Казақ тілі терминдерінің салалық гылыми түсіндірме создіктерінің топтамасы Қазақстан

гип
66
болбырлықпен  жоне  тез  қажушылыкпен 
сипатгалады.  Бапа  кезде  емдемесе  крети- 
низмге  уласады.
ГИПОФОРИЯ  (грек. 
һуро —
 төменге, 
төменнен)  —  бір  көздің  төменге  қарап 
түруга  патологиялық  бейімдігі.
Г И П О Ф Р Е Н И Я   —  а қ ы л -о й д ы ң  
жетіспеуі. Бүл термин сирек қолданылады.
ГИСТОЛОГИЯ  (грек. 
ҺІ5Ю5  —
  ұлпа 
ж э н е  
...ло ги я)
  —  д ен е  ү л п ал ар ы н ы ң  
микроскопиялық  қүрылымын  зерттейтін 
пэн.  Г.  негізінен  биологияның  саласы, 
бірақ гистологиялык зертгеулер физиоло- 
п іял ы қ   психологияның  да  ажырағысыз 
бөлігі болып  саналады.
ГЛЮКОЗА  —  зат  алмасуда  маңызды 
рөл атқаратын жай қант.  Кетон қышқыл- 
дары м ен  бірге  м и  үлпалары на  қаж ет 
негізгі  энергия  көзі  болып  табылады.
Г Н О С Т И К А Л Ы Қ   САУАТТЫ ЛЫ Қ 
(Гностическая  грамотность)  —  өмірді 
түсін іп ,  тануды  теори ялы к  білім  мен 
элеуметгік  тэжірибені  кіріктіру  негізінде  і 
тереңдету. 
. 
■
ГОВАРД ЖОСПАРЫ  (Говард-план)  — 
жеке-дара оқьпу жүйесі.  1920 жылы Говард 
қыздар  орта  мектебінің  (Лондон)  жетек- 
шісі  М.  О.  Брайен-Х аррис  италиялық 
п едагог  М.  М он тессори   (1870—1952) 
идеясының негізінде жасады.  Бүл жоспар 
бойынша бір оқушы ор түрлі оқу пэнімен 
эр түрлі топ қүрамында оқи алады. Сабақ 
кестесі  мен  оқу курсы міңцетгі түрде оқу 
пэндерінің ең аз  саны  сақталып,  оқушы- 
ларды ң  “ж еке-дара  сүрауы на"  сойкес 
болды.  Говард  жоспарының  ерекшелігі: 
бастауы ш   с ы н ы п та р д а   о қ у ш ы л ар д ы  
“ к ө л д ен ең ін ен ”  ж ән е  оқы туды ң  орта 
сатысында  бірнеше  шагын  топтарга  (үй 
деп аталатын) “тігінен” топтаудың үйлесуі. 
М ін д етті  м и н и м у м   п о н д е р ін ің   о қу  
материалы оқу кезінде өзіндік жеке жүмыс 
басым,  мүгалімнің топпен өткізетін саба- 
гы, тапсьфманы орыңдау барысыңда жеке- 
дара  кеңес  берумен  толы қты ры латы н 
«бөлімдергең  бөлінді.  Г.ж.  шектен  тыс 
жеке-дара оқытуга, үйымдастыру күрделі- 
л ігін е  ж эн е  оқуга  төленетін  ақ ы н ы ң  
жогарылыгына  байланысты  кең   тарал-
мады.
ГОСПИТАЛИЗМ  (агылш. 
һозрііаі
  — 
аурухана)  —  психикалық  және  физика- 
л ы қ   меш еулік  синдромы.  Туылганнан 
бастап алғашқы жылдары баланың жақын 
ересек  адамдармен  қарым-қатынасының 
жетіспеуінен,  көбінесе  баланы  балалар 
мекемесіне  (балалар  үйіне,  ауруханаға 
жоне т.б.)  орналастыру салдарынан пайда 
болады.  Г.  бала қозғалыстарының дамуьі- 
ның  кешеуілдеуінен,  эсіресе  кеш  жүруі-
н ен ,  тілі  кеш  ш ы ғуы нан,  эм әң и ялы қ 
жүтандығынан, мешел болуынан жэне т.б. 
көрінеді. Оте ауыр жағдайда Г. психикалық 
ауруға  (с э б и л ік   м а р а зм ),  ж ү қ п ал ы  
аурумен  ж иі  ауыруға,  кейде  баланы ң 
өліміне апарып  соғады.  Г.  санитария  мен 
гигиена ережелері сақталып, жақсы күтім 
жасалғанымен  негізінен  баланың ересек- 
термен  олеуметгік  қарым-қатынасының 
жоқтығының  не_-доқтауының  салдары.  Г. 
қүбылысьпгең алғаш америкалық психо- 
лог  Р.  Спитц  XX  ғасырдың  40-жылдары 
сипаттады.  Р.  Спитц жэне  оның  шокірт- 
тері  ф рейдизмдік  эдіснам аға  сүйеніп, 
госпитализмді  баланы  анасынан  айыру 
салдарынан болады деп түсіндірді. Алайда 
Г. қүбылысы анасы баласына немқүрайды 
қарайтын,  м ән  бермейтін  отбасында  да 
байқалуы мүмкін. Госпитализмді баланың 
ата-анасымен  қарым-қатынасын  көбейту 
арқылы, балалар мекемесіндегі тэрбиеші- 
м ен  эм оциялы қ  қары м -қаты нас  жасау 
арқылы  жеңуге  болады.
ГРАНТ — білімді қаржыландыру үшін 
мемлекетген ор студентке бөлінетін ақша 
мөлшері. 
л 
.,, ('ги 
г, , , .   .
Г РА Ф О М А Н И Я   (гр е к . 
§ га р һ д
  — 
ж а за м ы н ,  т а п і а   —  қ ү ш т а р л ы қ )  — 
шығармашылық үшін қажет қабілетгіктері 
ж о қ   адамның  ш ығармаш ылыққа  деген 
шектен  тыс  қүштарлығы.
Г У М А Н И ЗМ   (л а т . 
£ и т а п и 5
  — 
адамгершілік)  —  дүниетаным  принципі. 
Оның  негізіне  адамның  мүмкіншілігінің 
шексіздігіне,  озін-езі  дамыту  қабілетіне 
д еген   сен ім і  м ен  ер ік   бостанды ғы н, 
абыройын қорғау, адамның бақытқа жету 
жольгадағы  қүқы ғы   мен  оны ң  барлық 
сүраныстарын  қамтамасыз  ету  қоғамның 
түпкілікті мақсаты деген мүратжатады. Гу- 
манизм қайта өрлеу дэуірінде XIV—XVI г.ғ. 
қоғамдық  ой-пікірде,  эдебиетге,  өнерде, 
ғылымда  алдьщғы  қатарлы  прогресшіл 
и д еял ы қ   ағым  ретінде  қ ал ы п та с қ а н . 
Бертін келе адамды барынша ардақтайтын, 
адамгершілік  қасиеттерін,  бас  бостан- 
дығын  қорғайтын  біртүтас  көзқарастар 
жүйесінс  айналды.
ГУМ А НИСТІК  П СИ Х О ЛО ГИ Я  -  
психологияны ң  ең  басты  поні  бірегей 
біртүтас  жүйе  болып  табылатын  түлға 
болуға  тиіс  деп  есептейтін  бағыт.  Гума- 
нистік  психологияның  окілдері  психоло- 
гия  невроздар  мен  психикалық  кінорат- 
тарга  жоне  механистік  теория  арқылы 
түсіндіруге  болатын  жайтгарға  тым  коп 
коңіл  боледі,  шын  мэнінде  ол  адамның 
асқақ  қажетсінулерін,  адамның  өзін-өзі 
кемелдендіруін,  білім  алуын,  эстетиканы 
зе р д е л е й т ін   ғы лы м   болуға  т и іс   деп
есеіШ ді/  . 
ш
 
үА&Эгйг-і&і

67
ғ ы л
ғ
ҒАЛАМДЫҚ  Б ІЛ ІМ   (Глобальное 
образование)  —  окушыларда дүние  жүзін 
біртүтасты қ  дегі  үғы нуш ы лы қ  пен 
гуманнстік  көзқарас  түрғысын  қалып- 
тастыру. Ғ.б. түжырымдамасы оқушыларда 
Жер  шары  планетанын  барлық  түргын- 
дары  үшін оргақ  мекен,  барша  адамдар 
бір отбасы  жоне  орбір  адам дүниежүзілік 
қүрылымга белсене қатысуга қабілетгі деп 
үғынуды  калыптастыруға  бағдарланған. 
Қатынас,  түсіністік,  эмпатия,  үнатушы- 
лық,  ынтымақтастық,  ерекеттестік  жоне 
т.б.  ғаламдық  бйпмнін  негізгі  үғымдары 
болып табылады.
ҒҮЛАМА (Гений) — үлкен оқымысты, 
асқан  дана  ақыл-ой  иссі,  білгір  ғалым 
(гүлама галым). Оз заманында бар омірін 
ғылым  жолына  арнаған,  ғылым-білім 
жолын жалықпай қуған, сол жолда орасан 
зор жаналық тапқан  адам.
ҒЫЛЫМ  —  1) білім негіздсрі, осіресе 
гылымм  одісті  жүйелі  түрде  қолдану 
нотижссінде  алынган  негіздер;  2)  негізгі 
принщгптер  мен  жалпы  зандылы қгарды 
қорытып  шыгаруға  жүмылдырылган 
зерттеулер  не  пондер  саласы;  3)  табиғи 
қүбылыстарды  зертгеуге арналған одістер 
мен  амалдардың  ғылыми  прннциптсргс 
негізделгсн  жүйесі.  Ғ.  —  табигат,  қогам 
жоне ой жүйесі туралы жана білім жасауга 
бағытгалған  оның барлык  шартгары  мен 
соттсрін:  білімдерімен  жоне  кабілет- 
терімен,  бьтіктілігімен, дене торбиесімен, 
ғылыми  еңбегінің  болінісімсн  жоне 
кооперациясымен  қоса  галымдарды, 
ғылыми  мекемелерді,  тожірибелік  жоне 
лабораториялык  жабдықтарды,  ғылыми- 
зерттеу жүмыстарының одістерін, түсінік 
жоне  категория  аппаратгарын,  ғылыми 
ақпарат  жүйесін,  сондай-ақ,  алғышарт, 
қүрал-жабдық ғылыми оңдірістің нотиже- 
сі болып  табылатын барлық гылымдарды 
түгел қамтитын зерттеу қызмстінің саласы. 
Бүл нотижелер, сондай-ақ, қогамдық сана 
нысанынын бірі бола алады. Ол объектнвгі 
ақиқатқа  жетуге.  зандылықтарды  бейне- 
леуге жоне алдьпі ала болжауга арналған, 
жүйелі  түрдс  күрылған  білімнің жогарғы 
нысаны.
ҒЫЛЫМ  ДОКТОРЫ  (Доктор  наук; 
лат. 
досюг
  —  оқытушы,  үйретуші)  — 
ғылымның  бір  саласындагы  гылыми 
қызметкерлергс  нсмссс  оқытушыларға 
берілетін  дореже.  Ғ.д.  дорсжссін  беру 
түңгыш  рст  1130  ж.  Болонья  универси- 
тетінде  (И тали я)  қабы лданды .  Ғ.д. 
дорежесі  жогары  оқу  орындары  меп 
гылымн-зсрттеу  мексмелсрінің  үсынысы 
бойы нш а  іргелі  гылыми  сңбектері 
жарияланған,  рссми  түрдс  докторлык
диссертация қорғаған ғылым кандидатына 
(жоғары  аттсстаттау  комисснясынын 
(ЖАК)  бекітуімен)  беріледі.  Докторлық 
диссертация  белгілі  бір  гылыми  проблс- 
маларды  шешіп,  теориялық  қорытын- 
дылар  жасаған,  ғылым  мен  практикаға 
елсулі үлес қосатын дербес гылыми сңбек 
болуы  тніс.  Жоғары  оқу  орындарына 
арналған сапалы окулық немесе ғылыми- 
одістемелік  енбек  докторлық  диссерта- 
цияға  үсынылуы  мүмкін.  Қазақстанда 
педагопгка  ғылымы  бойынша  107  гылым 
докторы  бар  (2000 ж.).
ҒЬІЛЫМ  КАНДИДАТЫ  (Кандидат 
наук)  —  жогары  білімі  бар,  каішидаттық 
емтихандар тапсырған, еңбсктсрі баспасоз 
бсттерінде  жарияланған,  ғылыми  конфе- 
рснцияларда баяішамалар жасаган, маңыз- 
ды  тақырып  бойынша  дисссртация  қор- 
гаган  апамга  жоғары  оку  орындары  мсн 
гылыми-зерттсу мекемелеріндегі  ғылымм 
кеңес берегін гылыми дорсже. Ғ.к. " гылым 
докторы”  дсген  дорсжсге  ие  болу  үшін 
диссертация қоргауға қүқыгы бар.  Кейбір 
мсмлекстгерде жогарғы оқу орнында оқып 
жүрген,  1-курсты  бітіріп,  мамандық 
тандауға  қүқық  алтан  студснтгср  гылым 
кандидаты  деп  аталады.  Қазақстанда 
педагопіка гылымы бойынша 2417 гылым
кандндаты  бар  (2000 ж.).
ғылым  п си хол оги ясы   —
гылыми қызметгің нотижслілігін артгыру 
мақсатьпша оның психолопіялық фактор- 
ларын  зертгсйтін  сала.  Ғ.  п.  бүл  фактор- 
ларды гылымды рухшіи оңдірістің срекше 
түрінің олеумстгік үйымдасқан жүйссі дсп 
үгынуды  нсгізгс  алып  түсіндіреді,  бүл 
ондірістің онімдсрі эмпириялық түргыдан 
бақыланатын  логикалы қ  нысаңдарда 
ш ы пды қ  болмысты  бсйнелсйді  деп 
үғынылады.  Сондықтан  гылым  психоло- 
гиясы  саласы  “гылым  туралы  ксшснді 
гы лы мның”  —  гылымтанудың  баска 
салаларымсн  (гылым  логмкасы,  гылым 
тармхы, гылым сошіолопіясы, гылымның 
үйымдастырыл\ъі,  гылым  этіпсасы)  ажы- 
рагысыз  байланысты.  Осындай  үстаным 
арқылы галымдардың шыгармашылыгына 
индивңдумдық  козқарас  сңсеріледі:  бүл 
шыгармашылық  оның  барлық  аспскті- 
лсрінде (зияттық,  мопівациялық,  комму- 
никатнптік  жонс  т.б.)  гылым  дамуының 
объсктивтік  заңдарымен,  оның  тарихи 
өзгермслі  қүрылымдары  —  пондік- 
лопікалық  жоне  олеуметгік  қүрылым- 
дарымсн шартгастығында қарастырылады. 
Ғылым  психологиясы  индивидумдық 
жоне  үжымдық  қы зм ст  жагдайында 
гылымн білімдерді өндірудің пснхолопія- 
лық  механизмдерін  эерттсйді,  гылыми 
кадрлардың  психолопіялық  даярлыгы, 
тиісті түлгалык сапалар 
м с і і  
үстанымдар- 
дың  диагностикасы  мсн  қалыптасуы,

ш ы га р м а ш ы л ы к т ы н   ж а ск а   к.атысты  I 
д и н ам и к асы   п роблсм алары н   тал д а п - 1 
б с л гіл с й д і,  гы лы м и   к о м м у н и к а н и я - I 
лардын,  жана  идсялардын  кабылдануы  I 
мсн  багалануынын,  эсртгеулердін  авто-  I 
матгандырылуынын  (компькхтерлсндірі-  I 
л у ін ін )  п си х о л о ги ял ы к   асп ск тіл ер іи   I 
талдайды.  Ғылым  психолопіясынын  бір I 
тарауы іъілымнын алсуметтік пснхолотя-1 
сы  болып  табылады;  ол  ресми  (юридика-1 
лык зандастырылган) статусы бар, соішай-1 
а к   б сй р есм и   ор  түрлі  үй ы м д ар  м ен  I 
үжымдардагы  галымдардын  кы эм етін.  I 
кары м -каты настары   мсн  түлгааралы к I 
к а т ы н а с т а р ы н   э ср тт сй д і.  Б ей р е см н   I 
үйымдар  мсн  үхымдарга,  атап  аНтканда, I 
гылыми  мсктеп  жоне  “козгс  корінбсйтін  I 
колледж"  (ор  түрлі  мексмелерде  жүмыс  I 
істейтін  жоне  бір-бірімен  ауьиша  жонс  I 
жазбаша  түрдегі  жскелей  байланыстары-1 
мсн  карым-катынас жасантын  галымдар-1 
ды н біраестіл) жатады. 
I
Ғ Ы Л Ы М Д Л Р   Ы Қ П А Л Д А С ТЫ ҒЫ   I 
(Интеграшія  наук)  —  окыту  жүйесінде  I 
іргслес  гы лы м дарды   е з а р а   к ір ік т ір е   I 
кешенді түрде окыту одісі. Ол понаралык,  I 
гылымаралык  байланыстарга  нсгізделсді.  I
Ғ Ы Л Ы М И   А Қ П А РА Т Т Ы Ң   Т Ы - 
ҒЫЗДАЛУЫ  (Уплотнешіс 
на>-чно«і ннфор-  I 
маіши)  —  акпаратты  анали ззі к-сш  пездік  I 
оңаеу  процссі.  Нотнжесііие  түпнүсқадан I 
мазмүніш н ен монді болігі аркылы хабар-1 
дын материалдық тасушысыиа ауыстыры- 
лады. 
1
ҒЫ ЛЫ М И  АТАҚ  (Ученое  звание)  — I 
галы м га  берілетін   лауазы м .  Ғы лы ми  I 
атақтар:  ассистснт,  кіші  гылыми  кызмет-1 
кер, ага  гылыми  кызмсткср, доцеігг,  про- 1 
ф е с с о р ,  к о р р е с п о н д с н т   м үш е  ж о н с I 
акадсмиянын  толык  мүшссі  (академнк).  I 
Ғ.а.  жогары білімі бар, жогары оқу орын-1 
дары  мен  гылыми  мексмслсрде  псдагош-1 
к ал ы к ,  гы лы м и -зерттеу  ж үм ы стары н  I 
істеуге бйіімі мсн мамандыгы сай кслстін.  I 
сол  орындарда  ксмінде  бір  жыл  жсмісті  I 
снбск  сткендерге  бсріледі.  Оны  жогары  I 
оқу  орыіш арында  сол  жсрдіц  гылыми  I 
к с н е с і  ш сш сд і.  Ал  г ы л ы м и -з с р т т е у  I 
м с к с м е л е р ін д е   ж о гар ы   а ттсстаттау   I 
к о м н с с н я с ы   гы лы м и   м с к с м е л с р д ін  I 
үсынуы  бойынша  карап  бскітелі.  Шстсл-1 
дсрдс “профессор” атагы кафсдра меңгеру-  I 
шілсріне бсріледі. Ғылыми атак беруде ор  I 
мсмлекеттіц  бскітілгсн  жүііесі  бар.  Ғы-  I 
лымға елсулі үлес коскан шетелдік галым-  I 
дарга  күрметп  академик атагы  бсршеді.  I
ҒЫ Л Ы М  И-ӘДІСНАМ АЛЫ Қ  КОН-
Ф ЕРЕ Н Ц И Я   ( Научно-методолопіческая 
конференцня)  —  гы лы м н  т а к ы р ы п к а  
нсгіэделіп  жоспарланган,  сол  ғыльш н - 
зсртгеу  жүмысының одіснамалық негізін 
ашатын  гылыми  жиын. 
I
ҒЫЛ  -----------------------------  
68
Ғ Ы Л Ы М И   Б О Л Ж А М  
(Н аучная 
гипотеза)  —  тожірибеде  озірге  бслгісіз 
қүбылыстар  туралы  нсмссе  келешекте 
белгілі  бір  жагдайда  пайда  болатындай 
мүмкіндігі бар окигалар  мен  күбылыстар 
туралы гылыми білім, болжам.  Һрактика- 
лык кажетпліктен  туып,  гыльш жегістік- 
теріне сүйене келе болжау — адам ойыньш 
бір нысш шиа айналған. Ғыльпш болжам- 
нын мүмкшшгі — оныи гылыми нспзшлігі 
мен  озара  заңдйЛыгында,  езара  тәуелді- 
лігінае.  Кез келтсн объективтік процестін 
дамуын  болжау  үшін  галым  (зерщгуші) 
сол  п р о ц естін   м онді  бай лан ы стары н  
б е й н е л с й т ін   т е о р и я л а р г а   с ү й е н е д і. 
Ғылыми  болжау  объект  қозгалысыныц 
басты багыгын ыктнмалды түрде аішктай- 
ды.  Ғылыми  боджаудын  екі  түрі  бар: 
біріншісі  —  тожірибедс  беллсіз оолганы- 
м ен,  табигатта  бар  нэрселер  туралы, 
екіішіісі  —  табигатга. өмірде  элі болмага- 
нымсн, кслсшсктс пайда болатьш жагдай- 
лар,  окиғалар,  қубылыстар  туралы  бол- 
жам.  Қүрылу  одісіне  карай  батжамдар 
инлуюшялык  жоне  дедукциялык  болып 
болінслі. 
}
Ғ Ы Л Ы М И   Д Ә Р Е Ж Е  
(Н аучн ая 
стенень)  —  бслгілі  бір  гылым  саласын 
зсрттсп маманданушыға бершстін дореже. 
Ғылыми  дореж е  беру  алгаш   рет  орта 
гасырлар универсіпеттерінде калданылды. 
Қазір  шетелдік  оку  орындарында  жэне 
гылымн-зерттсу  мекемелерінде  бакалавр. 
магнстр,  гылым  докторы  дсгсн  гылыми 
дорсжелер  бар.  ТМД  меи  Қазакстанда 
гылым  кандидаты,  гылым  докторы  дсген 
гылыми  дорежслерді  белгілі  такырыгпы 
гылымн кенесте коргап алады. Ол жоғарғы 
аттестаттау комисс ияс ынын төралкасында
бекітілуі керек. 
___
ҒЫ Л Ы М И -ЗЕ РТТ ЕУ   ИНСТИТУТ-
ТАРЫ  ( Научно-исследовательские  инстн-
ту ш )  — ғылымнын, тсхниканын. ондіріс- 
тін түрлі  салаларында гылыми зерттеулср 
жүрпзетін  мскемелср.  Негізгі  теорнялык 
проблемаларды  шсшетиі  гылыми  жүмыс 
орталыгы — Қдзақстан Республикасынын 
Ү л тты к   ғы лы м   а к а д е м и я с ы .  О н ы н  
қарамағында  16 гылыми-зерптеу инстнту- 
ты  бар.  Білім  академнясынын  инститчт- 
тары  білім  саласынын  мсктспке  дейінгі. 
орта  мектептер  мсн  кэсппік  орта  жэне 
жогары  оқу  орындарындагы  оқу-торбне. 
э д іс т е м с л ік   ж ү м ы с  п р о б л е м а л а р ы н  
зсрттсумен айналысады.  Инсппуггардағы 
лабораторнялар  іргелі  және  қолданбалы 
такырыптар  бойынша  бір  немесе  екі-үш 
жыл  айналысып,  зертгеу  корытындысы 
бойынша түжырымдамалар, монография- 
лар береді.
ҒЫ ЛЫ М И   КЕҢЕС (Ученый совет)  — 
жогары  о ку   оры н дары   м ен   гы лы м и - 
зерттеу  мекемелсрінің  ғылыми-зсрттеу.

69
ғ ы л
оқу-тәрбие  ж үм ы стары ны ң  негізгі 
багыттарын  белплейтін  басқару  органы. 
Кейбір  ірі  жогары  оқу  орындарында 
факультетгік  ғылыми  кеңестер  де  үйым- 
дастырылады.  Ғылыми  кеңестің  міндеті: 
палыми-зертгеу  жүмыстары,  оқу-тәрбие 
істері  жөнінлегі  моселелер  мен  гылыми 
кадрлар  даярлау,  гылыми-педагогикалық 
кадрлардын  мамандыгын  арттыру,  фа- 
культеттің,  кафедраның  іс-тожірнбесін 
корыту,  оқу-эдістемелік  жүмыстарды 
карау.  Сондай-ақ  гылыми  проблемалар 
мен  еңбектерді  талқылауга,  гылыми 
конференция,  пікірсайыстар  откізуге, 
жоғары  оку  орындарынын  кафедра  мең- 
герушілерін,  профессорлар  мен  окыту- 
шылар  қүрамын  конкурспен  сайлауга, 
гылыми  атақтар  беруге  (доцент,  профес- 
сор),  үздік  гылыми  еңбектерді  сыйлык- 
тарга  үсынуга  жоне  т.б.  мэселслерді 
қарауга  қүқыгы  бар.
ҒЫ ЛЫ М И   Қ О РЫ Т Ы Н Д Ы Н Ы Ң  
СӘЙКЕСТІЛІГІ  (Валндность  научных 
выводов)  —  гылыми-зерттеу жүгмыстары- 
ның нэтижесінде аныкталган, оган жауап 
бсрушініп ақпарат  берутс  қарымыи.  білі- 
мін,  түсінігін,  білігін  сауалнама  аркылы 
алынган  мэліметгің 
шынайылыгы.
ҒЫЛЫМИ  МЕКТЕП  — жинақталган 
білімдердін  танып-білінуі  мен  берілуі 
пропестерінің  бірлігін  жүзеге  асыратын 
кооперацияланган  гылыми  кызмсттің 
үйымдастырылуының  одісі  мен  нысаны. 
Ғ.м. дегенде мынапар үгынылады:  1) бола- 
шак  зсрттеушілерді  калыптастырушы 
гылым-біпім  мектебі;  2)  лпдср  (мектеп 
басшысы) жасаган зертгеушілік багдарла- 
маиы  оның  басшылыгымсн  бірлесіп 
орындайтын зерттсушілер үжымы, галым- 
дар тобы; 3) бел гілі бір достүрлердің орны- 
гуы нотижссінде пайда болатын, коптеген 
ғалымдар  мен  зерттеушілік  үжымдарды 
қамтитын  гылымдағы  багыт.  Ғ.м.  психо- 
логиялық  білім  философиялық  жараты- 
лы стануш ы лы к-ғы лы м и  ілімдердің 
койнауында  калыптасқан  кезде  ежелгі, 
антик  гылым  заманындағы  психолопія- 
ның  дамуында  маңызды  рол  аткарды 
(Ежелгі  Шыгыс  елдерінің  мектептері, 
сондай-ақ  Пифагор,  Гиппократ,  Сократ, 
Платон мектсптері жоне т.б ).  Бүл орайда, 
олардың  дамуы  авторлары  аталмаган 
білімдсрді сақтаушы мектептерден (Ежслгі 
Шығыс)  зерттеушілік  үжымдардың  еусл 
бастағы үлгісі болған мектсптерге қарайгы 
(Аристотель мсктебі) багытта жүрді. Кобіие 
схоластикалық  болған  ортағасырлык 
мектептерде  психологиялық  білімдердің 
дамуы  нсгізінен  репродукциялык,  ал 
кейде  тіпті  рсакциялык  сипатта  болды. 
Жаңа замаңда гылымиың жсдел ілгерілеуі, 
оның  мамандыкка  айналуы,  сондай-ақ 
гылыми  кызметтін  кебіне  жекелей  сңбек
түрінен  үжымдық  сңбек  саласына  етуі 
арқасында  гылыми  мектептердің маңызы 
артты.  Психолопіяның  фнлософиялық 
бшімдердің бір саласы күйінен ез алдына 
дербес  пенге  айналған  басты  үйымдык 
нысаны  осы  гылыми  мектептер  болды. 
Бүл процесте В. Вундтын гылыми-білімдік 
сипатта болған  ғылыми  мектебі  маңызды 
рол  атқарды.  Әр  түрлі  елдерде  экспери- 
менттік  лабораторияларды  қүрушылар 
болған  алғашкы  зерттеушілер  легі  осы 
мектепте даярлықтан етті.  Вуңд түжырым- 
дамасы эклсктикалық сипатта болғаидык- 
тан,  бүл  зерттеушілердің  кебі  аталган 
түжырымдамадан бас тартып, жаңа зсрттеу 
багдарламаларын үсынды жоие ез гылыми 
мектептерін  күрды.  Психологияның  XX 
ғасырдағы дамуы қазіргі замангы психоло- 
гиянын  макроқүрылымын  аныктаган 
мектеп-бағыттардың  калыптасуымсн 
байланысты.  Бүлардың қатарында струтс- 
турализм,  функционализм,  бихсвиоризм, 
необихсвиоризм, гештальтизм, фрсіідизм, 
неофрейдизм  багыттары  болды.
ҒЫЛЫМИЛЫҚ  (На>чность)  —  оқыту 
принциптерінің бірі.  Ғ.  приішипін ең ал- 
гаш дішактикаші орыс педагогы М. Н. Скат- 
кин  (1900-1991)  тужырышады  (1950). 
Ғылымилыктың  непзгі  талаптары:  білім 
мазмүнының  қазіргі  ғылым  деңгейіне 
сойкестігі;  окушыларда  ғылыми  таным- 
ның жалпы одістері туралы тусінік калып- 
тастыру;  таным  процестерінің  (теория, 
оның элементтері, қүрьшымы жоне фуіос- 
циясы  т>ралы  білім)  маңызды  заңды- 
лықтарын көрсету. Ғ. принцнпі оқьпудың 
барлык  процестік  жагын  (оқу іс-орекетін 
үйымдастыру түрін, сатыларын, одістсрін) 
реттейді.
ҒЫ Л Ы М  И -П Е Д А Г О Г И К А Л  Ы Қ 
ЗЕРТТЕУ  (Научно-педагопіческое  нссле- 
дование)  —  псдагопікалык  жаңа  біліхі- 
дердің қалыптасу процесі, окыту, торбне- 
леу,  дамытудын  обьсктивтік  заңдылық- 
тарын  ашуга  багьпталган  танымдық  іс- 
орскет түрі. Ғылыми -педагогикалық зерт- 
теулсрдін  үш  деңгейі  сараланады:  эмпп- 
рикалык  —  педагогика  гылымында  жаңа 
фактілер белгіленеді; теорнялық — буры- 
нырақта  ашылған  фактілерді  түсіндіругс 
жоне олардың болашактагы дамуын бол- 
жауга  мүмкіішік  беретін  нсгізп,  жалпы 
педагогикалык  заңдылықтар  үсыиылып 
қалыптастырылады;  одістемелік-тожіри- 
белік жоне теориялык зсрттсулер нсгізііше 
педагогнкалық  күбылыстарды  зерттсудіи 
жалпы  қагндалары  мен  одістері,  теория 
қүрылымы калыптастырылады.
Ғ Ы Л Ы М И -П Е Д А Г О Г И К А Л Ы Қ  
МЕКЕМЕЛЕР  ЖЕЛІСІ  (Сеть  научно- 
педагогнческих  учреждеинй)  —  салага 
қатысты  барлык  ішкі  мсксмслсрлі  қам- 
тиды.  Оның  негізгі  орталыгы  —  Білім

академиясы.  О ның  қүрамына  ғылыми- 
зерттеу  институттары,  ғылыми-зертгеу 
орталы қтары ,  іс-тож ірибе  мектептері, 
мүражайлар  мен  кітапханалар,  оқыту- 
шылардың білімін жетілдіру институттары, 
лаборатория мен орталықтар, аспіфантура 
мен  докторантура  жөне  қосымша  білім 
беру мекемелері кіреді.
ҒЫ ЛЫ М И-ПЕДАГОГИКАЛЫ Қ  ІС- 
Ә РЕК Е Т   (Научио-педагогичеекая  дея- 
тельноеть)  — оқу, торбие жүмысын ғылы- 
м и -п ед аго ги кал ы қ  толім дік  түрғы дан 
үйымдастырып,  жүзеге  асыру орекеті.
ҒЫ ЛЫ М И -П РА КТИ КА ЛЫ Қ  КОН- 
Ф Е Р Е Н Ц И Я   (Н ау ч и о -п р ак ти ч еек ая  
конференция)  —  ғы лы м и  т а қ ы р ы п қ а  
негізделіп  жоспарланған,  сол  ғылыми- 
зертгеу  жүмысының  теориялық  негізін 
практикам ен  үш тасты раты н  ғылыми 
жиын.
Ғ Ы Л Ы М Т А Н У   (Н ауковедение)  — 
ғылымды  адам  іс-орекетінің ерекше  аясы 
жоне  үдайы  дамудагы  білім  жүйесі  деп 
қарайты н  ф илософ ия  тарауы.  Ғылым- 
тануды  философияның  гносеологиялық 
жэне  одіснамалық  түрғыдан  зертгеуінің 
аздаған  тарихи  болған ы м ен ,  ғылыми 
философия  (оны  ғылымтану деп  атайды) 
XX  ғасырда  кеңінен  тарай  бастады.  Ең 
алғаш  бүл  терм ин  логикалы қ  позити- 
вистер  деп  аталаты н  ф илософ тарды ң 
еңбектерінде  қолданылып,  ғылым  тілін 
философиялық  түрғыдан  зерттеулер  тек 
қана формальдық (математикалык) логика 
ш еңберінде  болуы  керек,  ал  ғылыми 
тео р и я л ы қ   үғы м дарды   эм п и р и к ал ы қ  
тожірибе, байқау арқылы тексеруге болады 
деп түсіңдірді.  Бүл түжырымдама бойын- 
ша,  гылым  —  адамның ең жоғарғы  ісі,  ал 
ғылымтану  —  философ ияны ң  бір  гана 
ф у н к ц н я с ы ,  осы   ж ек е  ғы лы м дар да 
логикалык,  одістемелік  түргыдан  қамта- 
м асы з  етілу і.  Б е р т ін   к ел е  ғы лы м и  
философияның біржақты екендігі байқал- 
ғаннан  кейін  оны ң  проблсматикасына 
оэгерістср  енгізілді.  Қазіргі  кезде  оның 
қүрылымымеи  катар,  тарихын  зерттеуге 
бетбүрыс  болып  отыр.  Бүрыннан  белплі 
проблемалардан  басқа  ж аңадан  пайда 
болған  білімдерге  көңіл  болінеді,  оның 
қалыптасу  процестері  карастырылады. 
Қазіргі  Ғ.  —  ғылыміш ң жаңа  саласы.  Ол 
гылымның  қүрамы  мен  даму  жолдарын, 
сан д ы қ   п арам етрлерін  зерттеп,  түрлі 
гылыми  болжаулар  жасайды.  Сонымен 
қатар  ғылым  турапы  ғылым,  ғылымның 
соц и ологи ясы ,  гылым  психологиясы . 
ғылым  логикасы ,  ж арты лай  одіснама 
сияқты  білім  тараулары  философияның 
шеңберінен  шыгып,  өздеріңе  тон  одістер 
а р қ ы л ы   зе р т т е й д і.  Б ір а қ   бүл  білім  
тарауларының философиямен байланысы 
үзілмейді,  қайта тереңдей  түседі.
ҒЫЛ  -----------------------------  
70
г -л
ДАҒДЫ (Навык) — алғашқыда саналы 
орындауды қажет ететін орекетгің жатгыға 
беру нотижесінде  автоматгы  қалыптасуы. 
Дагдыға  айналған  қимылдар  санадан  тыс 
болмайды.  Ол  —  мидың  қызметі.  Дағды- 
ның қимыл, сенсорлық жоне ой-орекетіне 
байланысты  түрлері  бар.  Д.  орекет  өнім- 
ділігін  артгьГрады.  Сондықтан  Д.  саябыр 
тарта бастаса, жатгығу одісін өзгерту керек.
ДАКТИЛОГРАФИЯ  (грек. 
(Іакіуіоз
  — 
саусақ жоне 
%гарһо
 — жазамын)  —  жазуга 
ыңғайлы  жазық  нөрсеге  саусақпен  жазу. 
Д.  саңыраулармен  жөне  сөқыр-мылқау- 
лармен  қарым-қатынас  жасаудың  тиімді 
тосілі  болып  табылады.  Айтылатын  сөз 
өлардың  алаканына  немесе  басқа  жазық 
норсеге  оріптермен  жазылады.  Егер  оңгі- 
елесушілердің ауызша  не жазбаша  сойле- 
суге  мүмкіндіктері  болмаса  (шулы  жерде 
жөне  т.б.)  сауапы   адамдар  да  дактилө- 
графияны  қолданады.
ДАКТИЛОЛОГИЯ  (грек. 
ёакіуіоз  -  
саусак  жөне  ... 
логия)
  —  керең-мылқау- 
лардың  бір  немесе  екі  қолының  саусақ- 
тары арқылы сөйлесу төсілі. Ертеде дакти- 
лологияны сөйлемеуге ант берген адамдар,
I  ксйінірек керең-мылқаулар ымдап сейлесу 
ү ш ін   қ о л д а н г а н .  Д .  т о с іл і  ар қ ы л ы  
сөйлескен  кезде  сөйлеуші  адам  саусақ- 
I  тарымен  өріп түрін  көрсетеді,  ал тыңдау- 
шы саусак қимылын байқап отырады.  Бір 
қолмен  де,  екі  қолмен  де  ымдап  сойле- 
суге болады. Дактилологияда жазу ережесі 
түгелдей  сақталады,  Д.  мылқау балаларға 
арналган арнаулы мектсптер меи балабақ- 
ш аларда,  ж огары  сы ны пта  оқы туды ң 
қосымша  қүралы  ретінде  қолданылады,
ДАКТИЛЬДІК  СӨЙЛЕУ  (грек. 
сіакіу- 
Іох
  —  саусақ)  —  сөздерді  дактильдік 
оріптер арқылы, я п ш  саусақтар мен олар- 
дың қозгалыстарының белгілі бір  конфи- 
гурациялары  арқы лы   білдіріп  сөйлеу. 
Д актильдік  сөйлеу  сурдопедагогикада 
саңырауларды  сөздік  сөйлесуге  үйрету 
кезінде,  сөндай-ақ  саңыраулардың  бір- 
бірімен  жөне  сститіндердің  саңыраулар- 
мен  түлға  аралы қ  коммуннкаииясында 
қосалқы  сөйлеу қүралы  ретінде  пайдала- 
нылады.
ДАЛЬТОНИЗМ   —  нсгізінен  қызыл 
жөне  жасыл  түстерді  ажырата  алмайтьш 
көру  кемістігі.  Оэінің  осындай  кемістігі 
болган  жоне  оны  алғаш  рет  сипаттап 
жазган  ағылшын  химигі  Джои  Дальтон- 
ны ң  (1766-1844)  атымен  аталган.
Д А ЛЬТО Н -П ЛА Н   (ОаІІоп  РІап)  -  
дараландырылған  оқыту  жүйесі.  Откен 
гасырдың  жиырмасыншы  жылдарының 
басы нда  ш ы қты .  Д олтон  қаласы н ы ң  
(АҚШ ,  Массачусетс штаты) атымен атал-

ған,  авторы  —  Е.  Парихерст.  Жүмысты 
Д.-п.  бойынша  үйымдастырған  ксэде 
оқушылар  ортақ  сыныптық  жүмыспен 
байланыстырылмайды;  сабақтарды,  ор 
түрлі  оқу  пондерін  оқудын  кезектілігін, 
сондай-ак  жүмыс  уақытын  пайдалану 
ретін оқушылардын өздері таңцайды. Оқу 
материалының  жылдық  колемі  айлык 
бөліктерге,  бүл  бөліктер  күнбе-күнгі 
тапсырмаларга  бөлінеді.  Оқу  жылынын 
басында орбір оқушы белгіл снген уақытта 
белгілі  бір  тапсырманы  озі  біліп  алуы 
жонінде  мүғаліммен  шарт  (“контракт”) 
жасайды.  Пондер бойынша оқу багдарла- 
маларында  окуш ы ларды ң  ор  алуан 
түпнүсқалармен жоне оқу қүралдарымен 
оздері  жумыс  істеуіне  жордемдесетін 
одістемелік нүсқаулар болады. Окушылар 
жеке  пондік  кабинет-лабораторияларда 
жүмыс  істеп,  осы  пон  бойынша  маман- 
мугалімнен  консультация  ала  алады. 
Шәкірттердің  жүмыстарын  есепке  алуга 
ерекиіе  назар  аударылады.  Бүл  үшін 
күрделі  жүйе  қолданылып,  онда  орбір 
оқушының.  сондай-ақ  жеке  сыныптың 
айлы қ  бөліктерді  оры ндау  барысы 
жазылып отырады. Оқушылардың сыныгі- 
тарга  бөлінуі  сакталганымсн,  негізгі  оқу 
процссінен  окшау  үйымдық  жоне  оқу- 
торбие  міндеттерін  орындау  үшін  (мыс„ 
гимнастикамен, музыкамен, үй шаруашы- 
лыгымен  бірлесіп  шүгылдану  үшіи) 
пайдаланылады.  Дальтон-план  оқушы- 
ларды  дсрбестіккс,  бастамашылдыкқа 
баулып,  оқыту  қарқынын  оқушылардың 
қабілетіне  орайластыруға  мүмкіидік 
береді,  жүмыстың  оңтайлы  одістсрін 
қолдануга  бснімдсііді,  алынган  міішетге- 
мелердің орындалуы үшін  жауапкершілік 
сезім дсрін  қалы птасты рады .  Откен 
гасырдың  20-жылдарында  ксңес  мектсп- 
теріңде бүл жоспарды жаңгыртып қолдану
орекеттері  болды. Дальтон-планның кей- 
бір  элемеитгері,  мыс.,  оку  “контрактіле- 
рін”  пайдалану, АҚШ-тың біркатар  мек- 
тептсрінің практикасында  колданылады.
ДАМЫТУ  (Развіпие)  —  алдыңгыдан 
кейінпнің,  алғы  созден  кейінгі  создің, 
алдыңгы  ой-пікірден  соңгы  лебіздің, 
одепкі  қүбылыстан  скінші  қүбылыстың 
екпін  қуатының  күшейіп,  осіп  отыруы.
ДАНА  (парсы  тілінен  аударғанда  — 
білгір) — білігі мен тожірибссі мол, рухаии 
олемі бай түлға. Достүрлі қазақ үтымьпша 
“ақылды, парасатгы, ракымды кісі" деген 
магына береді. Даналардың онегелі омірі, 
гибратты  создері  мен  тагылымды  іс- 
орсксттсрі  —  барша  адамзаттың  рухащі 
игілігі. Омірдің откінші кызыгына слікпей, 
адамзаттың  қарапайы м  орі  моңгілік 
мүраттарын  ансар  түткан  даналар  қазақ 
тарихында  да  баршылық.  Мыс.,  Қорқыт 
ата,  Қожа  Ахмет  Иасауи,  Әбу  Насыр  ол- 
Фараби,  Асан  кайгы,  Абай  жонс т.б.
----------------------------------  Д А Н
ДАНАЛЫҚ  (Мудрость)  —  омірдің 
ш ындыгын,  ягнн  он ы ң   себебі  мен 
салдарының үйлесімділігін тану. Адамның 
нақты   ж ағдайы н,  орны   мен  ролін 
анықтап,  оны  салауатты  емір  сүругс 
жеткізетін іскерлікті, білімпаздықты жоне 
жаксылыкты  долірск  түсіну;  ақиқат  пен 
еділеттікті  адамның  мүрат-мүддесіне 
қолдануды  бетке  үстау,  адам  қызметін 
сын кезінен, қажет биігіиен откізу арқылы 
оның  ой-сезіміне,  орекетке  деген  іштей 
дайындығына,  адамгершілік  мүратына 
лайыкты  магына  табу;  ыстық  кайратты, 
нүрлы  акылды,  ыстық  жүректі  бойда 
сақтау,  қателіксіз  сейлеу  жоне  керектіні 
ғана  істеу  —  адамгершілік  пен  иманды- 
лықтың  таласы;  осы  мінез-қабіпетгерге 
жеткізетін  ор  түрлі  жағдайды  байыппен 
ескеру  аркылы  керегснділікті  косіпке 
айналдыру,  яғни  даралық  түтастығын 
сактау.  Д.  —  емірді,  болашақты  ойлай 
біліп,  акылдылыкпен  айтылған  сез;  аса 
білгірлікпен  жасалган  іс-орекет,  кореген- 
дік пен  кесекшікгің  корінісі.
ДАНДАЙСУ  (Зазнайство)  —  өзіи 
басқалардан  артык  көретін  адамның 
одсптіліккс жат мінсз-күлқынын корінісі. 
Дандайсуға менмендік,  көкірсгі өскендік, 
оры нсы з  тасы ған ды к,  б о сқ а  асы п- 
тасуш ылык,  табы сқа  мастанушылык 
сияқгы адам бойында ксздесетін жагымсыз 
қылықтар жатады.
ДАНЬІШПАН  (Гений)  —  шыг  айыр- 
м аш ы лы қ  дары нды лы кты ң  жогары 
дорежссі; осындай срекше кабілст дарыган 
адам. Данышпандылық  пен талантгылык 
арасындағы  айырмашылықтың  белгілі 
салыстырмалылық  сипатын  сскере  оты- 
рып,  Д.  жасаган  шыгармага  айрыкша 
сонылық пен толтума ерекшелік, озінс тон 
корегсішік,  адамзат  қоғамының  дамуы 
үшін  ерекше  тарихи  мазмүны  жатады. 
Сондыктан  ол  адамзаттың  зсрдесінде 
моңгі  сақталады.  Д.  — мистикалык тірлік 
иесі  емес,  күдіретгі  адам  да  емес  (кейбір 
ішеалист-философтардың  пайымдауын- 
дай),  озінің үздік қабілеті  мен орасан зор 
еңбегі  арқасыіша  адамзаттың  дамуын 
ілгері бастыра алатын жеке дара түлга.
ДАНЫШПАНДЫҚ  (Гешіалыюсть)  -  
бүкіл  адамзаттың  игілігі  үшін  ошпсс, 
олшеусіз  сңбск  етіп,  үлы  мосслелсрді 
парасаттыл ықпси шсшс алатын адамга тон 
пснхологиялык  касиет.  Акыл-ойдың, 
білімнің  молдыгы,  кең  орістілігі,  бүгінгі 
акыл-ой  жсткен  орсге  сүйене  отырып 
келсшскті  болжау,  ой  қорытып  түйін 
жасау,  гылымның  келср  кок  жиегінің 
жстер  жерін  анықтауга  арналган  ой- 
түжырымы  бар  парасатты  адамдарды 
даиышпаи  адам  дсп  атайды.  Аристотель, 
ол-Фараби,  Қожа  Ахмет  Иасауи,  Шоқан 
I  Уолиханов, Абай сияқты омбсбап даныш-

Д А Ң -----------------------------------I
пан  ғуламалар  аз  емес.  Ақыл-ойы,  білімі 
мол, білгір адамның бэрі бірдей данышпан
бола  бермейді.
ДАҢҒАЗАЛ ЬІҚ  —  психологияда  адам 
бойындағы  үнамсыз  қасиетті  білдіреді. 
Н акты   іс -о р е к е т т е н   гө р і  қ ү р   сө зге, 
байбалам салуға қүмарлық түрінде көрін ‘ 
береді.  Д.  көбінесе  рухани  кедей,  мінезі 
үш қалақ  адамдардың  бойында  болады.
ДАРАЛЫҚ  ПСИХОЛОГИЯ  —  фрей- 
дизмнен  тармақталған,  А.  Адлер  талдап- 
белгілеген  психоанализ  бағыттарының 
бірі.  Д.п.  түлғаны ң  қүрылымы  ерекше 
“өмір стилі” ретінде бес жасқа дейінгі бала 
кезден  негізі  қаланады  дегенді  негізге 
алады.  О сы ны ң  өзі  бүдан  арғы  бүкіл 
психологиялық дамуды анықтайды. Озінің 
ден е  м үш елері  ж ете  дам ы м ағанды гы  
себепті балада кемсіну сезімі болады,  оны 
еңсеріп өзін-өзі көрсету орекетінде мақсат 
қалыптасады.  Бүл мақсат реалистік болса, 
түлға  дүрыс  дамиды,  ал  жалган  болса, 
неврозды ,  олеум еттікке  қарсы   болып 
қал ы п тасад ы .  Ерте  ж аста  туа  біткен 
олеуметтік сезім мен толыспағаңдық сезімі 
арасында  қақты ғы с  пайда  болып  өтем 
жоне  астамдық  өтем  механизмдерін  іске 
қ о с а д ы .  О сы д ан   б ар ы п   ж е к е   б и л ік  
ж үргізуге,  б асқал ар д ан   үстем   болуға 
тырысушылық, мінез-қүлықтың олеумет- 
тік  қүндылық  нормаларынан  ауытқушы 
л ы қ   ту ы н д ай д ы .  П с и х о т е р а п и я н ы ң  
м індеті  —  н ев р о зд ы қ   су б ъ ек тін ің   өз 
мақсаттары  мен  түрткілерінің  болмысқа 
сай  емес  екенін  үгынуына  көмектесу, 
өзінің  толыспағандығының  есесін  өтеуге 
тырысуы  шығармашылыққа  бағытталуы- 
на  б ағд ар л ау .  Д а р а л ы қ   п с и х о л о ги я  
идеялары көптеген елдерде түлга психоло- 
гиясында  ғана емес,  олеуметгік  психоло- 
гияда да тарап, топтық терапия одістеріңде 
пай далан ы лды .  Д .  п.  н еоф рей д и зм ді 
ж ақтауш ы ларға  ы қ п ал   етті.  Д аралы қ 
психологияның  эдістемелік  шектеулілігі, 
ең  алдымен,  психикалық  дамудың  күн 
ілгері  мәлімдігі  туралы  түжырымдаманы 
қ о р га й д ы ;  бүл  д а м у   т е л е о л о ги я л ы қ  
түрғыда  түлғада  әубастан  терең  негіздел- 
ген мақсатгарды жүзеге асыратын даму деп 
үғынылады.
ДАРЫНДЫ БАЛАЛАР — жалпы жо 
арнайы  дарындылыгын  (музыкага,  сурет 
салуға,  техникаға  ж эне  т.б.)  байқатқан 
балалар. Дарындылықты ақыл-ой дамуы- 
н ы ң   қ а р қ ы н ы   бой ы н ш а  —  б асқад ай  
жағдайлар  бірдей  болғанда  баланың  өз 
қүрдастарынан озықтық дорежесі бойын 
ша  диагностикалау  қабылданған  (ақыл- 
ой  дарындылығы  тестері  мен  зияттылық 
к о э ф ф и ц и е н т і  о с ы ға н   н е гізд е л ге н ). 
М үндай  корсеткіш ті  асы ра  багалауга 
болмайды,  ойткені  ақы лды ң  шыгарма- 
шылық жағының бірінші дәрежелі маңызы
72
бар.  Б асқалардан   бүры н  балаларды ң 
к ө р к е м д ік   д а р ы н д ы л ы ғы н   (м у зы к а 
саласында, одан соң сурет салуда) байқауға 
болады.  Ғылым  саласында  бэрінен  гөрі 
математикаға дарьщдылық тезірек байқа- 
лады.  Баланың  жалпы  ақыл-ой  деңгейі 
мен  неғүрлы м   арн ай ы   қаб ілеттерд ің  
корінімділігі арасында алшақтық болатын 
жағдайлар аз емес. Ақыл-ой  қабілеті тым 
ер те  д а м ы ғ а ц _ « е   қ а й с ы б ір   қ а р е к е т  
саласында  ерекше  айқы н  жетістіктерге 
ж еткен  балаларды  вундеркиндтер  деп 
атайды.  Алайда  баланың  тіпті  ең  үздік 
деген жетістіктерінің өзі болашақ талант- 
тың  жеткілікті  кепілі  бола  алмайды.  Туа 
біткен   бейім діліктер  и н ди ви дум ды қ- 
психологиялық ерекшеліктердің қалыпта- 
суының  күрделі  процесінің  бір  шарты 
ға н а ,  о н ы ң   б о р і  қ о р ш а ғ а н   о р та ға , 
қарекеттің сипатына өте көп байланысты. 
Балада  ерекш е  қаб іл еттер   болуы ны ң 
нышандары  оның жасынан  ажырағысыз: 
олар  көбіне  кемелдену  қарқьшына  жэне 
жастық озгерістерге  байланысты. Дарын- 
д ы л ы қ т ы ң   б а ғал ан у ы   тестеу ге  ған а 
негізделмеуі  керек  —  оны ң дорежесі  мен 
озіндік  ерекшелігі  оқыту  мен  тэрбиелеу 
б а р ы сы н д а,  б а л а л а р д ы ң   б ел гіл і  бір 
мазмүндағы  қарекетті  атқаруы  кезінде 
байқалады.  Ерте  бастан  мамандандыру 
күн  ілгері  ж эне  шамадан  тыс  болмауы 
керек.  Дарынды  балалардың  анықгалып, 
кемелдендірілуіне  арнаулы   мектептер 
(мыс.,  музыка,  математика  мектептері), 
ф акультативтік  сабақтар ,  алуан  түрлі 
үйірмелер,  студиялар,  мектеп  оқушыла- 
ры н ы ң   олим пиадалары н,  балаларды ң 
коркем дік  ен ер л ер ін ің   конкурстары н 
откізу жоне т.б. жағдай жасайды. Дарынды 
балаларды ң  дам уы ны ң  теж елуіне  жол 
беруге  болмайды.  М үндай  балалардың 
оқулық жүктемесі, оқыту жоне торбиелеу 
нысандары  олардьщ мүмкіңціктеріне  сай 
келуі  ти іс.  Д ары нды   балалар  туралы 
қамқорлық қабілетгіктердің дамытылуьш 
ж а л п ы б іл ім д ік   д а й ы н д ы қ п е н   ж он е 
түлғаны кемелдендірумен ү штастырылуын 
коздейді. 
>Г1
Д А РЫ Н Д Ы   БАЛАЛАРҒА  АРНАЛ- 
ҒАН  М АМАНДАНДЫРЫЛҒАН  М ЕК- 
Т Е П Т Е Р   (Спеииализированные  школы 
для  одаренных детей)  —  ерекше дарынды 
білім  алушылардың  олеуетгі  мүмкіндік- 
терін мейлінше толық дамытуға арналган, 
ж алпы  орта  білім  беретін  мектептер. 
Негізгі мақсаты  —  эрбір оқушының жеке 
ерекш елігін  дамьіту,  қабілетін  ескере 
отырып шығармашылығын қалыптастыру 
үшін  ерекше  жағдай  жасау.
Д А Р Ы Н Д Ы Л Ы Қ   (Одаренность)  — 
үлкен  нышаннан  туындайтын  қабілетгі- 
ліктің   түрі.  Д.  адам ны ң  сэби  кезінен 
байқалатын  ерекше  қабілетгілігі,  енердің

бір түріне туа  бейімділігі.  Мыс.,  Дюрер  3 
жасында өэ суретін салган,  Моцарт 7 жаста 
терт соната жаэган. Гаусс  14 жасында еэін 
матсматика  олеміне  таныткан.  Қабілеті 
жан-жакты  дамыган  адамды  дарынды 
деуден  горі  қабілстті  деу  орынды.  Д.  туа 
бітетін  ерекше  касиет.  Ал  кабілетгілік ор 
адамда болатын, снбектенумен, ізденіспен 
жетілетін касист. Дарынды балалар зейінді, 
зерек,  алгыр,  ширақ  келеді.  Олар  киын 
жүмысты  жан-тонімен  беріліп  істейді.  Д. 
атадан  балага,  немереге,  шөбереге  кан 
аркылы  берілуі  де  мүмкін.  Д.  —  балага 
білім беруде туа біткен алғырлық  касиет- 
тіц  торбие  жүйесіндегі  одіс-тосілдермен 
бірлесе  ксліп.  жеке  түлганы  калыптас- 
тыруда  ықпал  етуінін  нотижелік корінісі. 
Адамның білуге дсгсн ынта-ықыласынын 
бала  бойында  туа  біткен  алгы рлы к 
касистімсн үштасуын акыл-ой қабілетінен 
байкауга  болады.
ДАЯРЛЫ Қ  БО ЛІМ І  (Подготови- 
тельное  отделение)  —  талапксрлсрді 
жогары  оку орындарына  түсуге  даярлай- 
тын  арнайы  болім.
ДӘРІС  (Лекция;  лат. 
Іесііо
  —  оқу)  — 
белгілі тақырыпты, тарауды, понді немесе 
оқу  матсриалын,  гылым  одісін  жүйелі 
түрде баяндау.  Оқу дорісі — оку процесі- 
шң  негізгі  түрлсрінің  жоне  жогары  оқу 
орындарындагы  сабақ  жүргізудің  негізгі 
одістсрінің  бірі.  Оқу  материалдарын 
ауызша баяндау XVIII  гасырда универси- 
теттсрде  қолданылды.  Оқу  багдарламасы 
бойынша  ж үргізілетін  жүйелі  доріс 
кіріспе, багьптаушы (кешкі жоне сырттан 
оку  жүйесінде)  және  негізгі,  шолу  жоне 
қорытынды  түрінде  болады.  Д.  арнаулы, 
косіптік  оқу  орындарында,  жалпы  білім 
беретін орта мсктептердің жогары сынып- 
тары нда,  саяси  агарту  ж үйелерінде 
қолданылады. Доріске  койылатын негізгі 
талаптар  —  гылымилык,  идсялылық, 
түсініктілік, мазмүн мен нысанның бірлігі, 
оқу  ж үм ы сы ны ң  басқа  түрлерім ен 
байланыстылыгы.  Орта  мсктсптің  оқыту 
жүйесіндс басқа одістермен қатар дорістік 
одіс  те  қолданы лады .  Д орістік  одіс 
окытылатын норсені не қүбылысты түсін- 
діру  үшін  қолданылады.  Дорістік  одістін 
негізі  —  индукция.  Оқушылар  хабарлан- 
ган  гылыми  фактілерді  салыстырады, 
сараптаңды, сөйтіл ойын жинақтап, қоры- 
тынды  жасайды.  Дорістің  нотижесінде 
оқуш ылар  ойлау  процесінің  жүйелі 
түрлері  —  индукция  мен  дедукцияны 
қолдануды  үйренеді.
ДӘРІСТЕМЕ  (Лекторин)  —  сынып- 
тан  жоне  мектептсн  тыс  модсни-агарту 
жүмысы.  Мектеп дорістемесін  окушылар 
үйымдастырады.  Оларга  мүгалімдер  мен 
ата-аналар кенес береді.  Сыртқы дорісте- 
мені  оқушылар  үшін  клуб,  мүражай.
■
 
Д ЕБ
филармония,  жогары  мсктеп,  қогамдар 
өткізеді.  Мектсп  дорістемесін  кеңес 
басқарады, оның күрамына доріскс бейім 
оқушылар, сондай-ақ кеңесші мүгалімдср 
мен  ата-ан алар  енеді.  Ксңес  доріс 
тақырыптарын, жүмыс жоспарын озірлсп, 
үиірмелср  мен  жеке  окушыларга  доріс 
озірлеуді тапсырады.
ДӘРІСТІК ӘДІС — сабақта айтылмак 
ойды тезис-жоспар  бойынша  күні  бүрын 
жобалап  жоспарлап  алып,  сол  бойынша 
мүгалімнің  баяндау  монологы.  Дорістік 
одіспен оқыган сабактың тартымды болуы 
үшін  кейде  мүгалім  ойды  баяндай  келіп, 
түйін жасауды оқушылардың катысуымен 
іске  асырады,  немесе  теориялык  моселе- 
лерді айта келіп, оган өмірден мысал кел- 
тіруді оқушыларга қалдырады. Оны кейде 
доріс  оңгіме  одісі  немесе  арапас  одіс деп 
те атайды. 
і 
• 
щцй
ДӘРІСХАНА  (Аудитория)  —  доріс 
оқуга  арналган  жай  (болме,  зал,  т.б.).
ДӘСТҮР  —  тарихи  түргыда  қалып- 
тасқан  жоне  үрпақтан  үрпакка  беріліп 
отыратын  карекет  пен  м ін ез-күлы қ 
нысандары,  сондай-ақ  оларга  ілеспе 
астасқан  гүрыптар,  кагидалар,  қүнды- 
лықтар,  түсініктер.  Достүрлер  озінің 
қогамдық маңыздылыгын жоне түлгалық 
пайдалылыгын  талай  рет  долелдеген 
қарекет нысаіщарьпшң негізінде қалыпта- 
сады.  Белгілі  бір  кауымнын  дамуының 
олеуметгік  жагдаяты  өзгеруіне  орай  дәс- 
түрлер  ыдырауы,  баскадай  болып  озгеруі 
не алмасуы мүмкін. Д. адамдардың өмірлік 
қарекетін  реттеудің  маңыэды  факторы 
болып  қызмет етеді,  торбис  негізі  болып 
табылады.  Этнопсихологияда  достүрлер 
топтамасы  не  шогыры  үлттык  қауым- 
дастық  сипаттамаларынын  бірі  болып 
шыгады.  Қазақ  халқы  достүрге  өтс  бай 
халықтардың  бірі.  Қ азақ   халқы ны ң 
достүрлеріне қонақжайлылык, кайырым- 
дылық, бауырмашылдық, тозімділік жоне 
т.б.  жатады.  Жастарды  үлттык  рухта 
торбиелеуде  достүрдің  маңызы  зор.  Д. 
қогамдық  өмірдің  ор  түрлі  салаларына 
(экономика, қүқық, саясат, одебиет, онер) 
да  тон.  Бірақ  бүлардагы  достүрдің  орны 
мен  рөлі  ор  түрлі.  Қогамдық-олеуметтік 
жагдайларга  байланысты  достүр  жаңа 
нысан  мен  мазмүнга  ие  болытт,  өзгеріп 
отырады.  Д.  үлттық  модениетпен  тыгыз 
байланы сты .  С онды ктан  модсиисті 
дамыган  елдін достүрі  бай болады.
Д Е Б Р И Ф И Н Г   —  эксперим снткс 
қатысқан  субъектіге  эксперименттің  не 
үшін  жасалганын  жөне  егер  кажеттігі 
болса,  алдау  не  акпаратты   жасыру 
жагдайлары  болғанын,  мүндай  жагдай- 
лардың  зерттеу  үшін  қажет  элементтер 
болганын  хабарлау.  Бүл  соңғы  аспект 
кейде  ошкерелеу деп аталады.

ДЕВ  ------------------------------------  |
ДЕВИАЦЙЯ  —  каіісыбір  нормадан 
ачъгтку. Термин мінез-кулыктағы. карым- 
каты настағы ,  статистикадагы   ауытку- 
ларды белгілеу ушін колданылады. Мінез- 
күлыкта бүл,  одетге,  кіноратгарга  немесе 
к л и ш ік а л ы к   си н д р о м д ар ға  каты сты . 
Қарым-катынастарды  зерттеуде  жалпы 
а л га н д а   к а р ы м -к а т ы н а с т ы н   өзгер у  
улгілеріне катысгы колданылады. Статис- 
тикада  бүл  термин  магынанын  орталык 
беталыстын  каисыбір  аіш ем ш ен,  одетге, 
орташ а  статистикалы ктан  ерекш елену 
дорежесін  білдіроді.
ДЕЛУКЦИЯ  (лат. 
сіеёисйо —
 шыгару')  — 
б іл ім н ің   к о б ін е   ж ал п ы д ан   к е м ір е к  
жалпыга,  жекеге  караіі  козгалуы,  салдар- 
дын адгышарттардан шыгарылуы; гылыми 
танымда  дедукция  иішукциямен  ажыра- 
гысыз баіііанысты. Логика дсдукцияны оіі 
корытындысының  бір  түрі  деп  карасты- 
рады.  Психологня  дедукциялык  паиым- 
даулардың дамуы мен бүзылуын эерттейді. 
Б іл ім н ің   көбінесе  ж алпы дан  кемірек 
жалпыга  карай  қоэгалысы  оныц  барлык 
психикалык  процестермен,  түтас  алган- 
дагы  ойлау  карекетійщ   күрылымымен 
шарттастылыгьшда талдшіады. Дедукция-І 
лык пайымдауларды эмпириялык зерттеу- 
лердің ,  м ы салы   алгы ш арттарга  жонс 
олардан  шыгатын  корытындыларга деген 
сенімнін  таддануы  болып  табылады.
Д Е Д У К Ц И Я Л Ы Қ   Ә Д ІС   -   ж еке 
ережелер логикалык  түргыда  жалпы  ере- 
желерден  (аксиомалардан, постулаттардаи, 
ережелерден,  заңдардан)  шыгарылатын 
зертгеу,  баяндау  одісі.
ДЕЙТЕРАНОМАЛИЯ -  жасыл спектр- 
дін толкындарына  сезімталдыктын  аздап 
томендеуімен сипатгалатын көру жагдайы. 
Дейтераномалиялы адамга түстік  сойксс- 
тікке жету үшіи козі дүрыс корегін адамга 
караганда жасыл түс кобірек шамада кажет 
болады. 
^дг-,
Д Е Й Т Е РА Н О П И Я   —  дихром азия- 
нын  екі  іш саны ны ң  негурлылі  кобірек 
тараганы:  жасыл  түске  сезімталдыктың 
томендігімен сипатталады  Термин гректің 
екііпиі  дегеиді  білдіретін  сіеиіегоь  дсгсн 
созінен  ш ы ккан  және  теорияның  мапі 
түсгік  загиптыктың  бүл  нысаны  жасыл 
түсті  сіңіретін  п и гм еілтің   ж етки іксіз- 
дігінен  болады  (жасыл  түс  екінші  нсгізгі 
түс  болып табылады).
ДЕКАН  (лат. 
сіесапи*
  —  он  адамның 
басты гы )  —  ж огары   о к у   орн ы н дагы  
ф акультсттін  ж етекш ісі.  Ж огары   оку 
орындарының кеңесшде профессорлар мсн 
тәжірибелі  доценттерден  сайланады.  Д. 
факультеттеп  оку-торбие  жонс  гылыми 
жүмыстардын  сапасы  үшін  жауап  береді.
Д Е Л И Н К В Е Н Т   (лат. 
гіеІІпдйШ   -  
күкы к бүзушы)  — ауыткыма мінез-күлкы

жүктеу/скачать 13,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: