180
4) Жіңішке дыбыстарды қалыптастыру.
Бұл кезеңнің сабақтарының негізгі мақсаты – бірінші кезеңдегідей, яғни
артикулемаларды дамытумен бір уақытта сөйлеу кезінде дұрыс тыныс алуды
қалыптастыру.
1 кезең. Фрикативті дыбыстарды айтқызу жұмысы қатаң үзілмелі
дыбыстарды қалыптастыруға дейін жүргізіледі. Себебі үйретілген
артикулемалардың барлығы бірдей ауызбен тыныс шығаруда айтқызылады.
1 кезеңнің мақсаты – балаға демді ұзақ шығару кезінде дауысты қосуға
үйрету.
Дауыс қосуды дауысты дыбыстар артикуляциясына сүйеніп жасауға болады,
бірақ дауыссыз ф-дан дауыс шығаруды бастаған тиімді (бала екі дыбысты ф
және в ажырата алады) . Қатаң Ф, ұяң в дыбыстарды айтқан кезде дауыстың
қосылған – қосылмағанын білу үшін көмейдің қозғалысын бақылау керек.
Ол үшін тактильді-вибрациялы бақылау қолданамыз. Баланың сұқ саусағы
логопедтің көмейіне (қалқанша шеміршегінің үстіне (жоғарғы жағына))
қойылады да, логопед балаға түсіндіреді. Дауыссыз тыныс шығарғанда (ф-
дыбысында) көмей жұмсақ, ал, дауыс қосылғанда (в -дыбысында) көмей
қатайып алға қарай қозғалады да, бұл қатаю дауыс естіліп болғанша
байқалады. Бұл құбылыстың механизмі оңай түрде балаға түсіндіріледі ( бұл
қатаюдың болу себебі дауыс перделері жақындап көмейді алға қозғалтады).
Бала қатаюды өзінің тамағында сезінуі және есінде сақтауы керек.
Жұмыстың бұл кезеңінде №2 кестеде тағы бір бөлім пайда болады:
дауыспен бірге дем шығару. Артикулеманы айту сәйкес әріппен белгіленеді.
Яғни бала өзінің дыбыс айтуын есту арқылы қадағалауы керек. Сонымен, №2
кесте мынадай болуы мүмкін:
Дем алу Дауыссыз дем шығару
Дауыспен дем шығару
Ауыздың
суреті
Артикулемалар суреттері:
а) дауысты дыбыстардың;
ә) қатаң дауыссыз дыбыстардың және
олардың әріппен белгіленуі.
Сәйкес
дыбыстарды
әріппен белгілеу
2 кезең. Екінші кезеңде ауыз арқылы дем шығарудың жаңа түрі
қалыптастырылады: ауыз арқылы дем шығару. Баланың назарын
шығарылған ауа ағынының шапшаңдығы мен екпінділігіне аудару қажет.
Дем шығарудың бұл түрін меңгеру п,б,т,д,к,қ,ғ,г дыбыстарын қалыптастыру
кезінде жүргізіледі. Қысқа дем шығаруға дайындық жаттығуы ретінде й
дыбысын айту кезінде дем шығарып жаттықтыру алынады. Суреттері №1
кестеде 1-ші, 2-ші қатардағы дауыстылардан кейін белгіленеді.
П дыбысын қою үшін, бала жабық еріндерге шығарған ауа ағыны екпінді,
шапшан (алақандағы мақтаны ұшыратындай) болатындай етіп, үрлеуі керек.
Дәптерге артикуляция сызбасы салынады ( жабық еріндер). Кейіннен дәл
осындай тыныс шығару б дыбысын дауыс қосып айтуында бекітіледі
(дауыстың қатысуы жоғарыда айтылғандай).
Т дыбысын қою үшін тілдің ұшы жоғарғы тістер артында болып, жоғарғы
альвеолдарға тақап жапсырылуына назар аударылады. Белсенді және екпінді
181
(қысқа) дем шығару тілмен альвеолдар арасындағы қабысуды үзеді.
Кейіннен Т және Д дыбыстарын дыбыстаумен айналысамыз.
К дыбысы артикуляциясын көрсетіп, түсіндіру арқылы айтқызылады. Балаға
тілдің ұшын тіл асты желбезегінің түбіне тигізіп, ауызды сәл жабыңқырап,
ауызбен дем шығаруды ұсынамыз. Сәтсіздік жағдай туындаса, дәстүрлі К
дыбысын Т –дан қою әдістемесін пайдаланамыз.
Келесі жұмыс - Г дыбысын қалыптастыру . Қалыптастырылып жатқан
дыбыстар біртіндеп №2 кестеге толтырылады.
Достарыңызбен бөлісу: