Ж А Л -------------------------------  86

87
ж д н
леугс  жоне  дамытуга  колайлы  жагдайлар 
тугызу  максаттарында  Қаэакстан  Рсс- 
публикасы  эаңында  белпленген  тортіптс 
бекітілген  үлгі  ерсжелерге  сойксс  жүмыс 
істейтін  ор  түрлі  білім  бсру  мектептері 
күрылуы  мүмкін.  Жалпы  білім  берстін 
мектсптің  түрлері  накты  міндеттердің, 
білім мазмүнына койылатын талаптардыц, 
білім  беру  процестеріндегі  кызмет  ету 
тортібі  ерекшеліктері  мен  қаржылан- 
дырылу  жағдайларына  карай  күрылады. 
Жеке  түлғалардын  кажеттіліктері  мен 
мүмкінаіктерін сскерс отырып жалпы білім 
беру  багдарламаларын  жүзеге  асыру 
төмендегідей  нысандарда  жүргізіледі: 
күндізгі,  күндіэгі-сы рттай  (кеш кі), 
отбасында  білім  алу,  оэдігінсн  білім  алу, 
экстернатта білім алу. Жалпы білім беретін 
мсктепте  білім  алудын ор түрлі нысанда- 
рын  үштастыруга  жол  бсріледі.  Накты 
негізп  жалпы  білім  беру  багдарламалары 
шегінде барлык түрде білім алу үшін білім 
берудің  мемлскеттік  жалпы  міндетті 
стандарты іске асырылады. Окыту жагдай- 
ларына  карай  ш агын  ком плектілі, 
интернат  типтес,  ерскше  торбие  беретін 
арнаулы  мектептер,  акыл-ойы  мен  дене 
бітімі  дамуында  түрлі  ауыткулары  бар 
балапарга  арналган  түзету  үйымдары, 
аурухана жанындагы мектептер күрьшады. 
Жалпы  білім  беретін  мектепте  окыту 
процесін  білім  бсрудің  үш  сатылы  дең- 
гейінде,  жалпы  білім  бсрстін  багдарлама- 
мен жүзеге асырады:  I саты — жалпы бас- 
тауыш  білім  (игерудің  кесімді  мерзімі  —
4  жыл);  II  саты  —  жалпы  негізгі  білім 
(игсрудің  кесімді  мерзімі  —  5  жыл);  III 
саты  — жалпы орта (толык) білім  (игеру- 
дің  кесімді  мерзімі  2—3 жыл).
ЖАЛПЫ  М ЕК ТЕП ТІК   КЕҢЕС 
(Обшешкольныи совет) —  мектсптегі оку- 
торбие,  жүмыстарының жоспарын карап. 
талкылап,  бекітетін  жоне  жоспарланган 
іс-шараларды  дср  кезінде  орындалуын 
кадагалап  отыратын  кеңес.  Бүл  кеңеске 
мектеп басшылары, мүғалімдср, психолог, 
дорігерлер,  т.б.  кіреді.
ЖАЛПЫ  ПСИХОЛОГИЯ  -   неғүр- 
лым  жалпы  психологиялык  заңдылык- 
тарды,  психологияның  тсориялык  прин- 
циптері мен одістерін, оның негізгі үгым- 
дары  мен  санаттық  күрылысын  анық- 
тайтын  теориялык  жоне  эксперимснттік 
зертгеулер.  Жалпы  психология  понінің 
мазмүнын күрайтын психология гылымы- 
ның  жалпы  принциптерін,  санаттарьш, 
үғылшары  мен  одістерін  психологияның 
арнаулы салаларында жүзеге асырылатын 
накты  зсрттеулердсн  абстракцияланғанда 
ғана  байкауға  жоне  сипатгауға  болады. 
Сонымсн  қатар  жалпы  психология  сала- 
сындагы  зерттеулердің  нотижелері  — 
психология  гылымының  барлык  сала-
ларының  дамуының  іргстастық  нсгізі. 
Жалпы  психологияның  негізгі  үғымдары 
психикалык  процестерді,  күйлер  мен 
касисттерді сипатгайды.  Психикалык про- 
цестерге  мыналар  камтылады:  I)  таным- 
дық  процестер:  түйсік  жоне  қабылдау, 
жад,  елестету жоне ойлау;  2)  еріктік про- 
цестер: талпыныстар, тілек-қалау, түрткі- 
лер,  шешімдер  кабылдау;  3)  эмоциялык 
процестер:  сезімдер,  эмоциялар.  Психи- 
калык күйлерге психикалык процестердін 
коріністсрі: танымдык (мыс.. күмондану), 
еріктік  (сенімділік),  эмоциялык  (коңіл- 
күй,  аффектілер)  жатады.  Психикалық 
қасиеттсргс  камтылатындар:  акыл-ой | 
сапасы  (кабілеттер),  еріктік  саланың 
орныкты  ерекшеліктері  (мінез),  сезім- 
дердің  бекіген  сапалары  (темперамент). 
Жалпы психолопшның негізгі үгымдарын 
аталған  топтарға  бөлу  шартты  түрде. 
“ Психикалык  процесс”  үгымы  жалпы 
психология  зертгейтін  қүбылыстың  про- 
цсссуалдык  сипатын  баса  көрсетеді. 
“ ІІсихикалык  күй"  үгымы  психикалық 
күбы лы сты ң  статикалы к  м ом ентін, 
салыстырмал ы түрактьшыгын сипатгайды. 
“Психикалық  касиет"  үгымы  зертгеліп 
отырған  қүбылыстың  орныктылығын, 
онын  кайталанбалылығын  жоне  түлға 
курыл ымындағы бекімелілігін бейнелейді. 
Мыс.,  аффекг,  онда сезімдердің динами- 
касы,  стадиялык  сипаты  білдірілетін- 
діктен,  психикалық  процесс  ретівде  де 
қарастырылуы  мүмкін,  сондай-ақ психи- 
калык күй рстіндс де карастырылуы мүм- 
кін,  өйткені  ол  психиканы  уақыттың 
берілген кезеңіңде сипатгайды.  Бүган қоса 
ол  түлғаның  психикалық  қасиетгерінің: 
шамданғыштығының,  ашуланшақтығы- 
нын  корінісі де  болуы  мүмкін.
ЖАН  —  адам  мен  жануарлардың 
психикасына тарихи түргыда өзгеріп отыр- 
ған  козкарасты  бейнелейтін  үғым; дінде, 
идеалистік философия  мен психологияда 
жан  материалдык смсс.  денеден  тоуслсіз, 
тіршілік  пен  таным  бастауы.  “Ж ан ” 
үгымының шығуы үйкы, естен тану, өлім 
жоне  т.б.  жағдайларды  карадүрсін - 
материалистік түрғыдан үғынған алғашқы 
кауымдык  адамның  анимистік  түсінік- 
терімен  байланысты.  Түс  корушілік  — 
үйыктаган  уақытта  денеден  ажырап 
шығып одан тоуелсіэ күй кешетін жанның 
алатын  осерлері  деп  үғыиылды.  Жан 
туралы  түсініктердің  бүдан  арғы  дамуы 
психологияның  тарихымен  сабактаса 
ілгерілеп, психика туралы идеалистік жоне 
материалистік  ілімдердін  кақтыгысында 
білінді.  Антик  ксзеңнін  озінде  жанның 
органы  ми деген  үгым  болды  (Алкмеон), 
ал  жанның  өзі  затгектердін  бір  түрі  деп 
пайымдалды:  жанды  от  деген  (Гераклит, 
Демократ),  ауа  деген  (Анаксимен),  торт

элементтің  қоспасы   дсген  (Әмпедокл) 
және  басқа да түсініктер болды.  Жанньщ 
денеден  бөлінбейтіндігі туралы  қағиданы 
алғаш  рет  А ристотель  үсы нды ;  оны ң 
айтуы нш а,  адамда  ж ан  өсімдік  текті, 
ж ануар  тек ті  ж эн е  п арасат  текті  үш 
модификацияда  көрінеді.  Ортағасырлык 
д ө у ір д е  бүл  іл ім   и д е а л и с т ік   ілім ге 
айналдырылды  (Фома Аквинский).  Жаңа 
за м а н д а   Д е к а р т   ж ан д ы   с у б ъ е қ т ін ің  
рефлексиясы  ретінде  санамен  теңцес деп 
білді.  Эмпириялық  психологияда  жан 
туралы  үғым  жан-дүниелік  қүбылыстар 
туралы үғыммен алмастырылды.  Ғылыми 
одебиетте  (философиялық,  психология- 
л ы қ   жоне  т.б.  одебиетте)  “ж ан ”  деген 
термин  қолданылмайды  немесе  “психи- 
ка”  деген  сөздің  синонимі  ретінде  өте 
сирек  пайдаланылады.  Күнбе-күнгі  сөз 
қ о л д ан ы ста  ж ан   д еген   со з  м азм үн ы  
жөнінен,  эдетте,  “психика” ,  “адамның 
ішкі  ж ан-дүниесі”,  “күйініш -сүйініш ”, 
“сана”  деген  үғыадармен сойкеседі.
Ж А Н -Ж А Қ Т Ы   Т Е К С Е Р У   (Ф рон- 
тальные  проверки)  —  оқу  оры ндарын, 
білім  берудің  сапалылығын,  қүжаттарды 
тексеру  ж оне  м ү ғал ім д ерд ің   к эсіб и  
шеберлігін,  оқушылардың  білімін  жан- 
жақты  бағалау.
ЖАҢА ТӘРБИЕ  —  педагогикада  XIX 
ғ а с ы р д ы ң   а я гы н д а   р е ф о р м а т о р л ы қ  
педагогика  ш еңберінде  пайда  болған 
ағым.  Ж.т.  идеялары  қогам ны ң  мектеп 
(негізінен,  орта  мектеп)  арқылы  эконо- 
м икалы қ,  мемлекеттік  және  қогам ды қ 
омірдің әр түрлі салаларында белсенді қыз- 
мет  атқаруға  даяр,  жан-жақты  дамыған, 
бастам аш ы л  адам дар  даярлау  түрғы - 
сы ндагы   қаж еттеріне  сай  болды.  Бүл 
ағымға коптеген педагоггар қосылып, олар 
мектептің үйымдастырылуын, торбие мен 
оқытудың мазмүны мен одістерін түбегей- 
лі  езгертуді  талап  етті.  Ағым  XX  ғасырда 
п е д а г о г и к а л ы қ   т е о р и я   м ен   м ектеп  
практикасы ны ң  дамуында  игілікті  рөл 
атқарды.  О ның  окілдері  табиғи  тәрбие 
идеясын үсынған Ж. Ж.  Руссоның жолын 
куушылармыз деп санады, осыдан да жаңа 
торбиені кейде жаңа руссоизм немесе жаңа 
филантропизм  деп  атайды.  Ж.т.  түжы- 
рымдамасы  бойынша  мектепте  балалар- 
д ы ң   дене,  ақы л-ой   ж әне  м ін ез-қүлы қ 
түрғы сы нан  дамуын  ж әне  оларды  кең 
колемдегі практикалық қызметке даярла- 
нуын қамтамасыз ететіндей торбиелік орта 
қүры луы   ти іс.  Ж .т.  окілдері,  осіресе 
балалардың дене күшінің толысуына үлкен 
м он   б ер іп ,  м үны   а қ ы л -о й   күш і  м ен 
қабілетгілікті кемелдендірудің алгышарты 
деп  білді.  Балалардың  тіршілігінде  дене 
еңбегімен,  спортпен,  ойындармен,  алыс 
топсеруендермен  шүғылдануға  маңызды 
орын  берілді.  Ж.т.  теорияшылары  ақьш-
Ж А Н -----------------------------  
88
ой  толысуы  мен  білім  беруге  саралай 
қарап,  алгашқысына  баса назар  аударды. 
Олар  ек ін ің   бірінде  өзара  байланы с- 
тырылмаған  көптеген  фактілерді  есте 
сақтауға  негізделген  кітаби  білімге  теріс 
қарады, мектепте оқушылар практикалық 
моні бар, айналадагы омірдегі қүбылыстар 
мен  фактілерді  үгындыратын,  логикалық 
байланысы оар білііущер жүйесін меңгеруге 
тиіс деп есеіщ ді^Х ІХ  ғасырдың аяғы мен
XX  ғасырдың  басында  орта  мектептің 
сипаты  туралы  ол  жалпы  білім  беретін 
мектеп  болуы  керек  пе  не  оқушылардың 
болаш ақтағы  кәсібіне  орай  мамандан- 
дырылган мектеп бола ма деген пікірталас 
болганда жаңа тэрбиені жақтаушылар кіші 
сыныптарда  барлық  балалар  сол  бір  ғана 
пондерді  оқуы  керек,  ал  жоғары  сынып- 
тарда  оқуш ы ларды ң  ж еке  м үдделері, 
оларды ң  болаш ақ  м ам анды қ  бағдары 
ескерілуге тиіс деп есептеді. Мінез-қүлық- 
т ы қ   то р б и е,  Ж .т.  теори яш ы л ар ы н ы ң  
пікірін ш е,  ерік-ж ігерді  ны гайтуға,  оз 
тілек-қалауын  басқара  білуге,  оз  қылык- 
т а р ы н ы ң   сал д ар ы н   к о р е  б іл іп ,  э зін  
бақылауга  дағдыландыруға  тиіс  болды. 
Балаларда  діни  сезімді  қалыптастыруға 
қоп  мон  беріледі.  Жаңа торбиені жақтау- 
ш ы ларды ң  бірлестігі  өткен  ғасы рдың 
отызыншы  жылдарында  өз  жүмысын  іс 
ж ү зін д е  т о қ т а т т ы .  1950  ж ы лдард ы ң  
басында жаңа  торбиені  жақтаушылардың 
қызметі  Ю НЕСКО-ның қамқорлығымен 
қайта  басталды.  Ж аңа  торбие  идеялары 
халық  ағарту  жөніңдегі  ор  алуан  халық- 
аралық конференцияларда, педагогикалық 
журналдарда  насихатталады.
ЖАҢАЛАУ  (Новация)  —  бүрыннан 
бар  қүрауы ш ,  бай лан ы с,  қасиеттерді 
ішінара жаңалау.
ЖАҢАРТПА 
(Жаңа  енгізім)
  (
өлеумет
- 
тік-психологиялық  аспект)
  —  олеуметтік
практикада елеулі озгерістер тудыратын эр 
түрлі жаңа қүбылыстар жасау жэне еңдіру. 
Әлеуметгік-экономикалъіқ, үйымдастьфу- 
басқаруш ы лы қ,  техн и калы қ-техн оло- 
ги ял ы қ   ж аңартпалар  болы п  болінеді. 
Ж аңартпаш ы лды қ  қ ар екет  ресімдеуге 
келмейтін  процесс  болғандықтан,  адам 
факторын  есепке  алуды,  атап  айтқанда, 
оны ң  орістеуінің  барлық  кезеңдерінде 
туындайтын  элеуметтік-психологиялық 
кедергілерді  жоюды  талап  етеді.  Бүл  іс- 
эрекетке  орқайсы сы ны н  эз  мүдделері, 
міндетгері  мен  мақсаттары  бар  эр  түрлі 
элеуметтік  топтар  (тапсырыс  берушілер, 
тікелей талдап-белгілеушілер, тожірибелік 
үлгілерді,  макеттерді  дайы ндауш ы лар 
жэне т.б.) тартылады. Әр топтьщ мүшеле- 
р ін ің   ж аң артп ан ы ң   ы қтим ал  нэтиже-г 
салдары м ен  бай лан ы сты   тү сін ік тер і, 
күтулері,  эмоциялық  сезінулері  эр  түрлі 
б о л ад ы .  Ә л е у м е т т ік -п с и х о л о г и я л ы к

89
Ж АС
кедергілерді жеңуде жаңартпалық қызмет- 
ке оған  катысушылардың үстанымдарын, 
қундылық  багдарламаларын,  одептік 
мінез-қүлық  нормаларын  есспке  алу, 
ж аңартпалы к  қабілеттерді  дамыту, 
жаңартпаға  қатысуға  жоне  қабылдауға 
өзірлікті  қалыптасты ру  мақсатында 
кызметкерлерді белсенді оқытып-үйрету- 
дің әлеуметтік-психологиялық одістерінің 
қолданылуы  көп  септігін тигізеді.
ЖАҢАШЫЛ  (Новатор)  —  жүйеге, 
процеске,  қүбылыстарға  ілгерінді  бір 
жаңалык  енгізуші  адам;  көптеген  іс- 
шараларды  үйымдастыруда  адамдардын 
өзіндік жаңашылдық іс-эрекет көрсетуі.
ЖАРГОН  —  бүралкы  магынага  ие 
болған, қалың копшілікке жете түсініксіз 
сөз  шамалары  мен  сөйлеиіс  машықтары. 
Ондай  тілді,  оны ң  қүрылымы  огаш 
сөздеріи белгілі бір олеуметгік топтардың 
өкілдері, үры-қарылар қолданады.  Мектеп 
жасындагы бал алардың да езара түсін ісетін 
Ж.  сипатгы  тілі  болады.  Қолданыс  аясы 
шектеулі  жасанды  тілдердің  оуел  баста 
пайда  болу себептері  эр түрлі  максатпен 
кауымдасқан топтар мен тобырлардың оз 
сырын  озгеге  білдіртпей,  өзара  ауызекі 
қарым-қатынас жасау ниетіне орайласады.
ЖАРЫЛҚАУШ ЫЛЫҚ  (Благодея- 
ние)  —  қам қорлы қ  ж эне  ж ақсы лы к 
жасауга, баска адамдардың жэне қоғамнын 
коркеюінс  багытталган эрекет.  Ж.  өзін-өзі 
шектеу,  басқа  адамның  сезіміие  түсініс- 
тікпен  карау,  оның  тағдырына  араласу 
аркылы да  корініс табады.  Осы  арқылы 
Ж.  қызмет  көрсету,  садақа  беруден  өзге- 
шеленеді.  Әдептік магынада Ж.  моральдык 
борыш  болып  табылады:  адам  адамга  тэн 
бірлік  пен  бауырмаддыкгың  адамгершілік 
идеалын  бойына  сіңіреді.  Моральдық 
жағынан жетілудің үлгісіне бағдарлау — бір 
жағынан,  комекті  кажет  ететін  нақты 
түлғаның мүддесі мен козқарасын ескерсе, 
екінші  жағынан,  адамдар  арасындағы 
адамгершілік  кайшылыктардың  терең- 
демеуінің  кепілі.  Ал  Ж   қогамның  адам- 
гершілік жағынан котерілуінін акгісі бөлады.
ЖАРЫС  (Соревнованне)  —  қатысу- 
шьшардың жаттығу нотижесін  корсететін 
сын; дене,  акыд-ой  тэрбиесіиің бәсекесі. 
Ж.  спорт,  өнер,  білім  салалары  бойынша 
жергіліктіден халықаралык деңгейге дейін 
откізілуі  мүмкін.  Ж.  мақсатына  қарай 
жекелей.  жекелей-командалык.  көманда- 
лы қ  жэне  үжымдық  болып  бөлінсді. 
Жарысқа  қатысушылардың  алған  орын- 
дары қазылар алқасы тарапынан анықта- 
лып,  жарияланады.  Ж.  —  окушыларды 
коғамдық пайдалы еңбекке ынталандыру 
жолы. Ж  оқушы үжымының өзіндік оре- 
кет белсенділігін арттырады. Мектепте кон- 
курс, олимпиада, фестиваль, байкау, кор- 
ме сияқты коптеген Ж. түрлері откізіледі.
ЖАРЫС  ӘДІСІ  (Метод  соревнова- 
ния)  —  қогамдық  пайдалы  еңбекке  тэр- 
биеленушілердің  барлығын  белсеиді, 
шығармашылықпен қатыстыру әдісі. Ж.о. 
озат  тэжірибелерді  қөлдап,  жолдастык 
өзара комекті дамытады.
ЖАС  —  адам  дам уы ны ң  кезеңі, 
өрганизм  мен  түлға  қалыптасуының  төн 
сипатгы заңдылықтарының жиынтығымен 
сипатталады.  Жас  — дамудың  белгілі  бір 
сатысындағы түлға күрылымының өзіндік 
ерекшелігін аныктайтын біркатар әзгеріс- 
тер тэн бөлатын сапалық түрғыдан ерекше 
кезең  болып  табылады.  Педагогикалық 
тэжірибе,  психологиялык  бақылаулар, 
медициналық  практика  эмпириялы қ 
негіздерде  эр  түрлі  жас  кезеңдерін  сара- 
лайды.  Жасқа  орай  дамуды  кезеңдерге 
бөлудің қазіргі варианттары шартгы түрде 
алынган.  өйткені  әрбір  көзкарас  түргы- 
сына  тон  критерийлерге  негізделген. 
Жастың  психологиялық  сипаттамасы 
тәрбие  мен  дамуды ң  нақты -тарихи 
жагдайларына,  қарекет  пен  қарым- 
катынас срекшеліктеріне орай анықталады. 
Жас шекаралары  озгермелі жэне эр түрлі 
олеуметтік-экономикалык  жагдайларда 
бірдей  болмайды .  Әлеуметтік  орта 
элеменггерінің балага ықпалының сипаты 
оның бүдан бүрынырақта дамыған қандай 
психологиялық қасиеттерден отіп қабыл- 
данатынына  байланысты.  Осы  ішкі  жөне 
сырткы жағдайлардың жиынтыгы жастың 
ерекшелігіи  аиықтайды,  ал  бүлардың 
арасындағы  катынастың  озгеруі  жас 
түрғысындағы  келесі  кезеңдерге  отудің 
қажетгілігі  мен  ерекшеліктеріне  себеп 
болады.  Жас түжырымы  ғылымның даму 
барысында  елеулі  өзгерістерге  үшырап 
отырды.  Ассоциацияшылар  бүл  дамуды 
таза сандық өзгерістерге сайды.  Бихевио- 
ризм шеңберіндсгі зертгеулерде машықтар 
мен дағдылардың калыптасуы гана есспке 
алынды.  Фрейдизм  мен  неофрейдизм 
екілдері  түлғаның  түрткі  себеп-эмоция 
түргысындагы  эволюциясын  ғаиа  негізге 
алып жас кезеңдерін саралауға эрекеттеңді. 
Отандық ғылымда  баланың төлқүжаттық 
жасы  оны ң  нақты   даму  д ең гей ін ің  
критерийі бола алмайтыны көрсетіледі: бүл 
деңгейді  анықтау  үшін  баланың  психо- 
логиялық  жағдайына,  түлгалық  сипатта- 
маларына, осының өзінде нақты бары гана 
емсс,  төлысу  кезеңінде,  таяудағы  даму 
аймағы деп аталатында түрған сипатгама- 
ларга  талдау жасау керек  болады.  Жалпы 
организмнің жэнс,  атап  айтқанда,  жүйке 
жүйесінің  толысуы  стадиялық  сипатта 
болады,  жаңа  психологиялык  қүрылым- 
дар  түзбей,  орбір  жас  кезеңінде  жаңа 
тожірибені  игеру  үшін,  жаңа  карекет 
одістерін  меңгеру  үшін,  жаңа  психоло- 
гиялык  процестер  қалыптастыру  үшін

Ж Д С ------------------------------------  9«
айрықш а  алгышартгар  жасанды.  Осымен  I 
қ а т а р   к е р і  б а й л а н ы с   та  б а й қ а л а д ы :  I 
баланың өмірі мен торбнесі жагдайларына  I 
орай организмнщ  белгілі бір жүйелерінің,  I 
ми  қүрылымдарының  қарқыіш ы  жүмыс  I 
істеуі ми биохимиясына, жүйке қурылым-  I 
дарының  морфогенезіне,  мн  қаоыгының I 
тиісті оңірлеріндегі жүйке клеткаларының I 
өсуі  мен  саралануына  елеулі  әсер  етеді.  I 
Балалардың  психофизиологиялык  мүм- 
кіндіктері  коп екендігі аныкталган.  Әрбір 
саты д а  с ы р т қ ы   осерлерге  таң дам алы  
қ а б ы л д а гы ш т ы қ   б а й қ а л а д ы ;  балалар 
қарекет  одістерінің  кез  келгенін  емес, 
белгілі  бір  т ү р ін   н егүрлы м   н әти ж елі 
меңгереді.  Бүл  ерекшелік  жастык  сензи- 
тивтілік  деп  аталады  ж әне  қайсыбір  жас 
кезеңінде  (ол  сензитивтік  кезең  немесе 
сензитивтік  жас  деп  анықталады)  белгілі 
бір  психикалық  қасиеттер  мен  процес- 
тердің  дам уы ны ң  оңтайлы   сипаты м ен  | 
е р е к ш е л е н е д і.  С е н з и т и в т ік   к е зе ң ге  
катысты күні бүрын немесе кешігіп барып 
оқы туды ң  тиімділігі  ж еткіліксіз  болып 
шыгары  аны қ.  Оқытудың  нотижелілігін 
артгыру  баланың  психологиялық-физио- 
логиялы қ  жас  ерекшеліктерін  жоне  осы 
жас  кезеңінде  қалы птасаты н  психоло- 
ги я л ы қ   ж аң а  тү зіл ім д ер д ің   м аң ы зы н  
бүлжытпай ескеруді талап етеді.  Балалар- 
ды ң жас ерекшеліктерімен  қатар даралык 
ерекшеліктерін  де  ескеру  керек,  жастары 
бірдей  балалардың  бүл  ерекшеліктерінде 
елеулі  айырмашылықтар  болады.
Ж АС  Д А ҒД А РЫ С ТА РЬІ  (Кризисы 
во зр астн ы е)  —  о н т о г е н е з д ің   қ ау ы р т 
психологиялы к  өзгерістермен  сипатта- 
латын, уақыты жөнінен біршама үзақ емес 
(бір  ж ы лга  д е й ін ),  ерекш е  кезеңдері. 
Н евр о зд ы қ  не  ж ар ак атты қ   сипаттагы  
дагдарыстардай  смсс,  жас  дагдарыстары 
қ а л ы п т ы   п р о ц е с т е р г е   ж атад ы   ж оне 
түлганың  калыпты,  үдемелі  дамуы  үшін 
қажет. Ж.д. жас түргысындагы бір сатыдан 
ек ін ш ісін е  отум сн  бай лан ы сты   пайда 
болуы  м ү м кін   ж оне  о н ы ң   олеум еттік 
қатынастар,  қарекет,  сана  саласындағы 
жүйелі сапалык түрленуімен байланысты. 
Балалык жаста,  одстте,  "бір жас дагдары- 
с ы " ,  “ үш   ж ас  д агд ар ы сы ” ,  “ 6 - 7   ж ас 
дагдарысы” жоне “жеткінш екдагдарысы” 
(10-11  жас)  сараланады.  Ж ас  дағдарыс- 
тарының бүл  шсктемесі  біршама  шартгы, 
ойткені даралық, олеуметгік-модени жоне 
басқа  өлшемдер  едоуір  шамада  орқилы 
болады.  Дагдарыстардың  нысаны,  үзақ- 
тығы  мен  оту  қарқы нды лы гы   баланын 
даралық-типологиялық  ерекшеліктеріне, 
алеуметгік жонс микроолеуметгік жагдай- 
ларга,  отбасындагы  торбиенің,  түтастай 
педагогикалық  жүйенің  ерекшеліктеріне 
б ай л ан ы сты   ор  тү р л і  болуы  м ү м к ін . 
Балалық  шақтағы  Ж.д.  ксзеңдеріне  бала-
лардың үлкеңдермен қарым-қатынасының 
жаңа типіне  кошу  процестері  тон,  мүнда 
баланы ң  ж аңа,  өскелең  мүмкіндіктері, 
“алеуметгік  даму  жағдаятының”  өзгеріс- 
тері, қарскетгің алмасуы, баланың санасы- 
ны ң бүкіл қүрылымының қайта күрылуы 
ескеріледі. Балалардың жаңа жас сатысына 
өту процестері, бір жагынан, оны ң айнала- 
сы ндағы   адамдармен  қар ы м -қ аты н ас- 
тар ы н ы н   б ү р ь ін ы р а қ та   қ а л ы п т а с қ а н  
нысандары',  екін ш і  ж ағы н ан ,  өскелең 
физикалық жоне психологиялық мүмкін- 
діктері  мен  талап-тілектері  арасывдағы 
кейде  өте-мөте  керегар  қайшылықтарды 
шешумен  байланысты  болады.  Негати- 
визм,  қ и қ ар л ы қ ,  кірпнязды лы қ,  ш ам- 
шылдык жоне жас дагдарысына тон басқа 
да жагымсыз мінез-қүлық коріністері егер 
үлкендер  баланың  қарым-қатынас  жоне 
қарекет саласыңдағы жаңа қажетсінулерін 
елемейтін болса, асқынып кетуі, керісінше 
дүры с  торби елен се,  босеңсуі  м үм кін. 
Ересек кездегі жоне  жас  үлғайған  кеадегі 
жас дағдарыстары анагүрлым аз зертгелген. 
М үндай  бетбүрыс  кезеңдсрдің  балалық 
ш ақтағы дай  ем ес,  елеулі  озгерістерсіз 
болатыны  белгілі.  М үндай  кезендсрдегі 
сананы ң  магыналық  қүрылымдарының 
қайта қүрылуы, жаңа өмірлік міндеттерге 
бағдарлану,  қарекет  пен  қарым-қатынас- 
тар  сипатының  алмасу  процестері  түлға- 
ны ң дамуының бүдан арғы  барысына  зор 
ықпалы  болады.
ЖАС  ЕРЕКШ ЕЛІКТЕРІ  -   баланың 
ж асы н а  со й к сс  д ам у   зац д ы л ы қ тар ы . 
Б а л а н ы ң   ө с іп -ж с т іл у і  а н а т о м и я л ы қ , 
ф и зи о л о ги я л ы қ   ж оне  п си хологи ялы қ 
срскшсліктерінс қарай мынадай кезеңаергс 
болінеді: бөбектік жас — туганнан  1  жасқа 
дейін;  собилік  —  1  жастан  3  жасқа дейін; 
мсктеп  жасына дейінгі  кезең  —  3  жастан 
6  (7)  жасқа дейін; төменгі  сынып жасын- 
Ідағы  балалар  —  7  жас  пен  11 — 12  жас 
аралы ғы ;  ж асөспірім   (ортаңгы   сы ны п 
жасы)  —  14 -1 5   жас  пен  17 -1 8   ж асқа 
дейін.  Балалардың  жас  кезсңдері  окыту 
мен  торбие  тожірибесінің  және  педаго- 
гика,  психология,  адам  анатомиясы  мен 
физиологиясы  саласында  жүргізілгсн  ар- 
найы зертгеулсрдің нотижссінде долелдсн- 
ген.  Әрбір  жас  кезсңінің баланың физио- 
логнялык  жоне  психологиялық  дамуына 
сойксс өзіндік срскшслігі бар. Оқу-торбие 
м екем елср і  б ал ал ар д ы ң   ж ас  ср ек ш е- 
ліктеріне сойкес қүрылады.
Ж АС  П С И Х О Л О Г И Я С Ы   —  адам 
психикасынын  дамуын  жоне  оны ң  жас 
түргысынан өр түрлі кезеңдердегі ерекшс- 
ліктерін  зерттейтін  психология  саласы. 
Бала  п сихологиясы н ,  сресек  адам ны н 
ж скслей  дам уы   п си х о л о ги ясы н   жөне 
гсронтөлөгиялық психологияны (картгық 
психологиясын)  қамтиды.  Бала  психөло-

------------------------------------------------------  91 
------------------------   ЖАТ
гиясында  жас  түрғысындағы  дамуды 
|  казіргідей  кезең-кезеңге  бөлуге  сойкес 
I  біршама дербес бөлімдер санатында мектеп 
I 
жасына  дейінгі  баланың,  кіші  сынып- 
I тардағы  балалардың,  жеткіншектердің 
I 
және  т.б.  психологиясы  сараланады.  XIX 
I 
гасырдың аяғына дейін жас түрғысъшдағы 
Ідаму  кезең дерін е  тән  ерекш еліктер 
I  галымдардъщ  назарыңа 
іліге  қоймады.

жүктеу/скачать 13,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: