Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
| кебе, кіреуке, жебе, сауыт, қорамсақ, сүңгі, семсер т.т. Бұлар
негізінен Махамбеттің өзі қатысқан ұрыс-соғысты суретте- уден гөрі, жоғарыда келтірілгендей, өткен дәуірлерден келе жатқан әдеби штамптарды образ үшін пайдаланған тұстарында көбірек жұмсалған. Мысалы, өзінің портретін берген бір өлеңінде: «Белгілі туған ер едім, Беліме садақ, асынған» десе, бұл жердегі садақ сөзі портреттің дәлдігі үшін емес, образ үшін алынған, өйткені беліне садақ асыну – бейнелі тіркесі ұрысқа сай ер-азаматтың символы болып табылады. Жаугершілік лексика тобының образ үшін молынан қолда- нылғандығы олардың тұрақты эпитеттермен келген сәттерін- де тіпті анық көрінеді. Махамбетте де найза сөзі жалаң түрінен гөрі, егеулі найза, жалаулы найза, алты құлаш ақ найза, толғамалы найза, қималы найза, қоңыраулы найза де- ген эпитетті түрлерінде қолданылған. Сары жебе, сұр жебе, балдағы алтын ақ болат, қарқыны күшті көк семсер дегендер де осы қатардан табылады. Жаугершілікке қатысты тек есім сөздер емес, етістіктер де ақын тілінде едәуір орын алады және олардың басымы бұрын қалыптасқан жеке сөздер мен тіркестер болып келеді: әскер жиып аттану, жауға тию, қамалды бұзу, оқ ату, оқ тию, жау тоқтату, садақ асыну, қанға боялу, қанды көбік жұтқызу, жандасу, қырылу, кескілесу т.б. Махамбет тіліндегі екінші бір көзге түсетін белгі – көне сөздердің қолданылуы. Ол көнелер – бұрынғы поэзия тілінен келе жатқандар. Махамбеттің өзіне дейінгі әдеби дәстүрмен іліктестігінің тағы бір айғағы осы жерде. XV-ХVIII ғасырларда Қырым жері мен Азаулы (Азов), Дон, Еділ, Жайық бойларын- да жасап өткен Шалкиіз, Қазтуған, Доспамбеттерде кездесетін сой (асыл тек), тарлан, тарпаң, араша, баттауық, сайғақ, Еділ-Жайық, емсеу, жемсеу («Еділді көріп емсеген, Жайықты көріп жемсеген») сияқты сөздердің Махамбетте сақталу себебі – бір жағынан, оның өткендегі әдебі тіл байлығын жақсы пай- далануы болса, екінші жағынан, осы жырауларға Махамбеттің мекен- тұрағы жағынан жақындығы деуге болады. Өйткені бұл сөздер осы жыраулар дәстүрін ілгері апарушы Бұхарда кездеспейді немесе ақындық мектебін әрі қарай алып кеткен Дулат, Шортанбай, Шөжелерде де бұл көнелер жоқ. 195 Махамбет сөздігінде бұлардан басқа қазірде мағыналары күңгірт немесе өзгеше болып келетін бір топ сөздердің қолданылғандығын көрсетуге болады. Мысалы, қалықпан (құстың атауы), ереуіл (тың ат), толағай (тақыр бас), жетім (тұтқын), керіскек (аң?), қырқарлану (тізбектелу), зымы- ран (аң?), ала (азбан), алаулау (соғысу, ұрысу), маңғыстау (ілгері басу, жүру, адымдау), қары (туысқан), астана жұрт (бағынышты ел), қарашы (кеңесші) т.б. сөздер – қазіргі тілі- мізде кемде-кем жұмсалатын, сирек кездесетін элементтер. Бұлардың Махамбет ішіндегі көрінісі ақынның сөз қазынасын поэтикалық талғамға салып сұрыптай білген суреткер екенін танытады. Махамбеттің сөзқолданысындағы және бір ерекшелік – әдеби-көркемдеу тәсілдеріне қатысты. Жоғарыда айтылды, ақынның көптеген эпитет, теңеу, метафоралары өзіне дейінгі бай ауыз әдебиеті мен ақын-жыраулар тілінен алынған. Со- нымен қатар Махамбеттің өзі қосқан тың образдары қазақ поэтикасына әкелген үлесі болды. Бір ғана ел қамын жеген ердің, халқы үшін күрескен азаматтың образын білдіретін теңеулердің Махамбет бірнеше вариантын ұсынады. Мысалы, қызғыштай болған есіл ер, еркек қойдай бөлініп, қырқарланып өткен ер, таудан мұнартып ұшқан тарланым, кермиық, керіскендей шандозым, қас бәйтерек, шамданса – шалқасынан түсер асау, шамырқанса – шатынап сынар болат, түбін қазған бәйтерек, тауда ойнаған қарт марал, шарға ұстаған қара балта, ақсұңқар құстың сойы, екі тарлан бөрі, құстан туған құмай, қарақұстан туған қалықпан, суаруы қанық көк сүңгі дегендердің барлығы да – Исатайдай батырдың, оның соңына ергендердің теңеулері мен метафоралары. Бұлардың ішінде Исатайдан айрылған өзін түбін қазған бәйтерекке теңеуі, көтеріліс жеңіліп, арманда қалған күрескер образын шарға шауып мұқалған алмасқа, сұғуын таппай тот алған, суаруы қанық көк сүңгіге теңеуі – Махамбетке дейінгі поэти- ка қазынасында болмаған дүниелер. Сол сияқты қалықпандай қомданып жаумен айқасу, ағыны қатты Жайықты тіземен бұзып өту, қырдан қиқу төгілу (естілу емес, төгілуі), қайраңнан алған шабақтай қия бір соғып ас ету, адырнаны ала өгіздей мөңіретуі, Темірқазық жастану, қу толағай бастану сияқты образдар да – соны. Бұлар – Махамбет жаңалықтары. 196 Ақынның бұлар тәрізді метафоралы, теңеулі образдары қазақ поэзиясы тілін жоғары сатыға көтерді, осындай қолданыс арқылы жаңа образдар жасауда қазақ тілінің мүмкіндігі ора- сан зор екендігін танытты. Оның үстіне бұл образдардың айтылмақ ойға (шығарма идеясына) дәл келіп, қиысып жатуы қазақ поэзиясында мазмұн мен түрдің үндесуі дегенге үлес қосты деп тұжырымдауға болады. Махамбет тілінде күнделікті тұрмыс-тіршілікке қатысты сөздер жоққа тән, бұл – ақынның негізгі тақырыбына байла- нысты. Өлеңдерінің мазмұны өзі қатысқан көтеріліс, ханға, патшаға қарсы күрес болғандықтан, тұрмыстың өзге жақтары сөз болмайды. Тілші әлеуметтік-саяси салаға жататын хан, қара, қарашы, ақ сүйек тәрізді сөздерді ақын қоғам тақырыбында айтқан өлеңдерінде емес, күрес мазмұнды шығармаларында қолданған. Сөйтіп, Махамбет – ХIX ғасырдың I жартысындағы қазақ әдеби тілінің әрі қарайғы дамуына үлес қосқан әрі өзіне дейінгі әдеби тіл дәстүрін жинақтап, бар қазынасын кәдеге асырып, жаңа бағытқа бет бұрған суреткер. Ол бағыт Абай негізін қалаған ұлттық жазба әдеби тілге апаратын принциптерді ұстағанынан көрінеді. жүктеу/скачать 2,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|