озінщ \шкары коріністерінде кылмыстык

75
Д Ж Е
қүкыгы  мен  теңшп  танылган  мемлекет;
3)  азаматтардыц  бостандьтғы мен  қүкык- 
тары.  Д.  —  халықтың  мемлекетгік  іске 
қатысуга  еріктілігін,  бостандыгы  мен 
күкыгын  баянды  ететін  қогамның  саяси 
үйымдык  формасы.
ДЕМОНОЛОГИЯ  -   1)  жын-перілер 
мен  рухтарга  қатысты  фольклор  мен 
модени  опсаналарды  зерттеудің  ресми 
саласы;  2) оларды  нақты  бар қүбылыстар 
деп біліп, зертгейміз дейтін жалган гылым.
ДЕНЕ  ТӘРБИЕСІ  —  адамның  ден- 
саулыгын  ныгайтып,  оңтайлы,  қимыл- 
орекеттерін  қалыптастыратын  адамтер- 
шілік қасиеттері мен ерік-жігерін жетілді- 
ретін негізгі торбие багьптарының бірі. Д.т. 
тозімділік,  шыдамдылық,  батылдық, 
табандылык  қасиеттерді  шыңпайды.
ДЕОНТОЛОГИЯ  (грек. 
сіеопюз
  — 
міндетгі  жоне  ... 
логия)
  —  I)  борыш  пен 
борышкер  проблемасын  қарастыратын 
одептану  болімі.  Бүл  терминді  И.  Бентам 
адамгершілік  теориясын  түтас  белгілеу 
үшін енгізді; 2) медишпта қызметкерлері- 
нің негізінен науқастарга қатысты  мінез- 
кылықтарының  ережелері  мен  занды, 
косіптік жоне моральдық міндеттері туралы 
ілім.
ДЕРБЕС  ТІЛ  ТАБУ  (Индивидуальный 
подход)  —  үжымдагы  баланың  түлгалық 
сипаттарын, жеке омірін білу арқылы оку- 
торбие барысьиша оған тікелей осер-ықпал 
жасау  процесі.  Д.т.т.  үстанымы  баланьщ 
шығармашылығын жетілдіруде, сондай-ак 
қиын  балалармен  жүмыс барысында  жиі 
колданылады.
ДЕСИНХРОНИЯ  —  адамға  үйрен- 
шікті уақыт пен сол сотте озі түрган жердің 
уакыты арасыіщағы сойкессізшк. Қысқаша 
айтқанда,  бірнеше  сағаттық  белдеуден 
асып отумен байланысты тоулікгік ыргақ- 
тың  бүзылуын  белгілеу  үшін  қолданы- 
латын  термин.
ДЕФЕКТОЛОГИЯ  (лат. 
ёе/екіи$
  -  
кемшілік  жоне 
...логия)
  —  аномалиялы 
балалардың  дамуының  психолоғиялық- 
физиологиялық  ерекшеліктері,  оларды 
оқыту  мен  торбиелеу  заңдылықтары 
туралы  ғылым.  Дефектолопіяға  арнаулы 
педагогиканың бірқатар болімдері: сурдо- 
педагогика  (саңырау  жоне  қүлағының 
мүкісі  барларды  окыту  жоне  торбиелеу), 
тифлопедагоғика  (соқыр  жоне  нашар 
көретіндерді  оқыту  жоне  торбиелеу), 
олигофренопедагогика  (ақыл-ой  дамуы 
кемдерді  окыту  жоне  торбиелеу)  жоне 
логопедня (дүрыс сөйлей алмайтындарды 
оқыту  жоне  торбиелеу)  кіреді.  Сонымен 
қатар  Д.  тіректік-қозгалыс  аппараты 
бүзылган,  психикалык  дамуы  токтап 
қалған, күрделі кемістігі бар (мыс., сокыр, 
саңырау орі мылқау жоне соқыр орі ақыл- 
ойы кем жоне т.б.) балаларды оқыту жоне
торбиелеу  проблемаларын  зерттейді. 
Дефектологияга  аномалиялы  балаларды 
үйретудің психологиялық проблемаларын 
калггитын арнайы  психология, сондай-ақ 
оқытуды ң  техникалы қ  күралдары н, 
кемістікті  түзету  жоне  отемді  жасайтын 
сурдотехника жоне тифлотехника жатады. 
Біртүтас гылым ретінде Д. жеке салалары- 
ның даму  нотижесінде,  ор түрлі  кемістігі 
бар  балаларды ң  дамуы ны ң,  оларды 
оқытудың  жоне  торбиелеудің  жалпы 
заңдылықтарын  анықтау  нотижссіндс 
қалыптасты.  Шетелде  Д.  үғымының 
орнына  “арнайы  оқыту”  жоне  “емдеу 
педагогикасы”  деген  шектелген  үғымдар 
пайдаланылады.
ДЖЕЙМСТІҢ  -   ЛАНГЕНІҢ  ЭМО- 
ЦИЯЛАР  ТЕОРИЯСЫ  -   америкалык 
философ  жоне  психолог  У.  Джеймс  пен 
неміс  психологы   Г.  Л ан ген ің   XIX 
гасырдың 80—90-жылдарында бір-бірінен 
бөлек  үсынган  теориясы.  Бүл  теория 
бойынша  эмоңиялардың  пайда  болуы 
еріксіз  козгалу  саласындагы.  сондай-ақ 
жүрек, кантамыр, секреторлык қызметгін 
саласындагы озгерістердің сыртқы осерле- 
рінен  туындайды.  Эмоциялык  күйініш- 
сүйініштер осы озгерістермен байланысты 
түйсіктердің  жиынтығы  болып  шыгады. 
Джеймстің  ойынша,  “жылагандыктан 
мүнданамыз,  дірілдегендіктен  қорқамыз, 
күлетіндіктен  қуанамыз”.  Джеймс  эмо- 
цияларды перифериялык өзгерістердің кең 
тобымен байланыстырса, Ланге қантамыр- 
қозгалу жүйесімен — иннервация күйімен 
жоне  тамырлардың  саңылауымсн  байла- 
ныстырды. Осылайша, одетге, эмоцияның 
салдары  деп  қарастырылатын  перифе- 
риялык  органикалык  өзгерістер  олардың 
себебі деп жарияланды. Д.  — Л.  э.т.  эмо- 
цияларды  жаратылыстық  түрғыдан  зерт- 
теуге  келетін  обьектіге  айналдыруга 
орекеттену  болды.  Алайда  эмоцияларды 
тек денелік өзгерістермен байланыстырьш, 
бүл теория эмоцияларды кажетсінулер мен 
түрткілерге  қатысы  ж оқ,  адаптивтік 
магынасы,  реттеушілік  функциясы  жок 
қүбылыстар  қатарына  қосты.  Эмоция- 
лардың ерікті ретгелуінің проблемасы бүл 
орайда қарапайымдандырылып баяндала- 
ды: жағымсыз эмоцияларды, мыс., ашуды 
жагымды  эмоцияларға  тэн   қимылды 
одейілеп  жасаса,  басуға  болады  деп 
есептеледі.  Бүл  теорияга  психологиядағы 
қарсылықтар эмоцияларды периферияльпс 
өзгерістерден  туындайтын  түсініктердің 
жиынтығы  деп  механистік  түсінушілік, 
жогаргы  сезімдер  табиғатын  түсіндіру 
түргысында  болды.  Физиологтардың 
сыны  жануарларға  жасалған  экспери- 
менттерден алынған маліметгерге негіздел- 
ді  (Ч.  С.  Шеррингтон,  У.  Кеннон  жоне 
т.б.).  Олардың ең бастылары сол бір гана

Д И А   ---------------------------------   76  -------------------------------------------
перифериялык өзгерістердің оздсрі  алуан  I  меңгеруін  камтамасыз  етеді.  Отандык 
түрлі  эм о ц и я л ар   кезін д с,  с о н д а й -а к   дидактика  окыту  күрауыштарының өзара 
эмоциялармсн  байланысты  емес  күйлер  I  о р ек еттсстігін ің   ко р ін у ін ін   ор  түрлі 
кезінде болып жататынын корсстсді. Л. С.  I  нысандарын  зсрттсйді  жоне  аныкталгаи 
Выготский  бүл  тсорияны  организмдегі  I  заңдылыктардын  негізінде  окьгту осерле- 
өзгерістерден  туы ндайты н  “том ен гі",  I  рініңор алуан жүйелеріиталдап-белгілей- 
элсментар  эмонияларды  бейне  ешкандай  I  ді.  Бүл  жүйелер  оку жоспарларында,  оку 
матсриалдык  нсгіздсрі  жоктай  көрінетін  I  багдарламалары мен окулықтарда ашыла- 
“ ж о га р гы ” ,  а қ и қ а т   адам и  к ү й ін іш -  тын білімнің мазмүньиша накты корінеді; 
сүйініш терге  (эстети кал ы қ,  зиятты к,  I  бслгілі  бір уйымдық  нысандарда  оқыту- 
адамгсршілік  жоне  т.б.)  қарсы  қойганы  I  дың тиісті эдістсрімен жоне күралдарымен 
үшін  сынады. 
I  жүзсге  асырылады.  Дидактика  —  тсория-
ДИАКУЗИЯ  —  1)  катты   шуылдан  I  лы қ жоне  осымен  бір мезгілде норматив- 
болатын  жай;  2)  естудің  бүзылуы. 
I  тік-қолданбалы  ғылым.  Дидактиканың
ДИАЛЕКТ  —  стандарттан  ерекш е-  гылыми-теориялық функциясы оқытудың 
ліктсрі бар табиги тіл нысаны. Диалектіде,  нақты  процестерін  зертгеу,  оқытудың  ор 
одетге,  белгілі  бір  гсографиялык  өңірде  I  түрлі  жақтары  арасындагы  фактілер  мен 
сойлейді. Диалект пен негізгі тіл граммати-  I  заңды  байланыстарды  анықтау,  олардың 
калық  жагынан,  создік  кор,  идиомалар-  I  м о н ін   аш у,  дам у  б етал ы стар ы   м ен 
дың  пайдаланылуы,  сөздердің  айтылуы  I  перспективалары н  аны қтау.  Алынған 
бойынш а  ожептоуір  срскшслснеді  деп  I  теориялық  білімдер  оқыту  практикасын 
есептеледі, осы себептен диалект жеке бір  I  багыттап отыруга, қогамның халық ағарту 
лингвистикалы қ  нысан  болуы  мүмкін.  I  жүйесінің алдына қоятын, өзгеріп түратын 
Алайда оны бөлек бір тіл дерліктей болып  I  мақсаттарына  сойкес  бүл  практиканы 
ерекшеленбейді.  Бірак  іс  жүзінде  саяси  I  жетіщцріп отыруга мүмкіішік береді. Білім 
жоне  олеуметгік  моселелер  лингвисти-1  бсру  мазмүнын  іріктеу  проблсмаларын 
калық мэсслслерден екінің бірінде басым  I  талдап-шешу,  оқытудың  принциптерін, 
болып  ш ыгады.  М ыс.,  қы тай  тілін ің   I  оқьпу  эдістері  мен  қүралдарын  колдану 
мандарин  жоне  кантон  диалектілері  бір-1  нормативтерін белгілеу арқылы дидактика 
бірі  үшін  озара  түсінікті  емес,  ал  швед  I  н о р м ати втік-қо лд ан б ал ы ,  сы ндарлы - 
жоне  норвег тілдері  едэуір  дорежеде  бір-  I  технологиялык функция орындайды. Осы 
бірі үшін озара түсінікті. Алдыңғы скеуішң I  функциялардың  бірлігііше  дидактика  — 
диалектілер,  соңгы  екеуінің  болек  тілдер  I  оқыту  процесінің  мэнін  түсіну,  оның 
деп саналуының себебі геосаяси факгорлар  I  білім  беруші,  тэрбиелеуші  жоне  дамыту- 
скені  анық корінсді. 
I  шы  функшіяларын  жүзеге  асыру.
Д И А Л Е К Т И К А Л Ы Қ   Ә Д ІС Н А М А  
Д И Д А К ТИ К А Л Ы Қ   Б ІР Е Г Е Й   ТА-
(Диалектическая  методология)  —  индук-  I  ЛАПТАР  (Едииые дидактические требова-
ц н я  мен  д е д у к ц и я н ы ң ,  а н а л и з  бен   I  ция)  —  с а б а қ т ы   ү й ы м д асты р у   мен 
синтездің, абстрактілік пен нақтылықтың,  I  жүргізуде, окушылардың оқу  іс-орекетіне 
тарихилы қ  пси  логикалы қты ң  бірлігі.  I  басшылык  жасауда  бір  оку  мекемесінде 
Ғылыми  зерттеулерде  жеке  пондердің  I  (сынып,  топта)  жүмыс  істейтін  педагог- 
эдістерін  дүрыс  қолдану  эдіснама  ғылы-  I  тардың  келісімі  бойынш а  қойылатын 
мына,  ягни  акиқатгы  танудың диалекти-  I  ортақ  талаптар.  Д.б.т.  мынадай  мэселе- 
калық заңцылығына сүйенеді. 
I  лерді  қамтоды:  1)  теориялық жэне  прак-
ДИАПОЗИТИВ (грек. 
ёіа
 — аркылы) —  I  тикалық оқьпудың мазмүны  мен көлемі, 
үлдірге немесе өйнекке салынган суреттер  I  багдарлама  бөйынш а  келісім;  2)  білім 
арқы лы   эк р ан д ы қ   бейнелеу.  К өрнекі  I  сапасына,  шеберлік  пен  дагдыға  қөйы- 
қүралдарының бірі. 
I  латын  (тереңдік,  бсріктік,  саналылық,
ДИАФ И ЛЬМ   —  өкытудың  көрнекі  толықтық,  өку  материалын  мазмүндай 
қүралдарын  экранды қ  көрсету  түрі.  Д.  I  білу, пікір білдіріп, дэлел келгпре білу, т.б.) 
кинөүлдірге  түсірілген  бейнелер  серия-  I  талаптар;  3)  өқу  іс-өрекетін  үйымдас- 
сынан  қүралады.  Диафильмде  тақырып-  I  тыруга  (үкыптылық,  белсенділік,  тэртіп- 
ты ң   өдістемелік  жасалымдары  негізге  I  тілік,  т.б.)  көйы латы н  талаптар.  Бүл 
алынады. 
талаптардың  сақталуы  бүкіл  өқу-тэрбие
ДИДАКТИКА  (грек. 
Ш а к Ч к о з   -
  I  жүмысының сапасын жақсартуға жэрдем- 
үйретуші, өқытуға қатысты)  — біліхі беру I  деседі.
мен  өқы ту  теөриясы ,  педагөгиканы ң  I 
ДИДАКТИКАЛЫҚ  МАТЕРИАЛ  (Ди- 
саласы.  Д идактиканы ң  пөні  —  адамға  I  дактняеский  материал)  —  өқушыларға  өз 
білім  беру  мен  оны  торбиелеудің  амал-1  бетімен  жүмыс  істеу  үшін  таратылатын 
қүралы  ретіндегі  оқыту,  ягни  оқыту  мен  I  қүралдар  (карталар,  кестелер,  мөтіндік 
үйретудің  бірліктегі  озара  өрекеттестігі,  I  немесс  санды  жөне  суретті  карточкалар 
мүның  өзі  білімнің  мазмүнын  өқуш ы-1  жиыны,  реактивтер,  гербарий  жөне  т.б.). 
ларды ң  мүғалімнің  үйымдастыруымен  |  Д.м.  даярлану технолөгиясы,  безендіршуі

жагынан  өте  қарапайым,  тіпті  оқушы- 
лардың  өздері жасаған  болуы да  мүмкін. 
Жаттығулар мен есептер жннағы да кейде 
Д.м. деп аталады.
ДИДАКТИКАЛЫҚ  ОЙЫНДАР  (Ди- 
дактнческие  игры)  —  оқыту  мақсатын 
жүзеге  асыруға  арналған  ойындар.  Д.о. 
оқушының  байқампаздық,  елестету,  есте 
сақтау,  сойлеу,  ойлау  қабілеттерін, 
сенсорлык бағдарын дамытады.
Д ИДАКТИ КАЛ Ы Қ  ТЕХНИКА  ЖӘ- 
НЕ  ЭЕМ  (Дидактическая  техиика  и 
ЭВМ)  —  оку  орындарының  техникалык 
қүралдарының жиынтығы. Бүған әр түрлі 
ақпаратгарды  пайдалану,  сақтау  жоне 
ондеу.  педагогикалық  процесті  үйымдас- 
тыру мен бакылау қүралдары қамтылады.
ДИДАКТИ КАЛ Ы Қ  Ш ЫҒАРМА- 
ШЬІЛЬІҚ  (Дцдактическое  творчество)  — 
оқу  материалдарын  оқушыларга  меңгер- 
туге  байданысты  ор  түрлі  амалдарды
іріктеу жоне қүрылымдау жөнінлегі оқыту 
орекеті. Дидактикалык шыгармашылықта 
педагогика  саласындағы  технология  мен 
жобалау  жүмыстары жаңа толім жүйесін, 
төлімдік  жағдайлар  мен  педагогикалык 
процестерді  жаңадан  жасау  орекетінде 
ізденіскерлікті жүзеге асырады.
ДИДАКТОГЕНИЯ  (грек. 
М акіікоз — 
үйретуші,  үқтырушы жоне 
%епез
 —  пайда 
болган)  —  торбиеші  (педагог,  жаттық- 
тырушы,  басшы  жоне  т.б.)  тарапынан 
педагогикалық одептің бүзылуы салдары- 
нан оқушының жағымсыз психол огиялык 
жай-күйі  (коңіл-күйінің  нашарлауы, 
қорқыны ш ,  түңілу).  Фрустрациядан, 
қорқы н ы ш тан ,  түнж ы раңқы   коңіл- 
күйден жоне т.б.  корінеді.  Окушының іс- 
орекеті  мен  жеке  түлғалар  арасындағы 
қарым-қатынасқа  теріс  әсер  етеді.  Д. 
невроздарға  себепші  болуы  мүмкін. 
Дидактогенияның  пайда  болу  негізіне 
оқушының  педагогтің  кіносынан  алған 
психикалык  зақымы  жатады.  Бүдан  Д. 
мен  балалардагы  невроз  нышандарының 
үқсас  екені  корінеді.  Дидактогенияның 
неврозга  айналып  кету  жағдайы  жиі 
кездеседі. Мүндайда баланы психотерапия 
одістерімен  арнайы  ехшеу қажет  болады. 
Кейбір  педагогтар  оқушыны  копшілік 
алдында  кемшілігін  айтып  жазалауды 
дүрыс  деп  санайды.  Үстаздық  қарым- 
қатынастың мүндай түрі мектеп психоги- 
гиенасы  түрғысынан  өте  зиянды  болып 
есептеледі.  Ойткені  оқушының  оқу  іс- 
орекетінде  жақсы  жетістіктерге  жетуіне 
осер етпейді.  Осыдан  үстаз беделі төмен- 
дейда;  оның  оділетгі  екенінс  оқушының 
сенімі  жогалады;  баланың  эмоциялық 
тепе-теңдігі  үшін  қажет  психологиялық 
қорғаньпи  ссзімі  нашарлайды.  Д.  пайда 
болмау үшін орбір үстаз карым-катынаста 
барынша  өдепті  болуга  үмтылып,  тэрбие
------------------ дип
барысында  окушылардың  жас  ерекше- 
лікгері мен жеке психологиялық қасиетге- 
рін ескеріп  отыруы  кажет.
ДИ ЕДИАДОХКИ Н ЕЗИЯ 
-
саусакпен  болсын,  қолмен  болсын  тез 
кезектесетін  козгалыстарды  орындаудың 
қныншылығы.  Бүл  —  неврологиялық 
микросимптоматиканын  жақсы  мысалы. 
Мүндай  қабілеттің  мүлдем  болмауы 
адиадохкинезия деп  аталады.
ДИЕСТАЗИЯ  —  денені  тік  қалыпта 
үстаудың  қиындауы.
ДИКТАНТ  (лат. 
(Іісіо
  —  қайталай- 
мын)  —  одетге,  оқушыларға  одеби тілдің 
жазбаша  нысанын  үйрету  үшін  пайдала- 
нылатын жаттыгулар типі. Д. создерді, соз 
тіркестерін,  сойлемдерді  не  мотінді 
дауыстап  оқудан,  кейін  бүл  оқылғанды 
оқушылардың  жазып  беруінен  түрады. 
Дауыстап  оқушы  рөлін  оқушылардын 
өздері  де  атқаруы  мүмкін.  Бүл  ораііда, 
өзара  диктант  (өқушылардың  біріне-бірі 
дауыстап оқуы, одетге, сабақтан тысқары 
шүғылдану  кезінде  қолданылады)  жоне 
озіндік  диктант  (оқуш ы ны ң  жаттап 
алғаны н  ж азып  беруі)  сараланады. 
Жазылатынның  дауыстап  оқылатын  Д. 
мотініне  үқсастығы  жөнінен  Д.  толық 
(оқылганды  озгертпей),  нысаны  өзгерті- 
летін — жеке сөздердің, сөйлем қүралым- 
дарының нысаны өзгертілетін, іріктемелік — 
дауыстап өқылатынньщ бір болігі жазыла- 
тын,  шығармашылық — оқылғанды жаңа 
сөздер,  сөз  тіркестерін,  сөйлемдер  қосу 
арқылы  үлғайту,  еркін  Д.  —  мотін  азат 
жолдары  бойынша  бір  рет  оқылғаннан 
кейін  есте  сақталғанды  еркін  нысанда 
жазатын диктанттар болып ажыратылады. 
А тқарылатын  ф ункциялар  бойынша 
диктантгар оқыту жоне бақылау дикгант- 
тары  болып  болінеді.  Орфографиялық 
жоне  емлелік  біліктер  мен  дағдыларды 
қалыптастыру  кезінде  диктанттардың 
барлық  түрлері  қолданылады;  сөйлеу 
біліктері  мен  дағдыларын  қалыптастыру 
үшін  шыгармашылык  жоне  сркін  дик- 
тантгар  жаздырылады.  Диктанттың  түрі 
оқытылатын  тілдік  жоне  сөйлеу  мате- 
риалының  ерекшеліктеріне  қараи  таңда- 
лады.  Бақылау  диктанттары  ретінде, 
одетге,  толық  дііктантгар  жаздырьшады. 
Диктанпъщ тон сипатгы түрлері басқа оку 
пондерін  оқытуда  пайдаланылады  (мыс., 
шетел  тілдері,  математика,  география, 
тарих,  музыка  мектебінде  сольфеджио 
сабақтары).
Д И П Л О М   (грек. 
йіріот а
  —  екі 
қабатталған қүжат) — 1) жогары (орта) оқу 
орнын  бітіргендігін,  гылыми  дореже 
немесе атақ берілгендігін растайтын ресми 
қүжат.
ДИПЛОМ   ЖҮМЫСЫ  (Дипломная 
работа)  —  студентгердің  жогары  оқу  ор- 
нын  бітірерде  оз  бетімен  жазбаша  орын-

даған  ж үм ы сы .  С туденттер  оқуы н ы ң  
с о ң ш  жылында орындалады және маман- 
ды қтары   бойы нш а  ж үмы сқа  даярлы қ- 
тары н   тексерудің   бір  н ы сан ы   болып 
таб ы лад ы .  Д и п л о м   ж үм ы сы   ар н ай ы  
комиссия  алдында  қоргалады.
ДИПСОМАНИЯ  —  алкогольді  ішім- 
діктерді ішуге қатысты бақылауға келмей- 
тін  күш ті  қү м ар л ы қ .  А лкоголизм нен 
ажырата білу керек. Дипсомания біршама 
қысқа уақыт бойында өте қауырт үстама- 
лар түрінде  пайда  болады.
ДИСБАЗИЯ  —  жүрістің  бүзылуы.
ДИСБУЛИЯ —  1) сөзбе-сөз — еріктің 
олсіздігі;  2)  ойлаудың  бүзылуы,  бір  нор- 
сеге  кеңіл  аудара  алмау.
ДИСГРАФИЯ  —  дүрыс  жаза  алмау 
немесе  жазу арқылы  ойды  жеткізе  алмау. 
Бүл термин мидың зақымдануынан бола- 
тын  жагдайга  баііланысты  қолданылады.
ДИ СЕРГА ЗИ Я  —  қалы пты   жүмыс 
істей  алмау.  Психологняда  галлюцина- 
циямен,  нррационалды  қорқы ны ш пен, 
қиялдау күйімен және  т.б.  сипатгалатын, 
мига  қанны ң  дүрыс  келмеуінен  болатын 
бүзылуды  белгілеу  үшін  қолданылады; 
кейде  интоксикация  деп  аталады  (мыс., 
алкогольдік).
ДИСКАЛЬКУЛИЯ  -   оқуга  қабілет- 
сіздік;  зияты  орташа  немесе  орташадан 
жоғары  баланың  одеттегі  арифметиканы 
үйренуді  қиы нсы нуы .  А калькулиядан 
ажырата білу керек.
Д И С К И Н ЕЗИ Я   —  ерікті  қозгалыс- 
тардың  бүзылуы.
ДИСЛАЛИЯ — психологиялық (функ- 
циялық) себептен немесе сөйлеудің шеткі 
м ү ш е л е р ін ің   к е м іс т ігін е н   со й л еу д ің  
бүзы луы .  Ал  м иды ң  зақы м д ан уы н ан  
создің  бүзылуы  афазия деп  аталады.
Д И С Л Е К С И Я   —  оқуды   үйренуге 
қабілетсіздік.  Педагогтар,  психологгар, 
дорігерлер  оқуга  қабілетсіздіктің  қалай 
сипатталатыны туралы бір момілеге келген 
ж ок.  Әдетте,  бүл  термин  даму  деңгейі 
бірдей   озім ен  қ ат ар   балалардан  оқу 
жагынан  едоуір  қалып  койган  баланы 
(ақыл-ой  кемістігі  ж оқ,  бас  миы  қатты 
закы м далм аган,  эм оц и ялы қ  проблема 
немссе  модени  факгор  ж оқ  (мыс.,  балага 
таныс  смсс  басқа  тілде  сөйлейтін  жергс 
қоныс аудару) белгілеу үшін қолданылады. 
Бүл  терминнің  синонимі:  Дамуга  байла- 
нысты оқудың бүзылуы жоне даму дислек- 
сиясы. Алексиядан  ажырата білу керек.
Д И С Л О Г И Я   —  ө з  ой ы н   ауы зш а 
жеткізуге  қабілетгіліктің жоқтыгы.
ДИСМ НЕЗИЯ  —  естің  бүзылуы.
ДИСОМ НИЯ  —  негізгі  проблсма  үй- 
қыны ң  үзақтыгына,  сапасы  не  режіміне 
қатысты  болатьш  үйкынын  бүзылулары 
тобын  белгілейтін  жалпы  атау.  Әдетте,
ДИП  ------------------------------- 
78
дисомниялардың  шыгу  теп  психогендік 
жөне  ең  алдымен,  эмөциялық  күйзеліс- 
тердің, зорығудың, алаңдаушылықтың сал- 
дарынан орбиді деп есептеледі. Бүган үйқы 
қаш у  (и н сом н и я),  гиперсом ния  жоне 
үйқы-сергектік режімінің бүзылуы жатады.
Д И С О С М И Я   —  и іс  се згіш тік тің  
бүзылуы.
Д И С П Е Р С И Я Л Ы Қ   ТАЛДАУ  (лат. 
(Іізрег&іо
  —  срЦцлу)  —  зерттеліп  отырган 
айнымалыга  (тоуелдіге)  ор  түрлі  фактор- 
лардың  (белгілердің)  ыкпалын  талдауга 
мүмкіндік  беретін  статистикалық  одіс. 
Әдісті  алгаш  түжырымдаган  биолог  Р. 
Фишер  (1925)  бастапқыда  оны  өсімдік 
шаруашылығындагы  эксперимситтерді 
багалау  үш ін   қөлд ан д ы .  Б ертін  келе 
д и с п е р с и я л ы қ   тал д ау д ы ң   п си х о л о - 
піядагы,  педагогикадагы,  медицинадагы 
жоне  т.б.  салалардагы  эксперимснттср 
үшін  жалпыгылымдық  маңызы  бар  екені 
мөлім  болды.  Дисперсиялык  талдаудьщ 
мөні өлшеніп отырган нышанның тоуелсіз 
қосылгыштарга жіктелетіндігі (дисперсия); 
бүлардың орқайсысы белгілі бір фактордың 
немесе  олардың  өзара  орекеттестігінің 
ықпалын  сипаттайды.  Бүл  қосылгыш - 
тарды   к с й ін н с н   салы сты р у   ар қ ы л ы  
зерттеліп  оты рган  орбір  ф акторды ң. 
соңдай-ақ олардың тогысуының моішілі- 
гін  багамдауга  болады.  Д исперсиялы қ 
талдау  көбіне  эксперимснтгік  психөлө- 
піяда бслгілі бір факторлардың сыиалушы- 
ларга  осерін  зертгеуде  пайдаланылады. 
Бүл  орайда,  ортаңгы  мондерді  талдау 
(олардан ауытқуды дисперсия деп атайды 
да)  ерекше  рол  атқарады.
ДИССЕРТА ЦИЯ  (лат. 
Щ е г ш ііо   — 
зерттеу)  —  ғылыми  дорсже  алу  үшін 
зер ттел іп   ж азы л ған   ғы л ы м и -зер ттеу  
жүмысы. Ғылым кандидаты немссс гылым 
докторы  дорежесін  алу  үшін,  диссерта- 
цияда автордың жаңа гылыми-тожірибелік 
п ік ір л е р і,  ү сы н ы стар ы ,  ізд ен у ш ін ің  
тсориялык  білімі  қамтылады. Докторлық 
диссертацияда  өз бстінше  іздену, теөрия- 
лы к  матсриалдарды  жинақтау,  гылымға 
жөне  практикалы к  өмірге  елеулі  үлес 
қөсатын гылыми проблемалық моселелер- 
ді  ашу  қарастырылады.
ДИССИМУЛЯЦИЯ  —  ауыруын жоне 
оиың  нышандарын  саиалы  түрде  жасы- 
рып, білдірмеуге тырысушылық.  Негізінен 
адамга  қ ай сы б ір   объ екти втік  немесе 
су б ъ ск ти в тік   т и ім с із  ж агд аяттар м ен  
астасаты н  ауруларга  ш алды ккандарда 
байкалады.  Көбіне  психоздар  кезіиде жиі 
ксздессді.  Диссимуляция  —  симуляцияға 
карама-қарсы  үгым.
Д И С Т А Н Ц И Я Л Ы Қ   О Қ Ы Т У ,  ҚА- 
ШЫҚТАН  ОҚЫТУ  (АЛЫСТАН  БІЛІМ 
БЕРУ)  (Дистанционное  обучение  (образо- 
вание на расстоянии)  — окыту нысандары-

ның  бірі,  электроңдык  жэне  телекомму- 
ннкациялык  күралдар аркылы  білім бсру 
үйымдарынан алыста орнапасқан адамдар- 
дың оқу-танымдык қызмсті мен дамуына 
нысанапы жоне одістемелі түрде үнымдас- 
тырылған  басшылык жасау.
ДИСТРОФИЯ  —  дүрыс  тамақтан-
баудан немесс зат алмасудыц бүзылуынан 
болатын  кез  келген  күйді  белгілеу  үшін 
колданылатын  жаллы термГін.
ДИСФАЗИЯ  —  мидың  зақымдануы- 
нан  қалыпты  сойлеудің  бүзылуы.  Снно- 
ннмІ  — 
афазия.
  ’ ^
ДИСФЕМИЯ  — пснхологнялық фак- 
торларға байланысты  сөйлеудің бүзылуы
Д И С Ф О РИ Я   (грек. 
ёузрһогео
  — 
ашулымын)  —  көңіл-күйдің  бүзылуы. 
Әдстге,  мазасыздықка, аландаушылықка, 
күйзеліскс байланысты  қодданылады.
ДИСФРЕНИЯ  — кез келген пснхнка- 
лык кіноратгы белгілеугс арналган ескірген 
терміш.
ДИФФУЗИЯЛЫҚ ТОП  (лат. 
ёЩизіо -  
сейілу,  төгіліп  жаЛылу)  —  қүндылық- 
бағдарлылық  топтаскаңдық  болмайтын, 
қатысушылорының қатынастарын ортақ- 
тандыра  алатын  бірлссксн  іс-орекеті  жоқ 
қауымдастык.  Амеріпсалык  олеуметгік
психолопіяда бслгілі бір теориялык (нсо-
бнхевиорнстік,  копінтнвистік.  пснхоана- 
ліггикалык,  ннтсракциоіпістік) багдарлы- 
лыққа катыстылыгына қарамастан, шагын 
топтар  саласындагы  зерттеулср  кобіне 
диффузпялық топтардың лабораториялық 
аналогтарына — пснхолопіялық экспери- 
ментке  қатысу  үшһі  оддеқалай  бірікксн 
адамдарга  багытталады.  Днффузиялық 
топтагы  экспсримснт  нотижссіндс  алын- 
ган  қорытындылар  даму  дсңгсйлсріне 
қарамастан,  жалпы  шагыи  топтарга  топ 
деп  сссптелсді.  Диффузнялык  топтарды 
зсрттсу нотнжссінде  адынган  олеумсттік- 
пснхологиялык  заңдылықтардың  даму 
деңгейі жогары топтарга катысты болмай- 
тыны ссксрілмейді.
ДОКТОРАІіТ — докторантура арқылы 
гылыми сңбегін коргауга озірлсніп жүргсн 
адам.
ДОСГЫҚ  (Дружба)  —  адамга,  табн- 
гатқа,  жан-жануарларга  корсетілстін  ізгі 
іс-орекст. Досқа  корсстілстш  міндсттерді 
отеудің бслгісі.
ДОЦЕИТ  (лат. 
гіосеіи
  —  үйрстуші)  — 
жогары оқу орыішарыішагы окытушының 
лауазымы  жоне  гылыми  атақ;  тністі  оқу 
орны  бсретін  академнялык  атақ.  Ғылым 
каішндаттарына,  докторларыиа  нсмссс 
халық  шаруашылыгының  гылыми  атагы 
жоқ,  жогары  оку  орыішарыіша  бірнеше 
жыл  окытушы  болып  қызмст  істегсн, 
гылыми  сңбектсрі  бар  нсмссе  жаңалык 
ашкан жогары біліюгі мамандарга бсріледі.
79  ---------------------------------------- 
Д ІН
ДІЛ  (Менталитет;  франц.  шепіаіііс, 
ағылш. 
тепіаіііу
  —  ойша,  ойдағы)  — 
белгілі бір этносқа тон ортақ мінсз-қүлық. 
Оны  адахшардың ойлау жүйесі,  нақтылы 
іс-орекеті, өмір сүру тосілі, географиялык 
ортасы,  олеуметгік-саяси,  ішеологнялык 
жагдайлары қүрайды. Мыс., жапондардың 
ділі  орыстардан,  ал  орыстардың  ділі 
немістсрден  басқаша  болады.  Біз  бүл 
жойтті  олардың  тыныс-тірш ілігінен, 
онсрінсн,  модснисті  мен  дінінсн,  руханн 
дүннесінсн,  омірге  козқарасынан  байқай 
аламыз.  Бүрынгы  кошпелі  омір  қазак 
ділінің нсгізгі бір бслгісі скеішігі анық. Д.
—  ааамдардың  олсумсттік  жонс  тарихн 
кауыкшастыгына  негіз  болатын  олардың 
ішкі  олсмдсрінің  түрақтылық  снпаты; 
'адамдардың  бслгілі  тнптік  ойлауы  мсн 
орекетінің  багдарлы қ  қасисттерінің 
жиынтыгы.  Д. бір жагынан моденист псн 
достүр нотнжесі, екінші жагынан оның озі 
моденнетті дамытушы тсрсңнен тартылған 
коз  болып  табылады.  Қ азакстанды  
мекеішсуші барлық халыктардың  үлтгық 
д ід ін ің   тогы сы   қ азақ стан д ы к   ділді 
күрайды.
Д ІН   ПСИХОЛОГИЯСЫ   -   діни 
сананың ерскшеліктсріне, қүрылымы мен 
функцияларына  нсгіз  болатын  пснхоло- 
піялық  жоне  олсумсттік-пснхолопіялык 
факторларды  эерттсйтін  психология 
саласы. Д.п. XIX гасырдың аягыіша — XX 
гасырдың басында паііда болды жоне дііпі 
сананың қүдай  (рух), жүмақ, дозақ, күно 
жоне  т.б.  үгымдарды  кампггын  мазмүны 
туралы. соішай-ақ намаз. дүпі,  жалбары- 
ну  жоис  басқа  да  парыэдарды  атқару 
ксзіішегі  адамның  эмоциялық  күііі  мен 
сеэікшері  туралы  едоуір  матсрнал  жннақ- 
талды.  Дін  пснхологиясында  ор  түрлі 
теорнялық-одістсмслік  түрғыларга  негіз- 
дслгсн  бірнсшс  агым  бар.  Қазіргі 
дііі
 
психологиясы  жалпы  жонс  олсумсгтік 
пснхологияның,  олсуметтанудың,  этно- 
графия  мсн  дін  тарнхының  тсорнялык 
ерсжслері мсн одістсмелсрін пайдапанады. 
Дін  пснхолопіясының  заішылыктарын, 
дамуы  мен  оз  функцияларын  аткаруын 
зсрттеу мына багыттарда жүргізілсді:  I) дін 
пснхолопіясының  жалпы  теорнясы  діии 
сананын мазмүны  мен  күрылымын, дінн 
сезімдсрге  тон  снпатты  срскшсліктсрді, 
түлга  мен  когамның  руханн  оміріндсгі 
діннің  психологиялык  функиняларын 
зерттейді;  2) диффсрсншіалдык  психоло- 
п ія  накты  олсумсттік  орта  мсн  тарнхи 
доуірді  сскерс  отырып 
д ііі
 
үстанатын- 
дардың 
дііпі
 
сана-ссэімі  мсн  ссэікшсріи 
карастырады; 3) дінн топтардың пснхоло- 
піясы діни  қауымластықтардын  олсумст- 
тік-пснхолопіялық қүрылымын. олардыц 
қар ы м -к аты н ас,  сліктсу,  нландыру, 
нүсқамалар механиэмдсрін, дінге сснуші-

лердін  санасына.  сезшіне 
жоне  міиез- 
ісүлқына  осер-ыкпхіын  зертенді, 
4*  лінн 
табынувш лык 
психолопысы діни  гүры 
тарлын 
«лам 
психнкосына 
әсер-ыкпалі 
зерлелейлі;  5)  атеиспк  торбиенін  пелаг 
пскалык  психолопіясы  атеистік  дүние 
таиымлы ш ю т а с т ы р у ш ң  
пршщнптерш 
таллап-белплейлі.
Д ІН И   Д Ә С Т Ү Р Л Е Р   (Р е іи п іо зн ы е
тралниин)  —  ііи м   тан и и га  бзйланысты 
гүрьттараащ   орыкажлуы  Д л   көл  п г -  
дайла  жаяыктык  салт.  эдет-гурыптармен 
баиланысты.  Мыс  ,  неке  кию ,  кайтыс 
боіган  алдмлы  жерлеу  жоне  т б 
■
ДІН  -----------------------------   80
Е
ЕБЕДЕЙСІЗДІК  (
тсылшлмиядает
)  —I
субъсктоин 
о і і  
белтеген   іс-кимыл  ба. 
іц ш м асы н   онын  Мйта күрылуы  объек 
тивпк  түрас  тжлаа  етілетін  жаглай іарла 
ч ігерп ді  кяымсынуы  (мүлдем  озгерте 
алмауга  дейін  оаруы )  Когнитивтік 
аффекпднк  жаме  мотиваииялык 
Е 
сар 
лднадм.  Копінтивпк 
Е. 
жаглаят  озгер 
ге*ие кабыддаулжр мсн түсннктерлі канта 
күрудын  кимндмктарынлд  бавіиывдм 
А А ф стлік 
Е 
.імоцнядардың  озгермелі 
обьекплеріне  а ф ф с т я ік   (эмоциадық) 
жауаптардмн  касанлы іы нан  білпіелі 
Чотиааииадык Ғ.  субъсктиен 
кксмдіііі
 
жоне  мінез-күлык  сипатын  озгертулі 
гадаа гтспн 
« ііц й ц ц ц  
түртюаер 
жүйс 
сш  агге  сш бы р  и і т а   күрулан  корінслі 
С убъект  байкататын  сбсдейспдік  ленгейі 
оиык т>  ііалык срскшеліктерінщ ортанын 
сиплтымеи  ааарі  орекеттестігінеи  туын 
даиды. огаи алда түрган  міндгтпн  күрде- 
лілік  лиреж есі,  с у б м к т   уш ш   онын 
тіртмцдыштм  заиыс  т 
б 
клмтыллдм
Ы  I ідІІК ОДІС  ( І і м и и а К   матоа) 
оірксткі  (гомозиготадык)  жоне  эркслкі
( г т р о м г о г а д ы к )   е т д с р л т   психоло 
іи я л ы к   с р е к ш е л ік т е р і 
мен  д ам ум и  
салыстыра я р п г у  
Е 
о. а а м н ы м  нсихило- 
гня 
іык касиспера мсп м н кі-қ ү л ы к  ерек 
ш с л ік т е р ін ш   к ал ы п тасу ы н а  тск  псн 
(іртанын  ыклал  леңгейі  турааы  мпггааиі 
гм л м м и   түргы лан   ш сш у  м ак сатм н д а 
жургіидеді. 
іІйсИІ
е к і н ш і   ж ь и ғ д   М Л Д Ы РЫ Л ҒА Н  
ҮЛГЕРМЕГУШІ  ОКУІНЫ  -   бслплі  бар 
сышіыпта  мсмтсксттік  Опім  стапдартьта 
со н ксс  п э н л ік   б а гл а р л а м а н ы  
түрлі 
себептсрмен  (лснсау.тыгына  блилаішст 
саавс)  мсңгерс  аямагаи,  соидыктаи  ос 
&ЛІ ларлаадаиы мснігрл  үшін сол СИИИП
и М а  окшпяи  окутііы
ЬШ ГП ГГУ ,  ЕЛ ЕС  —  вүры ккая  бар 
гэжірябе  и г г іП ш   жана  түсііпктер, ойлар 
и г и б е іи и с р  жасаута саятын психикллык
процесс.  Е.  субъекпнщ затгык карекетінщ 
к^р аддары  ааси  нэтнжесін  оНша күрудаи, 
проблемалмк  жагдай  б с л п с із  сипатта 
бодганаа  іс-орекет багдаряаааасми  жасау- 
даи, карекегп бағларламаи, алмастьгратын, 
тэр іэден діретін   бсй н ел ер   ш мгарудан, 
сюъектшің  бсинелерін  асасаудан  корінеді. 
Баска  дц  пснхикааык  процестер  (оилау, 
* « Д .  кабы л дау)  сняқты   ел е ст сг у д ш  
.надиздік-синте^дік  смпаты  бар  Жалтың 
нсгізп бегатысіл  —  бүрыныра.кта кабмтда- 
ІІЫ П , 
үгынылікн  жагдаіиарды,  объекті- 
лерді  барынша  дал м е-дол   жаңгырту.
] Елестетудің  нспдп  бстаіыстары  —  жад 
түсшістерін  түрлсіціру,  түптгп  кслпяіде. 
бүрын паАда болмаган огиау жагдайының 
асасалуын кааатаааасыз ету 
Г 
— бакммсты 
жана  үш тасудар  мен  баядан м стар да 
бейнелеу  Елсстетудін  ен  маңызды  мою 
сонда,  ол  еңбек  басталганга  дснін  онмн 
отижслсрш к»»з клдына кглпруте мумюн- 
дік бсрсді, осы аркмлм клрекст проңссшдс 
адамлы  багдарлайды 
Е. 
аркылм  сңбектщ 
| түпкі  нс  аралык  онш ш щ   моде.нн  жасау
одардыи  заттмк  жузсге  асырмдумна
жагдаи  жасайдм  Е.  арқылы  күтілетін 
и о т и ж е и і  к о і   алды на  кслтіру  адам 
скбспиін жаиуарлардын  гүисіктік орсксп- 
ысн  түбсгевлі  айм рм аш ы лм ім   бидмл 
табылдды  Е.  бслсенді  ж онс  снжар  Е 
болмп  сараланадм.  Еижар  слсстстудс 
пэрмснлілік  ашк,  оган  омірдс  жузсгс 
ааіайтын бсянслср. іске аснайтын пггп іскс 
асуы  мүмкш  смсс  багдардамалар  аисау 
пмі  Әдсиі  сааес  снжар  I;.  сана  карсксті
б о с а н с м г а н д а ,  ү й қ таган д а ,  калғым- 
'шүлгып  ү йкылы -оау отыргаңда. сананмк 
патолопімлык бүзылуы кс инлс байьдадш  
I Әлсйпеп снжар слестетудсл срік  аигермсн 
б а й д а н м ст м   см сс  б с і и с д с р   (к үр ғак  
киялдар)  туміиайдм .  Е  процсстсриідс 
күргак  кияллын  басымдыгм  тулгаіш н 
ламумнда ксміспктер бар ексійн корсетсді. 
ІБелесіиі  Е  ишгармашмлык  жоне  жаң- 
гыртушмлык  болум  мүмкш.  Шміарма 
шытмк елссгетуде карскегпң бірсгей жоис 
багалы   е щ м д с р ін д е   ж у м г с   асаты н 
бейпслер жасалалм  Еңбектс пайда болпиі 
'|Е  —• ксз келген шмгармашылыкталі ажы- 
рагысмз  белігі  Е  дерсу  лрааггикаямк  Іс- 
орексттс  ягүзсгс  аса  бсрмейлі  Кейдг  оя 
т іл сс-к а л іу д а гы   болаш ак  бей н сл ср ді 
ясасауга,  ягни  ярмяндяуп  саятыи  ерскиіс 
бір  іштсй  карскст  пмсаныкда  болады 
Араяан  карекстті  түрлендіруліп  кджстті 
міарты,  түпкшікті  прмидалум  кайсыбф 
ссАгптсрмсн 
к с й іи г с  
каллырмтгмі  карс- 
кеттні  мнталаидмрушм  ссбсн -түртк аі 
Жаигыртумм с яастстудтн  нсгТй  —  сипат- 
тямага соЯіас 
б с й и с л с р  
ашсау  Ксшспктік 
Е  салбалараш  іепяслеу жоне т А  жаглайли 
колдаимлады  Тулганын  даму 
д с п г с й і 
к Л н е   еиаяи  курмлымыпла  слсстетулін 
кай тур* б.ісым бо.туына Аайлаимспя 
Елр

л и и м м я  
ммнрям 
и м рм
т с л  
м и м л п  
« м   і і м м п м
щ>%шм
 
М
ІНЦ  ^ ____________________
(И >  Һ і ш  «гу {суіжт.і м м р м п и м п а і
| м ц и   СаМ Су  (Ім м црп  М  т іжфм 
• Щ
м т у м і і і   я м у м м   9С «Р   ГТШ .  М Ш
м в м ш   й ін г м я м  м Д М Н  и м м  м м м іу
Ш » м .іа «   г м ц я И к и і  и
п
у у ш
  « я
м я н м и   м р г п р и м іа і  вм« 
і і і м
нМһмшды  Крммі  м м м м ц   | .   «ршмам
г і М М І Г М   і у и м н і   І М М І І   м м г м -  
М М М М М   М М * * * *   У М М Й М М М М К  
І м н ы г і   « н а й   с ү р м   « М
і м м і і
 і ү м м и
мпрМ м  мОммммми  О іу 
ярштмтт 
Ывшщтт*
 и к т  м^һммуг* рям м м м  
ймршми  Кммммм М М   ММЯІММ м м .   мм 
адмпрсіэ  | % м   муміМі ммв.  н м м р
і й м ш у м н  
М Г ІМ М М  
ш м ш м я  
М Н М М  
Ояумм  мм  ймМмм» 
М М М І  

жүктеу/скачать 13,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: