Мазмұнын жаңарту мәселелері Республикалық on-line конференцияның материалдары

32 
 
«МӘҢГІЛІК ЕЛ» ҰЛТТЫҚ ИДЕЯСЫН ЖҮЗЕГЕ 
 
АСЫРУДА АҚЫН
-
ЖЫРАУЛАРДЫҢ ТӘЛІМ
-
ТӘРБИЕЛІК 
 
ІЛІМДЕРІН ОҚЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
 
Байкенова С. Ж., 
Деңгейлік бағдарламалар орталығы тренері 
«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы «Солтүстік Қазақстан облысы 
бойынша педагогикалық қызметкерлердің  
біліктілігін арттыру институты»  
Петропавл қ. sbaykenova@ bk.ru 
 
Қазақтың Мәңгілік Ғұмыры ұрпақтың Мәңгілік  
Болашағын баянды етуге арналады. 
Ендігі ұрпақ - Мәңгілік Қазақтың Перзенті.  
Ендеше, Қазақ Елінің Ұлттық Идеясы - Мәңгілік Ел! 
Н. Назарбаев 
 
Қазіргі  таңда  еліміздің  білім  беру  жүйесінде  түбегейлі  өзгерістер  болып 
жатқаны  мәлім.  Соның  ішінде  ең  бастысы,  әлемдік  білім  кеңістігіне  ену 
мақсатындағы тың қадамдар күн санап өсіп келеді.  
Біз  тұтас  қоғам  болып,  мемлекеттік  тілді  толық  меңгермейінше,  мықты 
мемлекет құра алмайтынымызды, мемлекеттік тіл 
- 
халықты біріктіруші фактор 
екенін Елбасымыз дәстүрлі жолдауларында ұдайы тілге тиек етіп келеді.  
Ел мен тіл 
- 
егіз ұғым. «Мәңгілік» ұғымы бабалардан мирас болып келе 
жатқан  мәңгі  өлмейтін  қазынамыздың  бірі 
- 
әдебиетпен  тығыз  байланысты. 
Олай  болса,  Мәңгілік  Елдің  онымен  қатар  жасап,  бірге  дамитын  мәңгілік  тілі 
болуы да шарт.  
Мемлекеттік  білім  саясаты  педагог  қызметкерлердің  жүйелі  де  нәтижелі 
іс-әрекеті  арқылы  жүзеге  асады.  Ал  бүгінгі  таңда  мектептің,  мұғалімнің  ең 
қасиетті  міндеті  -  рухани  бай,  жан-жақты  дамыған  мәдениетті  тұлғаны 
қалыптастыру.  Рухани  байлық  ең  алдымен  әр  халықтың  ұлттық  әдет-салты, 
әдебиеті,  мәдениеті,  өнері,  шыққан  түп  тамырында  жататыны  белгілі.  Сол 
ұлттық  байлықты  бүкіл  адамзаттың  өз  ұрпағын  тәрбиелеудегі,  білім  берудегі 
озық  ұстанымдарымен  байланыстыра  отырып,  әр  баланың  қабілеті,  талантын 
ашу,  өзіне-өзінің  сенімін  нығайтып,  өзіне-өзінің  жол  ашуына  түрткі  жасау  - 
бүгінгі білім беру, тәрбие ісінің басты міндеті.  
Әдебиетті оқыту әдістемесінің мақсаты  - әдебиетті адамзаттың ғасырлар 
бойы  жасалған  мұрасы  сөз  өнері  әрі  ғылым  ретіндегі  ерекшелігіне  сүйене 
отырып,  оны  халқымыздың  «Көркем  тарихы»,  «Өмір  оқулығы»  дәрежесінде 
оқып  үйрету.  Атап  айтқанда,  әдебиетті  өмірмен  байланыстыра,  өзіндік 
табиғатын  аша  отырып,  адамзат  тарихымен  тығыз  сабақтастығын  айқындау; 
әдебиетті  оқыту  әдістемесінің  теориялық,  әдіснамалық  негіздері,  тарих,  тіл 
білімі,  музыка,  бейнелеу  өнері,  философия,  әдебиеттану,  эстетика  т.б.  ғылым 
салаларымен байланыстылығы қарастырылады. 

33 
 
Әдебиет  пәні  жеке  тұлғаның,  адамныңрухани  әлемін,  оның 
адамгершілігін,  ойлауын,  көңіл-күй  сезімін,  тілін,  шығармашылық  әрекет 
бастауларын қалыптастыруда ерекше орын алады. 
Әдебиет пәні оқушы бойында биік эстетикалық талғамды дамытуды, өнер 
туындысындағы,  табиғаттағы,  адамдар  қарым-қатынасындағы  үйлесім  мен 
әсемдікті  танып  ұға  білуге,  дұрыс  бағалауға,  әсерленуге,  терең  пайымдауға 
үйретеді,  сонымен  бірге  ол  көркем  әдебиетке  деген  сүйіспеншілікті,  ынта-
ықыласты оята отырып, оқырманмәдениетін қалыптастырады. 
Қоғамныңжәнемәдениеттіңдаму 
өзгерістерінесай 
әдебиет 
пәнінің 
бағдарламалары,  оқулықтармен  қатар  оны  оқыту  әдістемесі  де  жетілдіріліп 
отырады  және  ол  қалыптасқан  отандық  әріәлемдік  тәжірибеге  негізделеді. 
Әдістеме  ең  алдымен  мұғалімніңшығармашылық  әрекетініңжүйелі  болуына 
қызмет ететіндіктен, әдебиетші мұғаліміне жоғары талаптар қояды. Олар: 

 
әдебиетші  мұғалім  көркем  сөз  сипатын  ашатын  заңдылықтарды  білуі 
керек; 

 
 көркем туындыны талдаудың ғылыми-әдістемелерін жетік меңгеруі қажет; 

 
әдеби  шығармаларды  талдауда  мұғалім  мен  оқушы  арасында  бірлескен 
еңбек, бірлескен шығармашылық, өнерпаздық орын алуға тиіс.  
Әдебиетті  оқыту  әдістемесінің  таяу  болашақтағы  дамуы  оқу-тәрбие 
үдерісін ізгілендіру, оқытуды саралау, пәндердің сондай-ақ жеке әдістемелердің 
интеграциялануы, оқыту деңгейінің қазіргі ғылым, мәдениеттің даму деңгейіне 
жақын  келуі,  вариативтібағдарламалардың,  сабақтарды  жаңаша  жобалау, 
әдебиетті  оқыту  әдістерінің  мазмұнын  жаңарту  болып  табылады.Отандық 
әдістемеліктің  даму  бағыттарының  әлемдік  тәжірибенің  даму  бағыттарымен 
үндес  келуі  егеменді  еліміздегі  білім  саласы  дамуының  әлемдік  білім 
кеңістігімен үйлесімде болу тенденциясын басшылыққа алады. 
«
Қазіргінің  талай  елін  қайран  қалдырған  осынау  байтақ  кеңістікті 
кернеген поэзиялық әлем, - деп атап көрсетті Президент Н.Ә. Назарбаев өзінің 
«Тарих  толқынында»  атты  кітабында,  -  тек  қана  сұлулық  пен  сезімнің 
шеңберінде  шектелмеген.  Ол  жаңашылдықтың  жалынын  лаулата  да  білген. 
Содан  да  болар,  қазақтың  поэзиялық  шығармашылығында  мейлінше  терең 
танымдық  қасиеттер  бар.  Сондықтан  да  қазақтың  дәстүрлі  поэзиясы  ұдайы 
философиямен шендесіп жатады»[5]. 
«Мәңгілік Ел» Ұлттық идеясын жүзеге асыруда әдебиет пәнін оқытудың 
мазмұнын  жаңарту  -  заман  талабы.  Оның  ішінде  ақын-жыраулар 
шығармашылығын оқыт - осы идеяны жүзеге асырудағы басты тақырып болып 
саналады. 
Қазақ хандығының мемлекеттік тұрмысы мен өмірінің өзіндік дамуында, 
қоғамның рухани өмірінде жыраулар поэзиясы мемлекет пен билеушіге қызмет 
етті  және  мемлекетке  қызмет  көрсететін  әдебиетті  қалыптастырды.  Қазақ 
хандығының  қалыптасуы  мен  дамуында  дербес  мемлекеттік,  оны  қорғау  мен 
нығайту қажеттігі жағдайында бір мезгілде әрі көреген суырыпсалма ақын, әрі 
хандықтың  бас  идеологы,  әрі  хандардың  серігі  және  кеңесшісі,  әрі  тайпаның 
жауынгер басшысы ретінде көрінген жыраулардың рөлі едәуір арта түсті. 

34 
 
Қазақ  хандығының  тәй-тәй  басып  қаз  тұрған  дәуірінде  күшті  хан  билігі 
идеясы  басты  болды  және  ол  жыраулардың  поэзиясы  мен  эпикалық  және 
тарихи фольклорлық туындыларда ерекше шабытпен жырланды. 
Қазақ  хандығы  дәуіріндегі  жыраулар  поэзиясында  ерлік  тақырыбының 
басымдық  алып,  өз  мемлекетінің  тәуелсіздігі  мен  оның  даңқын  арттыру 
жолында күрескен батырлардың ержүректігі мен қайтпас қайсарлығын жырлау 
ең  өзекті  мәселе  болды.  Жыраулар  билеушілердің  және  адамдар  жоқшылық 
дегенді білмей, молшылықта өмір сүретін қоғамның мінсіз бейнелерін жасады. 
Олар  өздерінің  поэтикалық  монолог-толғауларында  маңызды  мемлекеттік 
проблемалармен  қатар,  әдеп  пен  мораль,  ар-намыс  пен  қадір-қасиет 
мәселелерін  қорғады.  Өмір  мен  өлім  туралы,  дүниенің  құбылмалылығы  мен 
жалғандығы туралы өз ойларын толғады. 
Жыраулар поэзиясы ұлттық болмысымыздың қалыптасуында аса қуатты 
ықпалдылығымен ерекшеленді. Мемлекетті басқарған хандардан бастап, балаға 
тәлім-тәрбие  беретін  эстетикалық  асыл  қазына  қалдырды.  Қазақ  халқы  сөз 
өнерін киелі санайды.  
Профессор  А. Егеубай  жыраулар  поэзиясының  қазақ  ұлтының  рухани 
қалыптасуына  жасаған  ықпалы  туралы:  «Жыраулар  толғаған  адамшылық, 
имандылық, қаһармандық, жігерлілік һәм жайсаңдық жаңа қалыптаса бастаған 
қазақ  ұлысының  рухани  келбетін  кестелеуі  тиіс  еді.  Солай  болды  да.  Қазақ 
елінің ажары мен жан дүниесі сол шығармалардан танылды. Білім-білік, ақиқат, 
тіл,  жаратылыс  жайлы  толғамдар  да  сол  арнада  желі  тартты.  Ежелгі  түркі 
дүниесінің бар болмысы мен арман-мүддесі бір кезеңде қазақтың классикалық 
мәдениеті  арқылы  жаңғыра  көрінді.  Жыраулар  дәуірінің  ішкі  мәніне  үңілсек, 
төрт-бес ғасыр бойына тұтастай құбылыс ретінде дамыған әлеуетті әлеуметтік-
көркемдік  ұлы  самғау  бұрын-соңды  болмаған  еді.  Ол  поэзияда,  елдік 
құрылыста,  тұрмыста  материалдық  һәм  рухани  мәдениетте  бірдей  айқын 
мүсінделді», - дейді[2]. 
Жыраулар  поэзиясы  -  дербес  мемлекеттік  дәрежеде  өмір  сүрген  Қазақ 
хандығы  атты  дәуірдің  әдеби  мұрасы.  Көрнекті  ғалым-жазушы  М.Мағауиннің 
айтуынша:  «Қазақ  халқының  жалпы  түркілік  ортақ  этнос  құрамынан  бөлініп, 
дербес Орда құрған хандық заманы төрт ғасырға жуық ұзақ дәуірге созылды». 
Ол  тағы  бірде  «ХV-ХVІІІ  ғасырларда  жасалған  әдебиет  ел  мүддесін,  жұрт 
мұратын  бірінші  орынға  қойды.  Өзіндік  түр  тауып,  айқын  ұлттық  сипатта 
қалыптасты. Алаштың жайсаң жанын, өр рухын бедерлей таңбалап, келер ұрпақ 
үшін  ешқашан  ескірмес  үлгілер  тудырды.  Көркемдік  танымның  асқар  биігіне 
көтеріліп, әлемдік өредегі ұлы шығармалар қалдырды», дейді. Яғни, жыраулар 
поэзиясы  -  қазақ  сөз  өнерінің  әлемдік  классикалық  шығармалар  шоғырына 
қосылатын біздің ұлттық рухани қазынамыз[3]. 
Жыраулар  шығармаларында  ой-пікірлерін  ашық  айтып,  әмірші, 
хандарды,  сұлтандарды  «бас  кеспек  болса  да  тіл  кеспек  жоқ»  қағидаттарын 
ұстанып  сынап  отырған.  Жыраулар  өздерінің  сынында  мемлекет  мүдделерін 
жеке  бас  мүдделерінен  жоғары  қойған.  Жыраулар  поэзиясының  атасы,  абызы 
Асан  Қайғы  болатын.  Оның  толғауларынан  Қазақ  хандығының  құрылу 

35 
 
дәуірінің  тарихи  белгілерін  көреміз.  Асан  Қайғы  -  халқының  бірлігін, 
мемлекеттің тұтастығын сақтаған жырау. 
Оған төмендегі толғау мысал болады: 
«…Қырында киік жайлаған, 
Суында балық ойнаған, 
Оймауыттай тоғай егіннің 
Ойына келген асын жейтұғын, 
Жемде кеңес қылмадың, 
Жемнен де елді көшірдің». 
Асан  Қайғының,  Қазтуғанның,  Доспамбеттің,  Шалкиіздің,  Жиембеттің, 
Марғасқаның, 
Ақтамбердінің, 
Тәтіқараның, 
Үмбетейдің, 
Бұқардың 
толғауларында  қазақтың  ата  мекендері  шығармалардың  тақырыптық-идеялық, 
көркемдік-стильдік  әр  түрлі  ерекшеліктеріне  орай  жырланады.  Жыраулар 
поэзиясындағы  жер-су  атауларының  ішінде  Алтын  Орда  дәуіріндегі  қазақ 
халқының  иеленген  мекендері  сағынышпен,  қимастық  сезіммен  жырланады. 
Атап айтқанда, Еділ, Жайық, Сырдария, Қара Ертіс өзендері, Азау (Азов) теңізі, 
Түркістан, Ташкент қалалары, т.б. мекендер жыр арқауының негізін құрайды. 
Қазақ  хандығының  мемлекеттік  құрылуы  дәуірінде  өмір  сүрген  көркем 
сөз  шеберлері  -  қазақ  әдебиетіндегі  жыраулар  поэзиясының  қалыптасуында 
Доспамбет пен Шалкиіз жыраулардың алатын орны ерекше. Доспамбет жырау 
поэзиясында  атамекенді  сүю,  ардақтау,  отаншылдық-патриоттық  рух  өте 
басым. 
«Бетегелі Сарыарқаның бойында, 
Соғысып өлген өкінбес!», - дейді. 
Доспамбет  жыраулар  поэзиясында  өзіндік  қолтаңбасы  бар,  жорықшы, 
батыр  жырау  болған.  Қазақ  хандығы  дәуірінде  мемлекет  мүддесін  жоғары 
ұстанған ақын, елінің бірлігін, тұтастығын жырлаған. 
Ақтамбердінің қазақтың жаңа жас буынына арналған тәрбиелік өсиетінің 
осындай тағылымды жақтары бүгінгі Қазақ елінің өскін ұрпақтарына үлгі-өнеге 
болмақ. 
«Балаларға өсиет: 
Қылмаңыздар кепиет, 
Бірлігіңнен айрылма, 
Бірлікте бар қасиет. 
Татулық болар береке, 
Қылмасын жұрт келеке», - дейді ақылман Ақтамберді. 
Бүгінгі  таңда  жыраулар  поэзиясының  көркемдік  ерекшелігі  мен 
құндылығы - Тәуелсіздігіне қол жеткізген Қазақ елінің өскін ұрпақтарын еліне, 
жеріне, Тәуелсіз Қазақстанына деген сүйіспеншілігі мен отансүйгіштік сезімін 
оятып қалыптастырады.  
Қазақ  елінің  мемлекеттілігін,  ежелгі  ата  жұртын  мәңгілік  мақтанышпен, 
асқақ  сезіммен  жырлау  -  жыраулар  поэзиясында  қалыптасқан  ұлттық 
болмысымыздың нақты көрінісі. 
Жыраулар  -  Қазақ  хандығы  мемлекетіндегі  қазақ  халқының  әрбір 

36 
 
азаматының асыл сапаны иеленуін, сол жақсылықты ұрпақтарға жалғастыруын 
мұрат  тұтқан  қайраткерлер.  Жеке  адамдардың  қасиеттері  арқылы  халықтың, 
оның  ұрпақтарының  өнегелі  тұлға,  үлгілі  әулет  құрайтындығын  жыр 
жолдарында айғақтайды. 
Жыраулар қазақ халқының ертеңгі болашағы, балалардың да татулықпен, 
бірлікпен  қалыптасып  өсуін  жырлайды.  Жастайынан  ауызбіршілікпен, 
достықпен қалыптасып өскен жас ұрпақтың халқын баянды бақытқа жеткізгені 
- тарихта дәлелденген ақиқат. 
Әдебиет  сабағында  ақын-жыраулардың  тәлім-тәрбиелік  ілімдерін  қай 
сыныпта,  қай  буында  болмасын  бүгінгі  күннің  талап  деңгейінде  оқытылуы, 
шәкірттердің әдеби шығарманың көркемдік сапасын тиісті дәрежеде тани білуі, 
туындының  әдеби  бейнелер  жүйесінің  шығарма  идеясын  танытудағы  мәнін 
айқын  түсінуі  -  бәрі  осы  мәселелердің  оқу  бағдарламаларында  қалай 
қамтылуына, олардың қаншалықты дәрежеде және қандай ғылыми-әдістемелік 
деңгейде  оқулықтардан  шешімін  табуына,  мұғалімнің  білім  дәрежесінің, 
ұстаздық шеберлігінің шама-шарқына тікелей байланысты.  
Ақын-жыраулар шығармашылығын оқытуда мұғалім мен оқушының оқу 
әрекетіндегі бірлестіктер мен дербестік сипаттарын айқындайды. Олар: 
-
 
ақынның  поэзиясын  оқытуда  гумнистік,  адамгершілік-эстетикалық 
сарынын  күшейту,  сабақ  барысында  оның  көтерген  ізгілікті  тағылымды, 
өнегені  ашуды,  ұлттық  құндылықтарды  танытуды,  сол  арқылы  оқушының 
ұлттық рухани санасын қалыптастыруды нысана тұту; 
-
 
оқушының  көркемдік-ассоциациялық,  образдық  ойлануына,  шығарманы 
өнер  табиғатына  сай  оқи  білуіне,  оның  идеялық-эстетикалық  мән-мағынасына 
терең  бойлап,  тебірене  қабылдауына  жағдай  жасап,  оқырман  ретіндегі 
мәдениетін көтеру; 
-
 
оқушының оқу-танымдық қабілеттерін дамытуды қамтамасыз ету; 
-
 
ақын  шығармашылығын  оқытуда  білім  берудің  жаңа  технологияларын 
қолдану. 
Ақын-жыраулар  поэзиясының  рухани-танымдық,  тәрбиелік  мәнін  ашуда 
әдебиетті  оқыту  әдістерінің  қазіргі  білім  беру  талаптарына  сай  таңдалуы 
мұғалімнің кәсіби шеберлігіне байланысты.  
Қорыта айтқанда, Қазақ хандығы дәуірінде жыраулар поэзиясының басты 
тақырыбы  -  халықтың  топтасқандығы  мен  бірлігі  және  әскери  күш-қуатын 
нығайту  мәселелері  болды.  Сондай-ақ,  жыраулар  шығармаларында  әміршіге 
тікелей арнау да, мадақ өлеңдер де, болмыс туралы философиялық толғаныстар 
да,  ізгілік  пен  зұлымдық,  жақсы  мен  жаман,  достық  пен  дұшпандық  туралы 
толғаулар  молынан.  Бұл  туындылардың  Тәуелсіз  Қазақстанның  өркендеп 
дамуына тигізетін ықпалы орасан зор деп білеміз. 
Елбасымыз «Егер біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекетіміздің 
ұзақ  уақытқа  меңзеп  құрғымыз  келсе,  онда  халық руханиятының  бастауларын 
түсінгеніміз  жөн»  -  деп  айтқандай,  халықтың  рухани  болмысының  алтын 
қазынасына айналған ақын-жыраулар поэзиясын оқыту - «Мәңгілік Елдің» жас 
ұрпағы үшін маңызды мәселе болмақ. 

37 
 
Бүгінгі  жаһандану  дәуірінде  тәуелсіздігіне  қол  жеткізген  Қазақ  елі  үшін 
бірлігін  сақтауға,  мемлекеттілігінің  тұтастығын  қамтамасыз  етуге  жыраулар 
поэзиясының беретін тәлім-тәрбиелік жақтары ұшан теңіз. 
Елбасының  «Мәңгілік  Ел»  идеясы  барша  жастарымызды  бір  мақсатқа, 
ортақ мүддеге жұмылдыратын ұранға айналуы тиіс.  
Әдебиеттер тізімі: 
1.
 
ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Нұрлы жол - болашаққа бастар жол» 
атты 11.11.2014 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы 
2. Зиманов С.З. Қазақ хандары заңдарына шолу және олардың ерекшеліктері 
// Қазақтың Ата Заңдары: 10 т. - Алматы: Жеті жарғы, 2004. - Т.4. - 552 б. 
3. «Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет» Хрестоматия. Құрастырған: М. 
Мағауин Алматы, «Ана тілі» 1993 ж 
4. М. Мағауин «Ғасырлар бедері» Алматы, «Жазушы» 1991 ж  
5. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. -Алматы, 2003. 
 
 
ҰЛТТЫҚ СПОРТ ОЙЫНДАРЫ АРҚЫЛЫ, 
 
ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОЙ
-
ӨРІСІН ДАМЫТУ
 
 
Байтлеуов Гинаят Елемесұлы,  
Ақтөбе қаласы Новый орта мектебі  
Дене тәрбиесі пәні мұғалімі  
 
Денсаулық, спорт, тәрбие, білім егіз ұғымдар. Олай болса, қоғамымызды 
өркендететін  бүгінгі  ұрпақтың  денсаулығы  мықты  болу  үшін  спорт  қажет, 
спорт арқылы тәрбие  қалыптасса, бұлар жинақталып білімді азамат шығарады 
деп  ойлаймын.  Яғни,  спорт  жас  ұрпақтың  бойында  күш,  ептілік,  төзімділік, 
мықтылық, сергектік секілді моральдік ерік сапаларын қалыптастырады. Біздің 
Елбасымыз  Н.А.  Назарбаев  «Қазақстан-2030»  халыққа  жолдауында:  «Біздің 
болашақ  ұрпағымыздың  өсіп  жетілуіне  әлеуметтік  жағдайларын  дұрыс 
қалыптастырып,  балалардың  білімді,  дені  сау,  епті,  күшті,  сымбатты  болып 
өсуіне  көңіл  бөлу  қажет»  -  деген.  Келешекте  ұрпақтарымыз  болашақ  ғалым, 
президент,  экономист,  ұстаз,  ұшқыш,  дәрігер  болулары  керек.  Егер  ол  ауру, 
сырқатты  болса,  онда  оның  тіршіліктегі  пайдасы  аз.  Жеке  тұлғаның  дамуына 
биологиялық,  экономикалық,  әлеуметтік  жағдайлар  қатты  әсер  етуде.  Қазіргі 
уақытта  оқушылардың  енжарлығын  қажығандығын,  әлсіреп,  шаршап 
тұратындығынан спорттық ойындарға қатысқысы келмейтіндігі байқалады.  
Сондықтан  оқу  процесінде,  оқу  бағдарламасында  өзгерістер  енгізіліп, 
жаңа  технологиялық  әдіс-тәсілдер  қолданылуда.  Осыған  орай  мектеп 
бағдарламасы  бойынша  ұйымдастырылған  дене  тәрбиесі  оқушылардың  жас 
ерекшеліктерін  ескеретін,  дене  тәрбиесін  организмге  сай  жетілуіне  бағытты 
түрде әсер ететіндей құрастырылады. Онда жаңа әдіспен технологияны қолдану 
арқылы  іс-қимыл  жаттығуларын  одан  әрі  шыңдайды.  Дене  қуаты  қабілетін 
жетілдіріп,  өз  бетімен  оқу,  еңбек  іс-әрекетінің  артыуына,  жеке  мәндік 

38 
 
қасиеттердің  қалыптасуына  әсер  етеді.  Адамның  дене  тәрбиесі  -  аса  бағалы 
қазына. Дені сау, жан-жақты шыныққан адам елдің шын мәніндегі байлығы.  
Денсаулықты нығайтудың негізгі құралы ретінде дене тәрбиесі мен спорт 
олардың  қалыптасуына  берік  дағдылардың  дәнін  егеді.  Мен  жасөспірімдерді 
дене  шынықтыру  мәдениетіне  тәрбиелеу  барысында  өз  алдыма  «Оқыту 
барысында  ұлттық  ойындарды  пайдаланумен  қатар  дене  түзілісін  дұрыс 
қалыптастыру  және  салауатты  өмір  салтына  үйретіп,  ақыл-ойын  дамыту 
арқылы рухы мықты, шымыр, дені сау, батыл болып өсуіне ықпал ете отырып 
жеке  тұлғаны  жан-жақты  қалыптастыру»  мақсатын  қойдым.  Сабақ  барысында 
мынандай  міндеттерді  жүргіземін:  -  Оқушылардың  жүйелі  спортпен 
айналысып, нәтижесінде алған білімдері мен дағдыларын жетілдіруге ұмтылыс 
туғызу;  -  Дене  тәрбиесі  арқылы  үнемі  шынығу  және  президенттік 
сынамалардағы  шекті  талабын  тапсыру  үшін  даярлық  деңгейін  көтеру;  - 
Ұлттық  ойындарды  насихаттау  және  оны  меңгеру;  -  Оқушының  денсаулығын 
нығайту, дене түзілісін қалыптастыра отырып, салауатты өмір салтын құру. 
Оқушылардың  жалпы  спорт  түрлерімен  айналысуын  жетілдіру, 
даярлығын  қалыптастыру;  -  Ата-аналар  арасында  дене  шынықтыру  мен 
спортты насихаттау. Осы міндеттерді жүзеге асыруда жас ұрпақ өміріне, оның 
ағзасының  дұрыс  жетілуіне  тигізер  пайдасының  спортпен  шұғылдану  арқылы 
келетінін  насихаттап  келемін.  Мұндайда  дене  тәрбиесімен  шұғылданудың 
негізгі түрі сабақ. Оның мәнін дидактика анықтайды. Сабақтың ерекшеліктері - 
мақсат, мазмұн, оқыту құралдары мен тәсілдері, оқу шараларын ұйымдастыру, 
оның  ішінде  біліктілік,  тәрбиелік  және  жалпы  дамыту  мақсаттары  басты  роль 
атқарады.  Дене  шынықтырудың  теориалық  білімдерін  ғана  емес,  жалпы  білім 
алуда,  шеберліктер  мен  дағдыларды  да  қалыптастыру  қажет.  Бұлар  дене 
тәрбиесі  анағұрлым  тиімді  пайдалануға  мүмкіндік  береді.  Оқушының  жеке 
басының тәрбиесі мен денені жалпы дамыту мақсаттары жүзеге асырылады.  
Келешек ұрпағымыз парасатты, сымбатты да сұлу, денсаулықтары мықты 
болуы  тиіс.  Міне,  сондай  адамдарды  тәрбиелеу,  орталық  нерв  жүйелерін 
шынықтыру  құралдарының  қатарына  жататын  спорт  түрлері:  шахмат,  дойбы, 
тоғызқұмалақ  болып  табылады.  Қазақ  халқы  атам  заманнан  бері  спортқа  әуес 
болғанын бәріміз білеміз. Ит жүгіртіп, құс салған, ат жаратып, көкпар тартқан, 
жаяу  жарыс,  түрлі  сайыстар  ұйымдастырған.  Мектеп  оқушылыр  арасында 
шахмат, дойбы, тоғызқұмалақ, баскетбол, волейбол, жеңіл атлетика т.б. жарыс 
өткіземін. Аймақтық, аудандық жарыстарына қатысып жүлдері орын аламыз.  
Спортты дене тәрбиесінен жеке дара қарауға болмайды. Спортсыз оқушы 
жастарға толық мәніндегі дене тәрбиесін беру мүмкін емес екенін түсіну қажет. 
«Дені  сау  ұлт  үшін  -  инфрақұрылымды  дамытудың  маңызы  жоғары.  Балалық 
шақтан бастап дене шынықтыру мен спорттық даярлыққа және оған ең қолайлы 
мүмкіндіктер  туғызуға  ерекше  ден  қойылуы  керек»,  -  деді  Президентіміз 
Н.Ә. Назарбаев  Жолдауында.  Олай  болса,  мектепте  оқушы  жастарды  дене 
тәрбиесі мен спорт өнеріне тәрбиелеу басты борышым деп білемін. 
 
 

39 
 
КОММУНИКАТИВНАЯ КОМПЕТЕНЦИЯ 
 
В ИНТЕРЛИНГВОКУЛЬТУРНОМ АСПЕКТЕ
 
 
Бектурова Ж. Б.,  
канд. филол. наук, ассоциированный профессор 
доцент кафедры теоретической и прикладной  
лингвистики ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, г. Астана,  
e-mail: bekturova.z@mail.ru 
 
Поликультурное  и  полилингвальное  образование  рассматривается  как 
один  из  путей  обеспечения  качества  высшего  образования,  который  согласно 
документам  Европейского  Союза  должен  соответствовать  ценностям,  целям  и 
задачам  подготовки  специалистов  нового  типа,  рынку  труда  образовательных 
услуг и обществу в целом.  
В  условиях  современных  глобальных  интеграционных  процессов 
актуальным  представляется  формирование  теоретико-методологической 
основы  для  осуществления  разработки  языковой  модели  поликультурного 
образования  Республики  Казахстан.  Реализация  этой  задачи  должна  вестись  в 
рамках  поликультурного  воспитания,  направленного  на  развитие  у 
обучающихся  «гражданского  самосознания,  гражданской  социализации, 
гражданской идентификации, способствуя тем самым реализации гражданской 
составляющей  национальной  идеи  «Мәңгілік  Ел».  Формирование  высокого 
уровня  национального  самосознания  будущих  специалистов  должно 
осуществляться в контексте трех важнейших составляющих национальной идеи 
«Мәңгілік Ел»:  
- этноформирующей,  осуществляется  за  счет  этнического  воспитания, 
направленного  на  развитие  этнической  идентификации  и  этнической 
социализации;  
- гражданской,  осуществляется  за  счет  поликультурного  воспитания, 
направленного на развитие гражданской идентификации;  
- общенациональной, осуществляется за счет интеллектуального воспитания, 
направленного на развитие конкурентоспособности будущих специалистов» [1, 
с. 67]. 
В 
связи 
с 
этим 
представляется 
актуальным 
формирование 
лингводидактической  основы  для  выделения  ключевых  компетенций 
полилингвальной и поликультурной личности. 
В  процессе  межличностного  общения  и  совместной  деятельности 
происходит 
формирование 
социокультурной, 
социолингвистической, 
дискурсивной, 
стратегической, 
этнокультурной 
компетенций 
как 
составляющих 
коммуникативной 
компетенции. 
Так, 
лингвистическая 
компетенция  включает  умения  соотносить  языковые  средства  с  задачами  и 
условиями  общения,  умение  организовывать  речевое  общение  с  учётом 
социальных  норм  поведения  и  коммуникативной  целесообразности 
высказывания. 

40 
 
Социальная  (межличностная)  компетенция  –  способность  эффективно 
взаимодействовать с другими  людьми  – подразумевает умение распознавать и 
разрешать 
межкультурные 
конфликтные 
ситуации, 
устанавливать 
эмоциональные  (личностные)  и  профессиональные  связи,  участвовать  в 
принятии групповых решений.  
Этнокультурная компетенция включает межэтническое взаимопонимание 
и взаимодействие, знание этнической культуры другого народа «для вхождения 
в  культуру  другого  народа,  развития  способности  к  межэтническому 
пониманию и диалогу… .» [1, с.53]. 
Социокультурная  компетенция  предполагает  знание  учащимися 
национально-культурных  особенностей  социального  и  речевого  поведения 
носителей  языка:  их  обычаев,  этикета,  социальных  стереотипов,  истории  и 
культуры, а также способов пользования этими знаниями в процессе общения.  
Иллокутивная  предполагает  формирование  способности  создавать 
языковой  акт  в  соответствии  с  ситуацией  общения,  это  воплощение  в 
высказывании,  порождаемого  в  ходе  речи,  определенной  коммуникативной 
цели;  целеустремленность;  функция  влияния  на  собеседника  (попросить, 
пригласить, проинформировать, спросить, приказать и т.п.).  
Межкультурная компетенция – это критическое мышление по отношению 
к  собственной  стране  и  культуре,  чувство  общего  и  различного  между 
культурами,  восприимчивость  и  гибкость  при  общении  с  представителями 
иных  культур  с  учетом  собственной  и  их  социо-культурной  (само) 
идентификации.  
Дискурсивная компетенция – это способность воспринимать и порождать 
речевые  сообщения  адекватно  прагматическому  контексту,  способность 
объединять  отдельные  предложения  в  связное  устное  или  письменное 
сообщение,  дискурс,  используя  для  этого  различные  синтаксические  и 
семантические средства языка.  
В  структуре  коммуникативной  компетенции  выделяют  стратегическую 
компетенцию.  Методический  аспект  стратегической  компетенции  освещен 
через  термины  «алгоритмы»,  «опоры»,  «опорные  сигналы»,  «зрительные 
опоры».  
Социолингвистическая компетенция – это умение адекватно использовать 
в  целях  коммуникации  набор  лексико-грамматических  конструкций  языка. 
Социолингвистический 
компонент, 
определяемый 
социокультурными 
условиями  использования  языка,  представляет  собой  связующее  звено  между 
коммуникативной и другими компетенциями. 
Сложным,  системным 
образованием 
является 
коммуникативная 
компетенция.  Коммуникативная  компетенция  –  это  владение  навыками 
взаимодействия  с  окружающими  людьми,  умение  работать  в  группе, 
знакомство 
с 
различными 
социальными 
ролями. 
Коммуникативная 
компетенция  предполагает  владение  всеми  видами  речевой  деятельности, 
культурой  речевого  поведения;  включает  знание  основных  речеведческих 
понятий,  систему  коммуникативных  умений,  среди  которых  главными 

41 
 
являются  умения  и  навыки  речевого  общения  применительно  к  различным 
сферам, ситуациям общения, с учётом адресата, стиля.  
В 
составе 
коммуникативной 
компетенции 
выделяют 
также 
страноведческую  компетенцию,  так  как  в  процессе  общения  важно  знание 
национальной культуры, быта, традиций, социальных отношений.  
Целым  рядом  моделей  коммуникативной  компетенции  обладает 
современная  лингводидактика.  Разные методисты  описывают  грамматическую 
и 
языковую, 
предметную, 
профессиональную, 
страноведческую, 
стратегическую,  прагматическую  и  другие  компетенции  как  составляющие 
коммуникативной компетенции.  
Коммуникативную  компетенцию  мы  рассматриваем  как  целостную 
систему,  совокупность  таких  компонентов,  как  когнитивный,  личностный, 
эмоциональный и поведенческий.  
Специфической  особенностью  полиязычной  коммуникации  является  её 
подчиненность  установленным  правилам  и  ограничениям.  Эти  правила 
определяются типом общения, формой, степенью официальности, конкретными 
целями и задачами, которые стоят перед общающимися, а также национально-
культурными традициями и общественными нормами поведения.  
Коммуникативная  сторона  общения  состоит  в  обмене  информацией 
между 
общающимися 
полиязычными 
партнерами. 
В 
полиязычной 
коммуникации  с  позиций  лингвокультурологии  устанавливаются  ценности  и 
нормы,  определяющие  коммуникативное  поведение  представителей  той  или 
иной  социальной  или  этнической  общности.  С  позиций  социолингвистики 
предметом  исследования  становятся  участники  –  коммуниканты,  у  которых 
есть  цели  и  мотивы  коммуникации.  Они  обладают  коммуникативными, 
деятельностными  компетенциями.  С  позиций  прагмалингвистики  в  объективе 
изучения  каналы  коммуникации  –  устная  или  письменная  речь,  общение  по 
телефону,  информация  посредством  электронной  почты  или  другие  способы 
связи посредством компьютера. Также в центре внимания прагмалингвистов – 
ситуация  общения,  тональность  коммуникации.  Для  общения  в  полиязычной 
среде важна регулирующая функция речевого этикета.  
Таким  образом,  рассмотрение  коммуникативной  компетенции  как 
системы  позволило  нам  выделить  в  ее  составе  такие  компетенции,  как 
социокультурная, 
меди-компетенция, 
иллокутивная, 
дискурсивная, 
страноведческая, 
социолингвистическая, 
стратегическая 
и 
др. 
Коммуникативная  компетенция  включает  знание  основных  речеведческих 
понятий,  систему  коммуникативных  умений,  среди  которых  главными 
являются умения и навыки речевого общения в поликультурном пространстве 
применительно  к  различным  сферам,  ситуациям  общения,  с  учетом  адресата, 
стиля.  
Полиязычное общение рассматривается нами с позиций функционально-
семантической 
лингвистики, 
ценностей 
и 
норм, 
определяющих 
коммуникативное поведение полилингвов.  
Исследование  теоретико-методологических  основ  коммуникативного 

42 
 
поведения 
полилингвов 
в 
поликультурном 
обществе 
обусловлено 
недостаточной  разработанностью  проблемы  в  психологии,  культурологи, 
социологии, психолингвистике, межкультурной коммуникации и возникающей 
в  связи  с  этим  потребностью  анализа  социальных  факторов,  воздействующих 
на  коммуникативное  поведение  человека.  Поведение  человека  есть  его 
взаимодействие  с  окружающей  средой  и  самим  собой.  Это  образ  жизни 
личности,  выражающий  стабильную  систему  его  установок  и  ценностей, 
включающий  способность  человека  к  деятельности  в  материальной, 
интеллектуальной и социальной сферах жизни. Поведенческий аспект является 
объектом  исследования  многих  наук.  Одним  из  основных  инструментов 
общения  является  язык,  социальный  по  своей  сути,  он  составляет  часть 
человеческого  поведения,  которое  включает  в  себя  как  вербальную,  так  и 
невербальную формы, язык в определенной мере подчиняется тем же законам, 
что и человеческое поведение в целом.  
Коммуникативное  поведение  человека  и  говорящего  на  нем  социума 
находит  свое  отражение  в  национальном  языке.  Посредством  общения, 
коммуникации  развивается  культура,  формируется  общество,  социум, 
обеспечивается  взаимопонимание  между  его  людьми.  Коммуникативное 
поведение  полилингва  включает  систему  кодифицированных образцов  и норм 
общения,  профессиональной  деятельности,  деловых  взаимоотношений, 
профессиональными  коллективами.  Поведенческий  акцент  в  полиязычной 
коммуникации  смещен  на  внешнюю  сторону  действования.  Наиболее  частым 
состоянием  полилингвов,  вызывающим  поведенческие  реакции,  является 
состояние 
толерантности. 
Основной 
единицей 
поведения 
является 
поведенческий  акт,  несущий  в  себе  единство  формы  и  содержания.  Каждый 
поведенческий акт обусловлен установлением «обратной связи» между людьми 
и 
становится 
мотивацией 
поведения. 
Поведение 
в 
полиязычной 
коммуникативной среде отражает образ жизни полилингвального социума. 
Каждый  человек  невольно  проецирует  свои  речевые  стереотипы  и 
речевое  поведение  на  тех,  с  кем  ему  приходится  общаться,  независимо  от  их 
культурного,  социального,  этнического,  религиозного  или  какого-либо  иного 
отличия.  Особо  ярко  это  проявляется  в  языковом  общении,  при  котором 
лингвокультурный  барьер  может  являться  не  только  помехой  в  процессе 
коммуникации,  но  и  приводить  к  так  называемым  «коммуникативным 
неудачам».  
Коммуниканты  относятся  к  поведению  как  к  индикатору  человеческих 
качеств и образа жизни, ориентированы на набор социальных правил, которые 
необходимо 
соблюдать, 
живя 
в 
многонацинальном 
обществе. 
Социокультурный  потенциал  общества  составляет  языковое  поведение,  что 
вполне  закономерно,  т.к.  вся  социальная  действительность  пронизана 
отношениями,  основанными  на  нормах  языкового  поведения.  Мы 
рассматриваем  языковое  поведение  в  условиях  поликультурного  образования, 
многонационального  государства  в  связи  с  проблемами  компетентностного 
подхода  и  определяем  коммуникативную  компетенцию  как  способность 

43 
 
средствами  изучаемого  языка  осуществлять  речевую  деятельность,  реализуя 
коммуникативное 
речевое 
поведение 
на 
основе 
фонологических, 
лексикограмматических, 
социолингвисти-ческих, 
предметных 
и 
страноведческих  знаний,  навыков  и  умений,  в  соответствии  с  различными 
задачами  и  ситуациями  в  рамках  поликультурного  общения.  Общение  в 
полиязычной  среде  –  один  из  типов  человеческой  активности.  Партнерами  в 
коммуникации являются полилингвы.  

жүктеу/скачать 2,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: