«Педагогические инновации как условие повышения качества образования»

99 
 
дарынын дамыта білу; міндетті түрде «жақсы» мен «жаманды» ажырата білу; өзінің ниетіне, сөзіне 
және  іс-әрекетіне  жауапкершілікпен  қарау;  өзімен  және  қоршаған  ортамен  жарасымды  өмір  сүру; 
адамдарға  әрқашан  қолынан  келгенше  көмектесу;  өзінің  ішкі  «Менін»  жоғалтпай,  ар-ұжданымен 
өмір сүру; қоғамның игілігі үшін еңбек ету, үнемі кемелденіп отыру деп түсінеді. Мұның барлығы – 
үйлесімді дамыған адамның негізгі өмірлік ұстанымдары, яғни «Өзін-өзі тану» білім бағдарламасы 
болып табылады. 
«Өзін-өзі  тану»  пәнінің  мақсаты  -  өздерінің  дене  және  рухани  күштерін  жете  бағалайтын,  өз 
тілегі  мен  сезімін  қажетті  арнаға  бұра  алатын,  өзіне  талап  қоя  алатын,  өз  күшіне,  өз  қабілетіне, 
өмірлік мақсаты мен міндетіне жету жолындағы мүмкіндігіне сенімді, Отанын, елін-жерін сүйетін, 
рухани-адамгершілік құндылықтары қалыптасқан толық адамды тәрбиелеу. 
«Өзін-өзі  тану»  пәнінің  басты  ерекшелігі  сонда  –  бұл  пән  адами  құндылықтарды  оқытуға 
бағытталған.  Ал  «адами  құндылықтарды  шынайы  оқыту  дегеніміз  бұл  қағидалар  практикада, 
күнделікті өмірде қолданылады дегенді білдіреді. Білім берудің шынайы мақсаты адам баласына тән 
қабілеттердің көрініп, ашылуы болып табылады».  
Оқушыларға  рухани-адамгершілік  білім  беруді  мақсат  еткен  «Өзін-өзі  тану»  пәні 
жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтарды негіз етеді.  
Жоғары  рухани  құндылықтар:  махаббат,  жақсылық,  өмір  мәні,  ақиқат,  еркіндік,  сұлулық, 
адамның өзіндік құндылығы, лайықты өмір сүру, жалпы адамгершілік және т.б. 
Осы  құндылықтардың  мәні  не,  маңызы  қандай,  мақсаты  неде  дегенге  келетін  болсақ, 
құндылықтардың  әрқайсысы  адам  баласының  өмірлік  ұстанымына  тікелей  әсер-ықпал  етіп,  жеке 
тұлғаның  бағыттылығын,  оның  сенімдерін,  дүниеге  көзқарасын,  идеалдарын,  ұмтылыстарын,  өмір 
сүру  түрін  еркін  таңдай  алуын  өз  бетінше  іске  асырып,  жеке  тұлғаның  әлеуетін  барынша  ашуға 
мүмкіндік береді. 
Ұлттық құндылықтар: ұлттың тілі, діні, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, тарихы, мәдениеті, өнері, 
әдебиеті, музыкасы, ата-мұрасы және т.б. 
Еліміздің  білім  беру  жүйесінде  жас  ұрпақты  ұлттық  құндылықтар  негізінде  руханилық  пен 
адамгершілікке бағдарлап білім-тәрбие беру ісі өткір мәселе саналады. Осы тұрғыда «Өзін-өзі тану» 
пәні ұлттық құндылықтарды дәріптеуді, оны білім мазмұнына енгізу арқылы ұлттық тәрбие беруді, 
оны  үздіксіз  білім  берудің  көзіне  айналдыруды,  оның  тереңдігі  мен  рухани  шындығын  балалық 
кезден бастап сіңіруді мұрат етіп отыр. Бұл орайда пән мазмұны арқылы ұлттық тәрбие беру желісі 
нені тұтқа етеді деген мәселеге келсек, мұндағы басты құрал оқу материалдары, яғни тақырыбы мен 
мазмұны  жағынан  бала  рухын  тербететін,  жанын  елжірететін,  масаттандыратын,  табындыратын, 
әсемдік сезімін, ар-намыс сезімін оятатын, білуге құмарлыққа, ақ көңілділікке, ерлікті көксеуге, күш-
қайратты  шыңдауға  ұмтылдыратын  –  нағыз  ұлттық,  қазақша  ойлайтын,  қазақша  сөйлейтін,  тілеуі, 
қалауы,  арманы  қазақша  болатын,  өз  бойынан  ата-бабасының  қаны  мен  рухын  сезінетін,  өз 
халқының  би,  батыр,  шешен,  даналарының  өнеге-үлгісін  ұстанатын,  елінің  тағдырына,  тарихына 
жаны  тебіренетін  –  көркем  шығармалар,  адамгершілік  бастаулары,  әдептілік  қағидалары,  өсиет 
әңгімелері,  шешендік  сөздері  және  т.б.  Міне,  осындай  қуат  бойына  дарыған  жас  ұлан  келешекте 
бәсекеге қабілетті болатыны сенімді.  
1.
 
Адамның өзін-өзі тануы 
2.
 
Адам және қоғам 
3.
 
Адам және қоршаған орта 
4.
 
Адамзаттың рухани тәжірибесі  
Сол тәрізді төрт тарауды қамтитын базалық мазмұн өзін-өзі тану, өзгелерді тану, әлемді тану, 
адамзатты тануға құралған мазмұндық желілерді нақтылайды.  
Аталған тараулар өзін-өзі тану үдерісінің түйінді бағыты болып табылады, өйткені олар адам 
өмірінің логикасына, жалпыадамзаттық жүйеге толықтай сәйкес келеді және жеке тұлғаның рухани-
адамгершілік қасиеттерін дамытуға, өзін-өзі танып, өзін-өзі іс жүзінде мейлінше көрсете білуге ай-
тарлықтай мүмкіндік береді. Бұл тараулар мектептің түрлі сатыларындағы оқыту мазмұнын, оқушы-
лардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, нақты бірізділікпен құрылған.  
Сабақта  міндетті  түрде  орындалатын  сабақтың  әдіс-тәсілдері:  олар  -  «Шаттық  шеңбері», 
«Әңгімелесейік», «Дәйексөз», «Жаңа ақпарат», «Шығармашылық жұмыс», «Өзіммен-өзім», «Тыны-
штық  сәті»,  «Дәптермен  жұмыс»,  «Сергіту  сәті»,  «Жағдаяттарды  талдау»,  «Сахналау»,  «Ойын-
Жаттығу»,  «Жүректен-жүрекке».  Сабақтың  басталуының  өзі  ерекше,  біріншіден  оқушыға  еркіндік 
беріледі. Ол өзін-өзі еркін ұстауға үйренеді, пікірі дұрыс, бұрыстығын өзара пікірталас кезінде ғана 
түсінеді.  Пікірталас  кезінде  барлық  пікір  қабылданады,  құрметтеледі.  Мәтінді  талдау  арқылы 
көзделген  мақсатқа  жету,  көптеген  әдіс-тәсілдер  арқылы  жүзеге  асырылады.  Пікірталас,  топтық, 

100 
 
жұптық, белсенді жеке жұмыс түрінде болуы мүмкін. Бастауыш сыныптарда ойын түрінде, сахналау 
түрінде,  іштей  елестету,  тыныштық  сәтінде  әр  жеке  тұлғаға  өзінің  ішкі  әлемін  түсінуге  мүмкіндік 
беріледі.  Дәйексөз  –  сабақтың  ең  негізгі  түйінін  шешетін  кезең.  Сабақтың  қорытынды  бөлігі 
«Жүректен-жүрекке» ойға жетелейді. «Мен бүгін не ұқтым?»  - осы қорытынды бөлігінде айтылған 
ой түйіні арқылы тақырыптың балаға қалай әсер еткенін бақылауға мүмкіндік болады. Шеңбер құра 
отырып ой жалғастырады, бірін-бірі толықтырады, бір-біріне ұқсамайтын жаңа ой айтуға талпына-
ды, ізденеді, осылайша әр оқушыда дербес әрекет дағдысы қалыптасады, дамиды.  
Адамның  адамгершілік  негіздері  болмаса,  ол  еркінен,  өмірлік  бағдарынан  тез  айырылып, 
тағдырдың  ойыншығына  немесе  қылмыс  әлемінің  құрбанына  айналады.  Ондаған,  мыңдаған 
нашақорлар,  маскүнемдер,  қаңғыбастар,  қамқорсыз  балалар,  жетімдер  –  бұл  күннің  шындығы. 
Әсіресе балалар мен жасөспірімдер кері жолға бейім болады. 
Әрине  әр  адам  өз  өмірінің  қожасы  және  ол  өз  өмір  жолын  өзі  таңдайды,  басқа  адамдармен 
қарым-қатынас  жасайды,  қателіктерге  бой  алдырады.  Сені  қоршап  тұрған  жағдайды  өзгертуге 
болады, бірақ өзіңнің ішкі әлеміңнен қашып құтыла алмайсың. Сонымен қатар, егер адамның жаны 
немесе  рухы  сырқат  болса,  онда  ешқашан  сау  бола  алмайды.  Сондықтан  адамның  қандай  рухани 
құндылықтарды  игергені  өте  маңызды.  Адамгершілік  тәрбиесі  оқу  тәрбие  үрдісінің  барлық 
саласында,  оқыту,  білім  беру  және  еңбекке  баулу  үрдісінде  жүзеге  асады.  Тәрбиелі  болу  үшін 
адамгершілік  қасиеттерді  жатқа  білу  жеткіліксіз,  оның  терең  ой  елегінен  өткізу,  бастан  кешіру, 
мінез- құлыққа бекіту керек. 
Тәрбие  ісі  нақты  кезеңнің  ерекшеліктерін  сақтай  отырып,  болашаққа  бағдар  береді,  жеке 
тұлғаны  соған  дайындайды.  Жеке  тұлғаның  адамгершілік  құндылықтары  өмірге  келген  күнінен 
басталады.  Мектепке  дейінгі  жаста  балалардың  бастапқы  адамгершілік  қасиеттері  мен  ұғымдары, 
мінез-құлықтың  қарапайым  дағдылары  қалыптасады.  Баланың  мектеп  жасына  дейінгі  қалыптасқан 
мінез-құлықтары  болашақта  ересек қоғамда және құрбы-құрдастарымен қарым-қатынасқа  түскенде 
көріне  бастайды.  Бастауыш  сыныпта  адамгершілік  көзқарастардың,  мінез-құлықтардың,  сезім  мен 
сананың жаңа түрлері одан әрі дамытылады. 
Мектеп  оқушыларын  адамгершілікке  тәрбиелеу  –  ең  алдымен  оқыту  үрдісінде  қалыптасады. 
Әр түрлі пәндерді оқыту кезінде бастауыш сынып оқушыларының достық, жолдастық, өмірге деген 
белсенді көзқарас, Отан туралы ұғымдары қалыптасып дамиды. Үлкенді сыйлау, кішіге ізет көрсету, 
ата-аналарды қадірлеу, еңбектенуге үйренеді. Бұл жаста балалар сапалы тәртіпке, жолдастық өзара 
көмекке,  адамның  көңіл-күйін  түсіне  білуге  дағдыланады.  Олар  мектептегі  оқу  әрекетіне  деген 
өзіндік  қатынастарын,  отбасында,  қоғамда  өзін-өзін  ұстауды  біледі.  Соның  нәтижесінде  бастауыш 
сынып оқушыларында дербес және қоғамдық мінез-құлық, адамгершілік қарым- қатынасы дамиды. 
Жас  жеткіншектер  5-9  сынып  оқушылары  өздерін  ересектер  қатарына  қосып,  өз  бетімен 
тіршілік  етемін  деп  қиял  жетегімен  кетеді.  Бұл  жастағы  оқушылардың  дамуына  ұйымшылдық, 
тәртіптілік, қамқорлық, құнттылық, т.б. қасиеттер әсер етеді. 
Жасөспірімдердің немесе 10-11 сынып оқушыларының ғылымға, мамандықтаңдауға ынталары 
артады.  Бұлар  әділеттілік,  борыш,  ар-намыс,  ұят,  адалдық  сынды  моральдық  ерекшеліктерге  көңіл 
бөледі. Олар үлкендермен қарым-қатынас жасауда өзін- өзін тәрбиелеуді қажет етеді. Сондықтан бұл 
жаста  көбірек  ерік  берген  жөн.  Өскелең  ұрпақтың  адамгершілік  тәрбиесін  іске  асыруда   қоршаған 
ортаның ықпалы орасан зор. Оқушылардың бойына тәрбие негіздерін дарыту мектепте оқытылатын 
барлық  пәндерге  бірдей  жүктеледі.  Әсіресе,  оқушының  адамгершілікке  тәрбиелейтін  пәннің  бірі- 
тарих.  Ол  шәкірттердің  бойында  отансүйгіштікті,  ұлтжандылықты,сенімділікті  қалыптастырады. 
Қазақ  халқындағы  хандар  мен  билердің,  шешендер  мен  жыраулардың  орны  бөлек.  Тарих  пәні 
оқушылардың  рухани  дүниесін  байытып,  өзінің  қоғамдағы  орнын  табуға,  ұрпақтың  батырлығына 
көмек көрсетуді тудырады, олардың ізгі талап – тілектерін оятады. Сонымен бірге, қазақтың ұлттық 
салт-дәстүрін, мәдениетін, оқушылардың моральдық қасиеттерін қалыптастырады. 
Елімізде  рухани  адамгершілік  тәрбиені  жетілдіру  мемлекеттік  міндет  деңгейінде  көтеріліп 
отыр.  Бұл  міндеттің  практикалық  шешімі  –  «Өзін-өзі  тану»  пәнінің  енгізілуі,  оның  авторы  С.А. 
Назарбаева.  Өзін-өзі  тану  пәнінің  басты  міндеті  –  өзінің  дүниетанымына  үңілу,  өзіңді  сүю  мен 
сыйлай  білу,  өз  ісіне  жауапты  болу,  өз  арыңмен  келісімде  өмір  сүру,  өзіңнің  жанына  жақын  іспен 
айналысу, адамдарға мейірімділік таныта білу, ізгілікті болу. Тәжірибе көрсеткендей, өзін- өзі тану 
білім берудің құнды мәнін нығайта отырып, тұлғаның шексіз сүю, өз ісіне және жеке күшіне сену, 
ізгілікті  іс  жасау,  көп  білу  және  өзін  –өзі  жетілдіру,  физикалық,  психикалық,  рухани  дамуда 
үйлесімдікке  қол  жеткізу  дағдыларын  қалыптастырады.  Бұл  пән  балалардың  өзара  қарым  – 
қатынасын  дамытуына  ғана  емес,  сондай  –ақ  баланың  өзін  –  өзі  тануына  адамгершілік  негіздерін 

101 
 
жинақтауына, сана- сезімінің қалыптасуына, қоршаған ортамен махаббат, ізглік және өзара түсіністік 
негізінде өзара қарым – қатынас құра білуіне, бір тұтас тұлғаның қалптасуына әсер етеді. 
Мектеп  оқушыларына  тәрбие  беру  тек  жеке  пәндерде  ғана  емес,  сыныптан  тыс  іс- 
шараларда,үйірме жұмыстарында рухани құндылықтарға баулуға болады. Мұндай жұмыс түрлеріне 
сынып жетекшінің эстетикалық әңгімесі, түрлі ой жарыстары, пікір таластарын жатқызуға болады. 
Жасөсіпірімдерді  адамгершілікке  тәрбиелеуде  өмірде  кездесетін  түрлі  жағымсыз 
жағдаяттардан  сақтану  мәселесі де  ескерілуі  қажет.  Көбіне көптеген  отбасыларда  күнделікті  тірлік 
қамымен  балалардың  рухани  қажеттіліктері  ескерілмей,  екінші  орынға  жылжиды.  Бала  дұрыс, 
адамгершілік  іс-  әрекеттерді,  салауатты  өмір  салтын,  жақсы  мен  жаманды  айыра  білу,  өзін  –  өзі 
жетілдіруге  деген  ынтасын  қалыптастыруы  керек,  қажет  кезде  өз  бетімен  шешім  қабылдап,  дұрыс 
таңдау  жасауы  үшін  кішкентайынан  өз  дегенін  іске  асыруға  баулу  керек.  Ал  бұл  дағдылардың 
барлығы жанұяда қалыптасады. 
Балаларды  адамгершілікке  тәрбиелеуде  ата-  ананы  оқу-тәрбие  үрдісіне  қатыстыру,  олармен 
тығыз байланыс орнату мәселесі негізгі мәселе болуы тиіс. 
В.А.  Сухомлинский:  «Егер  баланы  тәрбиелеген  дәрежеге  жеткізудің  сәті  түссе,  адамгершілік 
тәрбие жеке адамды жетілдіруге тиімді ықпал жасайды» дей отырып, «Егер біз балаға қуаныш пен 
бақыт бере алсақ, ол бала дәл сондай бола алады»,- деген болатын. 
Рухани  дүниесі  бай,  қажеттіліктері  мен  қызығушылықтары,  талғамы,  ой-өрісі  кең  адамдарды 
толық  қалыптасқан,  мінезі  тұрақты  адам  дейміз.  Мінездің  тұрақтылығы  адамның  рухани-
адамгершілік  түсініктерінен  туындайды.  Ендеше,  оқушыларды  рухани-адамгершілік  тәрбиесі 
арқылы  толыққанды  жетілген  азамат  етіп  тәрбиелеу  –  қоғамымыздың  басты  мақсаты.  Рухани-
адамгершілік тәрбиесінде мұғалім оқушыны тұлға ретінде танып біліп қана қоймай, оның дамуында 
кешегіні, бүгінгіні, болашақты көре білуі қажет.   
Түйіндей  келе,  адамгершілік  тәрбиесі  –  бұл  адамның  туғаннан  басталатын  және  өмір  бойы 
жалғасатын,  адамдардың  мінез-құлық  нормаларын  игеруіне  бағытталған  үздіксіз  үрдіс.  Оның 
мазмұны оқушының жеке тұлғалық қасиеттерінің қалыптасу шеңберінде дамиды. Сондықтан оқу  – 
тәрбие  жұмысын  ұйымдастыруда  оқушылардың  жеке  тұлғалық  ерекшеліктерін  ескеру  маңызды 
орын алмақ. 
«Өзін-өзі тану» пәні болашақ ұрпақтың бойында рухани-адамгершілік қайнарын сіңіріп, мінез-
құлқын тәрбиелеуге, жалпыадамзаттық құндылықтарды, адамгершілік принциптері мен мұраттарды 
ғұмыр  бойы  басшылыққа  алатын  тұлға  қалыптастыруға  негізделген.  Осы  пәнді  оқыту  арқылы 
адамның жүрегінде қамқорлық, өз еліне сүйіспеншілік пен шынайы патриотизм рухы қалыптасады.  
«Өзін-өзі танудың» негізгі идеясы: әдебиеттен, тарихтан, өмірден алынғаны сөзсіз. Бірақ, ол – 
әдебиет те, тарих та емес, әдеби шығарма, ол адамзаттың ғасырлар бойы жинақталған философиялық 
өмір  сүру  қағидаларынан  алынған.  Балаға  не  беруіміз  керек,  сол  мақсатқа  жету  үшін  жұмыс 
жүргізіледі.  
«Өзін-өзі  тану»  пәнін  оқыту  арқылы  оқушылардың  рухани-адамгершілік  құндылықтарын 
қалыптастырудағы  негізгі  мақсатым  –  өзіндік  адамгершілік  құндылықтарын  бала  бойына  дарыта 
отырып, оның рухани қазынасын жарыққа шығару, әрбір баланы жеке тұлға ретінде жетілдіру. 
 
Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 
1.
 
С. Ғ.Тәжібаева Мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастыру технологиясы. Оқу құралы. Алматы, Білім, 2008 
2.
 
О.К.  Трубецкая  Балалардың  рухани-  адамгершілік  құндылықтарын  қалай  жетілдіруге  болады  //  Сынып  жетек-
шінің анықтамалығы №12(48) 2012 
3.
 
Л. Омарова Адамгершілік тәрбиені қалыптастыру мәселелері // Бастауыш мектеп № 2 2004 
 
 
Ә.М Бағиева 
 
АУЫЗЕКІ СӨЙЛЕУ ТІЛІНДЕГІ ИНТЕРФЕРЕНЦИЯ ҚҰБЫЛЫСЫ 
 
Екінші  тілді  үйрену  ұзақ  та  күрделі  үдеріс.  Осы  үдеріс  барысында  тіл  үйренушінің  түрлі 
қиындықтар  мен  мәселелерге  кездесетіні  анық.  Бүгінде  мемлекеттік  тілге  сұраныс  күннен-күнге 
артып отырған уақытта қазақ тілінде сауатты жазып, дұрыс сөйлеуге үйрену аса қажет. Осыған орай, 
мектеп  оқушыларының  қазақ  тілін  үйрену  кезінде  кездесетін  қиындықтары  мен  мәселелерін 
анықтап,  олардың  алдын  алу  көкейкесті  мәселеге  айналуда.  Өйткені  оқушылардың  қазақ  тілі 
сабағында  және  сабақтан  тыс  уақытта  қазақша  сөйлеуіне  кедергі  келтіріп,  тосқауыл  болатын 
мәселелерді шешпейінше, тіл үйрену үдерісі алға жылжымайтыны белгілі. Аталған үлесімізді қосу 
мақсатында, 9 сынып оқушысы Доғалова Алмаға «Тұран» мектеп-лицейінің 6 сынып оқушыларының 

102 
 
ауызша және жазбаша сөйлеу тіліне талдау жасап, ондағы интерференция құбылыстарын анықтауға 
тапсырма  берілді.  Оқушы  алға  қойылған  мақсатына  жету  үшін,  оқушылардың  тілінде  кездесетін 
интерференция  құбылыстарының  алдын  алу  жолдарын  көрсетті.  Зерттеу  нысаны  ретінде  6-сынып 
оқушыларының ауызша және жазбаша сөйлеу тілі алынды. Тақырыпты зерттеу мақсатында 6-сынып 
оқушыларының  ауызша  және  жазбаша  сөйлеу  тілінде  кездесетін  интерференция  құбылыстарын 
анықтап,  оларға  талдау  жасады,  интерференция  құбылыстарының  туындау  себептерін  көрсетіп, 
алдын алу жолдарын қарастырды.  
Қазақ, орыс қостілділігі жағдайындағы интерференция құбылыстары қазақ тіл білімінде жалпы 
қарастырылғанымен,  орыстілді  мектептің    6-сынып  оқушыларының  тіліндегі  интерференция 
құбылыстары арнайы қарастырылмаған, жарияланған ғылыми жұмыстар анықталмаған. Сондықтан 
таңдап алған тақырыбымыз өзекті тақырыпқа айналды. 
Қазақ  тілін  екінші  тіл  ретінде  оқыту  ана  тілі  ретінде  оқытудан  едәуір  ерекшеленеді.  Бұл 
үдерісте  кездесетін  өзіне  тән  тілдік  құбылыстар  да  жоқ  емес.  Солардың  бірі  –  интерференция 
құбылысы. Интерференция құбылысымен мемлекеттік тілді оқытатын кез келген мұғалім, оқытушы 
күнделікті сабақ барысында бетпе-бет келеді. Себебі интерференция құбылысы оқушылардың жазба 
жұмыстарында,  ауызекі  сөйлеу  тілінде  де  кездеседі.  Кез  келген  оқушы  тіл  үйрену  барысында қате 
жібереді.  Бірақ  көп  жағдайда  ол  қателердің  қайдан  туындағанын  анықтауға  баса  назар 
аударылмайды.  Қателердің  алдын  алудың  бірден-бір  жолы  -  оның  шығу  көзін  анықтау.  Ал  тіл 
үйренуде  қателердің  жіберілуіне  негіз  болатын  құбылыс  –интерференция  құбылысы.      Сондықтан 
бұл ұғымға толығырақ тоқталуды жөн көрдік. 
Интерференция  ұғымына  «Тіл  білімі  терминдерінің  түсіндірме  сөздігінде»  мынадай  түсінік 
берілген:  «Интерференция  (лат.  inter  аралық,  өзара,  ferio  тиісемін)  –  қостілділік  (көптілділік) 
жағдайында  тілдердің  бір-біріне  әсер  етуі.  И.  екі  тілді  игерген  адамның  сөзінде  шеттілдік  акцент 
түрінде  пайда  болады.  Ол  тұрақты  немесе  ауыспалы  болуы  мүмкін.  Интерференция  тілдің  барлық 
деңгейіне де қатысты, дегенмен фонетикада өте-мөте айқын байқалады [1,315]. 
Ғалым  анықтамасында  интерференция  ұғымын  тілдің  фонетика  саласымен  байланыстырады. 
Бірақ  жалпы    зерттеулер  бұл  құбылыстың  тілдің басқа  салаларымен  де  байланысты  екеніне  дәлел. 
Енді интерференция құбылысын  жете түсіну үшін қостілділік ұғымына тоқтала кетейік.  
Әлеуметтік лингвистикада қостілділіктің толық мәнін ашып, оған анықтама берген ғалым – Б. 
Хасанұлы.  Ғалымның берген анықтамасы бойынша: «қостілділік деген – белгілі аумақ көлеміндегі 
этносаралық  қарым-қатынасқа  түсетін  этникалық  қауымдастық  өкілдерінің,  бүкіл  қоғамның 
(әлеуметтік) әр түрлі жағдайда, екі тілді, әдетте, ана тілі мен екінші бір тілді алма-кезек немесе қатар 
қолдануы» [2,35]. 
Сонымен  екінші  тілді  меңгеру  барысында  қостілді  тұлға  екінші  тілдегі  сөйлеу  әрекетінде 
бірінші тілдің сөйлеу әрекетінің механизмдерін пайдаланады. Екінші тілде ол тек сол механизмнің 
кейбір  деңгейлерін,  буындарын  жаңартады,  дұрыстайды.  Ал  туған  тілдің  механизмдерін  қолдану 
барысында  интерференция  құбылысы  пайда  болады.  Интерференция  зарар  құзіреттіліктің  де 
салдарынан  болады.  Зарар  құзіреттілік  –  екінші  тілді  дұрыс  игермегеннің  нәтижесі,  сондықтан 
фонетикалық, лексикалық, грамматикалық қателер пайда болады [ 3,15. 
1.  Фонетикалық  интерференция  құбылысы  қазақ  тіліндегі  дыбыс  үндестігінің,  атап  айтқанда, 
ілгерінді ықпалдың қазақ тіліне тән ерекшелігіне сәйкес болады.  
отбасы - одбасы 
ас болсын - аз болсын 
жас дос - жаз дос 
Тіліміздің  ілгерінді  ықпал  заңына  сәйкес  бірінші  дыбыс  өзгеріске  түспей,  керісінше  екінші 
дыбыс қатаңдануы тиіс:  
отбасы - отпасы 
ас болсын - ас полсын 
жас дос - жас тос 
«Тіл  тас  жарады,  тас  жармаса,  бас  жарады»  деген  мақал  осыған  мысал  бола  алады:  «Тіл  таз 
жарады, таз жармаса, баз жарады». 
2.  Грамматикалық  интерференцияда  грамматикалық  кейбір  тұлғалардың  орыс  тілінде 
болмауымен байланысты туындайды: 
1) Сан есімдермен тіркескен зат есімдерге көптік жалғауын жалғау. Мысалы: 
 
Орысша нұсқасы 
Қазақша нұсқасы 
Интерференцияға түсуі 
три стульев 
үш орындық 
үш орындықтар 
две девочки 
екі қыз 
екі қыздар 
 

103 
 
2) Зат есімдерді жіктік формада бергенде жіктік жалғауларын жалғамау.  
 
Дұрыс айтылуы 
Интерференцияға түсуі 
Мен оқушымын 
Мен оқушы 
Сіз мұғалімсіз 
Сіз мұғалім 
 
3)Сұраулық шылаулармен сұраулы сөйлем құрастырғанда шылауларды қоймау.  
 
Дұрыс айтылуы 
Интерференцияға түсуі 
Қазақ тілі сабағы екінші сабақ па? 
Қазақ тілі сабағы екінші сабақ? 
Бүгін жаңбыр  жауады ма? 
Бүгін жаңбыр жауады? 
 
3.  Қазақ  тілінде    синтаксистік  интерференция  сөйлемдегі  сөздердің  орын  тәртібінің  орыс 
тілімен  сәйкес  келмеуімен  байланысты.  Әсіресе  орыс  тіліндегі  мәтіндерді,  сөйлемдерді  аударуда 
кездеседі.  Орыс  тіліндегі  мақал-мәтелдерді,  идиомаларды  тікелей  аударуды  да  осыған  жатқызуға 
болады.  
Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібін сақтамау.  
Мысалы:  
 
Орыс тілінде  
Интерференцияға түскен аудармасы 
Я живу в девятиэтажном доме. 
Мен тұрамын тоғыз қабатты үйде. 
 
Тіл  үйренушілердің  ана  тіліндегі  идиома  болсын,  мақал-мәтел,  этикеттік  орамдар  болсын, 
дұрыс  аударылмаса,  түсінісуде  ғана  жаңсақтық  тудырмай,  одан  кейін  де  көптеген    қателіктерге  
ұрындырып  жатады.  Қазіргі  жарнамаларда  кездесетін  қателерді  қазақ  тілін  шала  білетін  кейбір 
азаматтар сол қалпында қабылдап, қолданы жатады. Яғни қате аударма күнделікті  қарым-қатынас 
айналымына өтіп кетеді. Бұл әрине кез келген  тілдің дамуына кері әсерін тигізеді. 
Қазақ  тілін  басқа  ұлттарға  үйретуде,  атап  айтқанда,  аударма  жұмыстарында,  көрнекті  ғалым 
Телжан  Шонанұлы  интерференция  құбылыстарының  орын  алатынын  байқап,  «Учебник  казахского 
языка для взрослых» атты оқулығында  оны болдырмауға мынандай нұсқаулар берген: 
Как дошел до подлежащего, так сразу переводи сказуемое, а потом – другие слова. 
Определения с своими определяемыми словами переводятся без нарушения порядков слов. 
Прямое дополнение со своими определениями переводится непосредственно после сказуемого. 
Слова «керек», служащее сказуемым и стоящее в конце предложения, при переводе ставится на 
первом месте. 
Вопросительное слово при переводе ставится на первом месте. 
Перевод номинативного предложения большею частью начинается с последнего слово. 
Нельзя  переводить  слово,  стоящие  в  ілік  жалғау,  не  переводив  слово,  стоящего  за  ними  в 
притяжательной форме. 
Этот  же  прием  перевода  соблюдается  тогда,  когда  слова  находятся  в  неопределенной  форме 
ілік жалғау [3,55]. 
Ғалымның  саралап  көрсеткен  бұл  ережелерінің  сақталмауынан    мектептегі  сабағымыздағы 
қатеден  бөлек,  тілдік  заңдылықтардың  сақталмау  салдарынан  тіліміздің  қаншалық  зардап  шегіп 
жатқанын көшелерде күнделікті кездесетін сауатсыз жарналмалардан біле аламыз. 
Тілші ғалым Л.В. Щерба: «Чтобы избежать грамматической интерференции учащиеся должны 
изучать всякое  новое более трудное явление иностранного языка сравнивая его с соответственным 
по значению явлениями родного языка», - деп, екі тілдің грамматикалық бірліктерін, категорияларын 
оқушылар салыстырмалы түрде меңгерсе, тіл үйренушілердің грамматикалық қателерін азайтып, тіл 
үйрену  үдерісін  жеңілдететінін  айтқан.  Сондықтан  интерференция  құбылысын  орыс  тілі  мен  қазақ 
тіліндегі    грамматикалық  категорияларды  салыстыра  отырып,  түсіндірдім.  Оқушыларға  түсінікті 
болу  үшін  олардың  өздерінің  жұмыстары  мен  сөйлесім  әрекетіндегі  интерференциялық 
құбылыстарды  талдап  көрсеттік.  Бір  тілдің  грамматикалық  заңдылықтарын  екінші  тілге 
пайдаланудан туындайтын бұл  құбылыстың қандай қателерге әкелетіні көрсетілді. Үйреніп жатқан 
тілдің грамматикасын жетік  меңгерудің маңызы қандай екенін түсіндірілді. 
Сондай-ақ  интерференция  құбылысының  табиғатын  толық  ашып,  оны  өтімді  мысалдармен 
айшықтау,  тіл  үйретуші  оқытушы  үшін  де  тіл  үйренетін  оқушы  үшін  де  аса  маңызды.  Өйткені 

104 
 
интерференция  құбылыстарын  уақытында  анықтап,  оның  алдын  алу  жұмыстарын  жүргізу  оқу 
үдерісін жеңілдетіп, айтарлықтай нәтижелерге жетуге көмектеседі.  
 
Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 
1. Қалиев  Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. -  Алматы: Сөздік - Словарь, 2005.  440б. 
2.Хасанов  Б. Ана тілі – ата мұра (қазақ тілінің жер жүзі тілдер жүйесіндегі алатын орны). - Алматы: Жазушы, 1992. - 
272 б. 
3. Шонанов Т., Тулебаев К. Учебник казахского языка для взрослых. Ч.І.1936.-116с 
4. Вайнрайх У. Языковые контакты. Киев, 1979. 
 
 
К.А.Баекова 
 

жүктеу/скачать 4,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: