  уакыт 

ішіндегі  негізгі  жетістігіміз  —  2009  жылы  «Өз  өлкенді  танып,  біл!»  атты 

олкетанулықолимпиадасында «Тарихи өлкетану» бағыты бойынша бірінші 

орынды  иеленуіміз.  Бағытты  қорғаған — 7-сынып  окушысы  Нағымова 

Ақерке.

Қазак халқьі — конакжай халық. Ауыл жүртының ал ысган келген жолау- 

шыға «ау зына — май, астыңа—тай» дейті ні жай ғана айтыла салған свз емес.

Казір кененін кезі, ауылымыздың ардақты кариялары  жылдан-жылға 

азайып  келеді.  Қ азақдейтін  кара шаңырағымыздың ардакты  кариялары, 

таусылмас казынамыздан Торебай мазары туралы  аңыз әңгімені тындап, 

тағылым алайықшы.

Торебай мазары — XVIII ғасырдың II жартысына жататыи архитектура-

83

лык ескерткіш. Жаңақала ауданыңдағы Мәстексай ауыльшан шығысқа карай 

23 шақ. жсрде орналаскан. Ел аузындағы дерек бойынша, Төребайдың әкесі

— Ескелді (Есенгедці) бай. Торебай орысша хаттаныған. Жайық бекінісіндегі 

казақ-орыс әкімдерімен дос болган.  Орыс патшасына жыл сайын 200-дей 

торы ала аяқ жорға сыйлап отырған. Оның есесіне орыс патшасы  Ескелді 

мен Төребайға Нарын  кұмын емін-еркін жайлауға рұқсат еткен.  Бір күні 

түнде  далада  ұйыктап  жаткан  Төребайды  үріккен  калың  жылкы  таптап 

олтіріп кетеді. Тағы бір аңыз нүсқасында Төребайды өкесі Ескелді екі асау 

аттыңқұйрығынабайлап өлтіреді деген. Кейін Ескелді қаралы жылкысын 

Төребай қайтыс болған жерге матап, жал-қүйрығын күзеп, кылы мен сүтіне 

балшықилетіп,  күйдірген кірпіштен осы мазарды салдырған.  Ескерткіш, 

ж обабойынша,төртбүрышты (6.0x6,0) мазартүрінде салынған.  Кірер есігі 

қазір сакгалмаған оңтүстік қабырғасында болған тәрізді. Қалған үш қабыр- 

ғасы жарым-жартылай сақталған. Олар 27-28 х 27-28 х 4-5 см және 31-32x31- 

32 см молшердегі кірпіштерден қаланған.

«Қулазыган сенің қула түздерің,

Не білмеген, не көрмеген ізгі елім

Жазылмаган тарихының жолдарын.

Ауызекіаңызыңнан іздедш...»

М.Макатаев.

Жалгыз мола

Екі ғасыр бұрыныракта Жайықөзенініңшығысын коныс еткен Есенгедді 

атты айтулы бай омір сүріпті.  Байлығының шегі болмапты,  жылқысының 

есебіне сан жетпейтіндіктен, молшермен түгендейді екен.

Байлыкка мастанып, түрпайы қылык корсетіп, аетамшылықтанытқан- 

дарға «Есенгелдіден бір гайы кемдей...» деген мысалды кекесін де сол аңыз- 

ды анықтататындай.

Ол  кездегі  байыған  қазақтың  катын  алатыны  — қалыптаскан  дәстүр. 

Есенгелдінің де үш әйелі, олардан тараган үрім-бүтагы  үрпақтары ішінсн 

көңіліне пір түтатын, пысык, жөн білетін Торебай деген үлы болыпты.

Төребай орысша хаттаныл, Жайықбекінісіндегі қазақ-орыс баскыншы- 

ларымен араласып, Петерборға дейін сапар шеккен. Жыл сайын әйел пат- 

шага бір түсті жылкыдан үйірлеп айдап, сый апарып, пашіа оны өз сарайын- 

да қабылдаған. Осындай отімділігі арқасында шұрайлы жайылымы мол На­

рын құмын емін-еркін жайлайды екен.

Байлыкка мастанып, түкірігі жерге түспей тұрған Есенгелді пайғамбар 

жасынан  асканда  тағы  желігіп,  тертінш і  әйелдікке  Бәтес  есімді  кызды 

алыпты.

84

Ж астыңаты жас, қызулытоқал күші қайгқан, бап неи күтімнің болма- 

шы қуатын малданған қарткүйеуін місетүтпапты.  I  семгелдініңжалшыла- 

рын жұмсап, шаруасына бас-көз болып жүретін  Қүлшықдеген жамағатын 

ашына етеді. Ен байлықтын оргасьшатүсіп, малына билік еткенді көксейді. 

Оныңбүларманына жетуіне кедергі келтірген Торебай ғана еді. Тоқал оның 

да ретін келтіреді.

Жас мырзажаз шыға кұм жайлауынаконажатып, күс атып, асау үйретіп, 

сейіл құруды жаны сүйеді  екен.  Осындай  сейілдің бірінде  шаршап  келіп, 

атын қантарып, тоқымын төсеп,  ерін жастанып, жылкы  шетінде  үйықтап 

жатқан  Төребайдың  үстіне  «көзге  түртсе  көргісіз»  каранғы  түнде  үркіп 

жосыған жьшкыны қаптатып жібереді. Мұны істеген жас тоқалдьщ қызулы 

қүшағын қимай, айтканын орындаған Қүлшык еді.

Сансыз жылқының түяғынан пөрше-пәрше болған Төребайдың денесі 

арулауға келмей, топыраққа жентектелген күйінде ак киізге оралып коміледі.

Y йір-үйір жылкыны сол далада матап, жал-құрығын күзеп, қылын желімге 

қосып, сүтімен балш ықилеп,Төребай күмбезі қаланыпты.

«Мүрагерім бол ып, ең байлығымның түткасын ұстап калады» деген Төре- 

байдьщөлімін естіген Есенгелді қайғыдан алжасып кетіпті дейді.

Есенгелді  өлген  сон  мол  байлыктан  тоқалы  Бәтеске  де,  «үміткері» 

Қүлшыққа да ешгеңе бұйырмаған. Сансыз жылқы  1872-1873 жылға тарихта 

«коян жүты» аталған кыста тегіс қырылыгі, тігерге түяк қалмағанға ұқсай- 

ды.

Малдан — ада, баладан түл калган  Бәтес қартайған шағында мойнына 

дорба салып, ел кезіп кетіпті. Бір күні ол жасында Есет батырдың сарбазы 

болған табын руының бір  үйіне барыпты.  Бәтесті таныған отағасы:  «Жо- 

рықта жолымыз болмай, арып-ашып келгенде, тұруға ерініп, күбіден қымыз 

құйып бермеп еді ң»—деп өкпесін айтады. Қиындық көріп, төубесіне әбден 

келген Бәтес:

—  Онда  мен  ешкімді  аш демедім,  қымызды  ас демедім,  — деп  жылап 

жіберген екен.

Соңда манадан бері жайнамаз үстінде күбір-күбір дұғасын окып отыргаи 

үй иесінің карт әкесі сейілшінің кім екенін жаңа түсініп:

— Апырай, Есенгедцініңәйеліне садақасүратқан бұл құдай неткен ше- 

бер! — депті таңгалып...

Рас-өтірігін кім білсі н, ел аузындағы аңыз осындай дейді. Y ш гас ы р бой ы 

сырын ішіне бүккен Торебай күмбезі де бұл күндері құрып бітуге аз қалыгі- 

ты. Сансыз жылдарбойы жел мен жауынғасыр бермеген биік күмбе.щі кешегі 

дінімізден бездіргеи Одак, кезіндегі құдайдан қорықпаған әдцебіртеі і гсктер 

бүзып, тасын құрылысқа алғанға үқсайды.  Күмбездің үш  кдбыргасы  ғана 

әлідеменмүндалап, жолаушыныңкозінетүседі. Ж азықсыз қүрбліі болған

85

Теребай бағлан калай дегенде де карапайым көптің бірі емес. Байлық кімнен 

қалмаған. Куні кеше санауға ерінетін Есенгелдінің сансыз жылкысы да оны 

ажалдан арашалаған жоқ. Сод  күндерден қалған бір-ақ естелік — жалпак, 

жазықтағы жалғыз мола...

Жергілікті жердегі XVIII ғасырдын [I жартысына жататын Төребай ма- 

зарынын казіргі жағдайы мәз емес.  Құлап,  қирап,  жойылу қаупі бар.  Үш 

кабырғасы  жарым-жартылай  сақталған.Туған  ел — асыл  казына.  Ал  осы 

қазы наны   біз  көзім іздің   қараш ы ғы ндай  сактауы м ы з  қажет.  Аудан 

әкімшілігінен, табиғатгы корғау органдарынан гарихи ескерткіш  ретінде 

бедгі койып, қорғауға алып, калпына келтіруін сүраймыз.

Пайдаланылган әдебиеттер:

1. Батыс өнірдінхалықәдебиеті. Авторы: Тихон Әлілқали. Ор;иі. 2005 ж.

2.  Батыс  Қазақстан облысы энциоклопедия.  Автор:  Ғарифолла  Әнес, 

«Арыс» баспасы. Алматы. 2002 ж.

3. «Жас алаш» газеті №  15.05.02.2002 жыл.

4. Жаңакалаауданынынтарихи-танымдықаныктамалығы. Орал. 2009 ж. 

Авторы: Сейсенғали Закария Жүсіпқалиүлы.

2010 жылгы 18 ақпандагы №71 буйрыц

Ж алпы   білім   беру  үйы м дары ядағы

1-11  сы ны птарға  арналған

«Әзін-өзі  тану»  пән ін ің   типтік  оқу

бағдарлам алары н  бекіту  туралы

2010-2011 оку жылынан бастап жалпы орта білім беру үйымдарыньщ 

оку процесіне «Өзін-өзі тану» пөнін міндетті пөн ретінде енгізу максатын- 

да Бұйырамын:

1.  Коса  беріліп отырған жалпы  білім беретін мектептердін  1-11  сы- 

ныптарына арналған «Өзін-өзі тану» пәнінің типтік оку бағдарламалары 

бекітілсін.

2. Мектепке дейінгі жөне орта білім департамента (Н.Аршабеков) осы 

бүйрықты облыстык, Астана жөне Алматы калаларынын білім баскарма- 

ларының назарына жеткізсін.

3. Осы бүйрьщтың орьшдалуын бакылау Казакстан Республикасы Білім 

жөне ғылым вице-министрі М.Н.Сарыбековке жүктелсін.

Министр 

Ж .Т үй м ебаев

85

«Қазақстан  тарихы:  әдістемелік  журнал»  —  ай  сайын  шығатын  республи- 

калық  гылыми-әдістемелік  ж оие  педагогикалық  басылым.

Ж урнал  Қазақстан  Республикасының  Мәдеииет,  ақпарат ж әне  қогамдык, 

келісім  министрлігінде № 3481-ж  куәлікпен  есепке қойыллы.  26.12.2002 ж.  Ас­

тана.

«Қазақстан  тарихы:  әдістемелік  журнал»  —  Республиканский  научно- 

методический  и  педагогический  ежемесячный  ж урнал.

Ж урнал  поставлен  на  учет  в  Министерстве  культуры,  информации  и  об­

щественного  согласия  Республики  Казахстан.  Свидетельство  № 3481-ж  от  26 

декабря  2002 года,  г.  Асгана.

Колж азба  қайтарылмайды.

А вторлардың  мақалаларындағы  ой-пікірлер  редакцияның 

көзқарасын  білдірмейді.  Келтірілген  лерек-дәйектердің  нақтылығына 

редакция  жауагі  бермейді.

«Азимур» компьютер 

орталыгында теріп,  беттегеп

 —

Дәурен  ДӘРІБАЕВ

Корректор  —

  А й гү л   Ә БД ІРА Х М А Н О ВА

Басуга—  30.07.2010  ж.  қол  қойылды 

Пішімі  — 60x84VlG.  Шартты  баспа  табағы 5.61.

Есептік  баспа  табағы  4,98.

Офсеттік  басылым.

Таралымы  —  3140.

Индекс 75644

Багасы  —  келісімді

Ш ығарушы  —  «Азимур»  Ж Ш С 

Редакциянын  мекен-жайы:  050034 

Алматы  қ.,  Райымбек  даңғылы,

208  үй,  1-қабат,  53  иәтер.

Тел.:  8(727)  385-50-74.

Тел./факс:  8(727)  253-01-60.

Моб.:8 701  7420731;

E-mail:  kaztar__adis@mail.ru

Басылатын  жері  —  «Дала-Принт»  Ж Ш С

Алматы  қ„  Зенков  к.,  13,  208  бөлме,  тел.  377-46-83,  334-15-29.

©  «ҚАЗАҚСТАН  ТАРИХЫ:  әдістемелік  журнал»

v r   Vл ы 

л и т о в  

к и я з ь д ы

#  

САРАЙ'БЕРКЕ

Дуней

Kf»j

Эмір Темір 

133Ь-\40Ъж<

Сарайшы

ЭДІРНЕ

(АДРИАНОПОт

КОНСТАНТИНОПОЛЬ

ш т

Отырар):

жүктеу/скачать 5,35 Mb.