Дене тәрбиесі теориясы және әдістемесінің басқа ғылымдармен

 
11 
әсер  ету  жүйесіне  негіз  бола  алмайды.  Бұл  міндетті  мамандандырылған 
педагогика  ғылымы  -  балалардың  дене  тәрбиесі  теориясы  мен  әдістемесі 
шешуге  тиіс,  ол  дене  тәрбиесіне  қатысы  бар  басқа  ғылымдардың  барлық 
жетістіктерін  синтездейді.  Бұл  ғылым  дене  тәрбиесінің  педагогикалық 
заңдылықтарын  танып  білу  және  теориялық  жағынан  негіздеу  мақсатында 
социологиялық  және  биологиялық  құбылыстарды  пайдаланады,  мұның  ӛзінде 
ӛзіндік  ерекшелігін  және  ӛз  пәнін  сақтап  қалады.  Мектеп  жасына  дейінгі 
балалар  дене  тәрбиесі  теориясының  табиғи-ғылымдық  негізін  ғылыми  пәндер 
кешені  құрайды,  олардың  міндеттері  баланың  биологиялық  даму  процестерін 
зерттеу болып табылады. 
         Ғылыми  білімдердің  бұл  кешені  орыстың  ұлы  физиологтары  И.  М. 
Сеченовтың,  И.  П.  Павловтың,  В.  М.  Бехтеревтың    және  олардың 
ізбасарларының ілімі негізінде құрылды. 
Организм мен ортаның бірлігі туралы 
     
Адам  дүниеге  келген  сәттен  оның  сыртқы  ортамен  ӛзара  әрекеттесуі 
басталады,  бейімделу,  тепе-теңдігін  сақтау  қабілеті  пайда  болады.  И.П.Павлов 
осы тепе-теңдікті ӛмірдің негізгі заңы ретінде қарастырды. 
         Индивидуалдық бейімделу түрлері ӛте кӛп. Олар табиғи ӛмір жағдайында 
пайда болады және оларды адам арнайы, әдейі жасауы мүмкін. Индивидуалдық 
бейімделу негізінде тірі организмдердің ӛте маңызды қасиеттері – сыртқы орта 
жағдайы ӛзгергенде физиологиялық процестердің жиілігін және сипатының ӛзі 
белгілі  бір    шекте  ӛзгертуі  жатыр.  Мәселен,  ыстық  күндері,  сыртқы  орта  
температурасы кӛтерілгенде адамның тері бездерінің әрекеті  күшейеді, терінің 
тамырлары кеңиді. Тердің одан әрі булануы дененің сырты мен терінің кеңіген 
тамырлары арқылы ағатын қанның салқындауымен жалғасады. Сонымен жылу 
берілісі  артады.  Сыртқы  ортаның  температурасы  тӛмендеген  кезде,  керісінше, 
тері тамырларының тарылуы байқалады, бұл жылуды кӛп жоғалтудан сақтайды. 
Бұл  кезде  тотығу  процестерінің  қарқыны  артады.  Соның  нәтижесінде  екі 
жағдайда  да  дененің  температурасы  ӛмірге  керекті  деңгейде  сақталады.  Адам 
организмінің  қызмет  ету  мүмкіндігінің  артуы  немесе  кеңеюі  дене  тәрбиесі 
процесінде ерекше маңызды болып табылады. 
        Баланың  дене  тәрбиесі  белгілі  бір  ғылыми  негізделген  тәртіппен, 
организмді 
шынықтырумен, 
қозғалыс 
дағдыларын 
қалыптастырумен 
байланысты  екені  белгілі.  Шынықтыратын  процедуралармен  үйлестірілген 
ертеңгілік гимнастикамен жүйелі айналысу, дене тәрбиесі сабақтары, ойындар, 
ауаның,  судың  тӛмен  температурасы  тӛзімділігін  арттырады,  жүйке  жүйесі, 
жүрек,  ӛкпе,  бұлшық  еттерінің  жұмыс  қабілетін  жақсартады,  жағымды 
эмоциялар  тудырады.  Шынығу  және  дене  жаттықтыру  адам  организмнің 
қызмет  ету  мүмкіндіктерінің  кеңеюіне  кӛмек  ететіні  түсінікті  бола  түседі. 
Осының  барысында  шыныққандық  және  белгілі  мӛлшерде  жаттыққандық 
әркімнің  ӛзгеріп  отыратын  сыртқы  ортаға  индивидуалды  бейімделуін 
кӛрсететін  болады.  Адам  организмнің  қоршаған  ортаға  бейімделуіне  адам 
миының,  жоғары  жүйке  жүйесінің  қызметінің  дамуы  үшін  жетекші  мәні  бар 
және  оған  себепші  болатын  әлеуметтік    ортаны  ерекше  бӛліп  кӛрсеткен  жӛн. 
Адамның  қоғамдық  еңбек    іс-әрекеті  процесінде,  ал  баланың  отбасылық  және 

 
12 
қоғамдық  тәрбие  процесінде  индивидуалды  бейімделуі  шартты  рефлекторлық 
уақытша  байланыстар  принципі  бойынша  біріншімен  ӛзара  әрекеттегі  екінші 
сигналдық    жүйе  арқылы  жүзеге  асырылады.  Оның  үстіне  екінші  сигналдық 
қоздырғыштардың  адамның  барлық  тканьдарында  және  ішкі  органдарында 
болатын физиологиялық процестерге, сондай - ақ  оның тұтас мінез-құлқына да 
айқын  ықпал  жасайды.  Баланың  айнала  қоршаған  әлеуметтік  ортаға 
индивидуалдық  бейімделуіне  әртүрлі  дағдылар,  пайда  бола  бастаған  әдеттер, 
қалыптасқан  күн  тәртібі  және  айнала  қоршаған  ӛмір  талаптарына  саналы 
қарым-қатынасқа негізделген барлық мінез-құлық тәртібі жатқызылуы мүмкін. 
Сондай-ақ,  қозғалыс  қызметтерінің  қалпына  келуі  жұқпалы  аурудан  кейінгі  
иммунитет,  оқуға  және  қоғамдық  ӛмірге  мылқаулардың,  соқырлардың,  соқыр-
мылқаулардың  бейімделуі  де  индивидидуалды  бейімделудің  кӛрініс    беруі 
болып табылады. 
И.П.Павлов:  «.....жоғары  сатыдағы,  сол  сияқты  тӛменгі  сатыдағы 
организмдердің  аса  зор  күрделілігі  осы  күрделілікті  құрайтын  нәрсенің  бәрі 
нәзік  және  дәлме-дәл  байланыста,  ӛзара  және  айналадағы  жағдайлармен  тең 
жағдайда болып тұратын кезге дейін ғана тұтас күйде ӛмір сүреді» – деп атап 
кӛрсетті.  
  
И.П.Павловтың  бұл  қағидасын  мынадай  мысалмен  кӛз  алдына  келтіруге 
болады.  Баланың  үдеп  келе  жатқан  нашар  кӛрушілігі  сыртқы  жағдайдың 
қолайсыз  кезінде  тұлғаның  бұзылуына  себепші  болуы  мүмкін.  Тұлғаның 
бұзылуы  организмдегі  патологиялық  ӛзгерістерге  әкелуі  мүмкін:  кеуде 
клеткасының  қозғалғыштығы  нашарлап  үстірт  тыныс    алуды  тудырады,  демді 
ішке тартқан кезде диафрагманың тӛмен түсуі қиындайды, бұл демді ішке тарту 
кезіндегі қанның сорылу күшін бәсеңдете және жүректің диафрагмаға тірелуін 
кеміте  отырып  жүрек-қан  тамырлары  жұмысына  әсерін  тигізеді:  тыныс  алу 
және қан айналу процестерінің нашарлауы ас қорыту органдарының жұмысына 
әсер  етеді.  Ол  зат  алмасуын  бұзады,  алмасудың  бұзылуы  жүйке  жүйесінің 
қоректенуін  нашарлатады,  бұл  тез  шаршауға  әкеледі,  баланың  психикасының 
және  денесінің  жетілуін  бәсеңдетеді.  Келтірілген  мысал  адам  организмінің 
үйлесімділігі  мен  тұтастығының  бұзылатындығын  кӛрнекі  етіп  кӛз  алдыңа 
әкеледі,  бұл  бұзылыстың  себептерін    сонымен  бірге  дене  және  психика 
процестерінің ажыратылмас ӛзара байланысын кӛрсетеді. 

жүктеу/скачать 2,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: