Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- АРАМЫ
- А РА Н Д АТ Т Ы РУ
- АРАПТАНУ
- АРАТІС
- АРАТІСТЕНУ
- АРАХИС
- Арба жол.
- АРДАГЕРЛІК
- АРҚАЛЫҚ
- Арқан жол.
- АРҚАНДАТ
- АРҚАНДАТУ
- АРҚАРБҮЙІРГЕН
- АРҚАС
- АРҚАТАНУ: Арқатану қылды.
- АРҚАТІРЕК з а т.
- АРМАНДАУШЫ
- АРНАЙЫ: Арнайы қонақ.
- АРПАЛАУ
- АРСЫ
- А р т ы н а к і р д і .
- Артынан сөз ерді.
- Артыңызды жаба келіңіз.
АРАМКҮНБАҒЫС з а т. б о т. Күн- бағысқа ұқсас арамшөп. Жоғарыда аталған гербицидтерді сары ошаған, қызыл ошаған, сүтжапырақ, түлкіқұйрық, есекмия, сурепа, алабота, жусан, жабайы конопля, а р а м к ү н б а ғ ы с, амброзия, қызғылт кекіре жəне басқа қосжарнақ- ты арам шөптері бар егістіктерде қолда- ну қажет (Х.Рамазанов, Егіндегі арам шөп; 24).
1959, 8, 29). АРАМЫ с ы н. Теріс пиғылды, қара ниетті. Мен де сіздің бары-жоғыңызды байқап алайын деген а р а м ы ой келіп, сөзіңізді бөлмедім (Ғ.Мүсірепов, Жат қолында, 27). 55 Байынқол Қалиев Арамы тілдес. а у ы с. Арандатушы, өсекші. Арада жүрген бір а р а м ы т і л - д е с бар ғой, соны тауып сазайын беру керек (Ғ. Мүсірепов, Ұлпан, 48). АРАМЫЛАУ с ы н. Арамдау, қулау. Екі қулау да а р а м ы л а у бала əкелген садақыларының жарым-жартысын дам- бал ышқырына тығып қалдырған екен (Ғ. Мүсірепов, Ұлпан, 189).
Қалқа, а р а н деп аталатын киіз үй тектес үйшіктер соғыс кезінде, ұрыс даласында қорған есебінде тігіледі (А. Сейдімбеков, Күңгір-күңгір., 190). Бұл күндері шошала, ұранқай, қосүй, а р а н, қақыра тəрізді ме- кен-жайлар көзден таса қалып барады (Қаз. əдеб., 18.02.1977, 4). АРАН: Аран сым. ə с к. Соғыс кезінде сымнан тартып жасалынған бөгеу. Оны (бөгеуілді) күшейту үшін а р а н с ы м мен мина пайдаланылды (ҚСЭ, 2, 437).
даңғойлықтан, ой бейшаралығынан, мəдениетсіздіктен, ұрыншақтықтан адам- дарды бір-біріне а р а н д а т т ы р а т ы н көзсіз өжеттік, саяздық (А. Мекебаев, Алапат, 183). А РА Н Д АТ Т Ы РУ А р а н д а т т ы р етістігінің қимыл атауы. АРАНЖИРОВКА з а т. м у з. Саз əуенін өңдеу, əрлеу; оны жанрына сəйкестендіру. Нұрағаң, музыка тілімен айтқанда ор- кестровка, а р а н ж и р о в к а секілді жұмыстарды өзі жасайтын (Аңыз адам, 2012, 15, 29). Əндерге аспаптық а р а н ж
табиғатына сай қазақша сөйлете білу қажет (Қаз. əдеб., 14.05.1976, 3).
Құдайдың кең даласында бұлтарып кететін жер таптырмайтындай, а р а н ш ы м е н тайталасып, қапталдаса шабатын (Ə. Кекілбаев, Үркер, 22).
дас-тарқандарын безендіреді (Ана тілі, 26.04.1990, 6).
нық жəне Үнді мұхиттарының тайызында кездеседі (М. Жұмалиев.., Балықтар., 63).
фия., 3, 313). АРАТІСТЕН е т. Араның тісі сияқты түрге ену. Əлгі сай-жыралардан таудың күдірейген жалы сойдиып-сойдиып а р а т і с т е н і п көрінеді (Алматы ақшамы, 13.04.1989, 4). АРАТІСТЕНУ Аратістен етістігінің қимыл атауы. АРАУКАРИЯ з а т. б о т. Түп-түзу сабағы, пирамида сияқты əсем бұтақтары қалың өскен көгілдір жапырақты өсімдік. Үйде өсіріледі. Табиғи жағдайда Оңтүстік Америкада, Австрияда кездеседі. Ал арум, циперус, а р а у к а р и я, бегония тəрізді гүлдердің жапырақтары көз тартарлық əдемі (Қаз. əйелдері, 1970, 3, 31). АРАХИС з а т. б о т. с ө й л. Жержаңғақ. А р а х и с бұршақ тұқымдас дақыл. Оның түйіні топырақ астында бүркеліп ұзақ уақыт жатады да, жер бетіне тек піскенде бір-ақ шығады. Тараған жері – Оңтүстік Европа (Ж. Əбиев, Биология., 80).
барлығы да бала үшін үздігіп тұруға, перзенті үшін намыстануға, а р а ш а ш
Мусин, Туған үй.., 95). АРБА: Арбаға таңу. Ертеде қазақы ор- тада қалыптасқан жазалау түрі. Бұзақы, содырларға, ұрлықшыларға т.б. айыпкер- лерге ауыл ақсақалдарының ұйғарымымен
(Қаз. этнография., 1, 189). Арба жол. Арба жүре алатын жол. АРБАҢ-ҚҰРБАҢ ү с т. Арбаң-арбаң еткен, арбаңдаған (жүріс). АРГОЛЫҚ з а т. Аргоға тəн, аргоға қатысты. Бірақ əр кезде белгілі əлеуметтік ортада пайда болып, қазір біржола жоғалып бара жатқан кейбір жаргондық, а р г о л ы
Белбаева, Қазіргі қаз. тілі., 73). АРҒАЛЫ... А р ғ а л ы – құйрықты қойлардың арғы тегі, қазіргі жабайы қой тұқымдарының ең ірісі (Қ. Сəбденов., Қой шаруаш., 12). 56 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі АРҒЫ: Арғы бет. Еліміздің шығыс жағындағы қазақтар «Қытай» дегенді осылай атайды. Ел 1916 ж. қазан айында а р ғ ы б е т аталатын Қытай жеріне өтеді (Президент жəне халық, 29.10.2010, 6). Үркіншілік кезінде қазақ ауылдарының бəрі а р ғ ы б е т т і тасалған жоқ (Бұл да). АРДАГЕРЛІК з а т. Ардагер болғандық, құрметтілік ≈ Құрмет көрсетпесе, а р д а г е р л і к т е н не пайда? АРДАЛЫҚ з а т. Арда болғандық, бұлалық, еркіндік. Өздері жер көкке сый- май жандары мұрындарының ұшында отырғанда бұлардың бұтқа толғанын, а р д а
Үркер, 372). АРДЫҢ-ГҮРДІҢ с ы н. Ойындағысын айта салатын, ашық, аңғырт, ақкөңіл. Бірақ заты жақсы адам, а р д ы ң-г ү р д і ң демесең, ешкімге зияны жоқ (Ж. Қорғасбек, Жынды қайың, 11). АРЖАҒЫМЕН ү с т. Шын ниетімен, шынайы, рас. Бұл болса шыны қайсы, өтірігі қайсы, а р ж а ғ ы м е н айтып тұр ма, бержағымен айтып тұр ма? – біле алмай-ақ қойды (Қ. Мұханбетқалиев, Жұлдызды., 61).
қабағы ашылмай қойған соң қайтсін, бəйбішеге деп а р з а н қ о л д а у бір машина сыйлаған (Р. Отарбаев, Біздің ауыл., 165). Бұрышта шағын а р з а н қ о л д а у кілем жатушы еді (Н. Дəутайұлы, Аты жоқ., 324). АРЗЫ з а т. к ө н е. Күрзіге қарағанда жеңілдеу шоқпар. Қара қылды қақ жарған, Наушаруандай əділді айт. А р з ы менен күрзіні айт, Лауқа менен қаламды айт (Бұқар жырау: Ана тілі, 12.07.1990, 4). АРҚА: Арқасына жел бітті. Арқалан- ды, делебесі қозды, шабыттанды. Тек өлең айтқанда, əн салғанда а р қ а с ы н а ж е л б і т і п, аруақтанып кететінін байқадым (Жұлдыз, 1972, 3, 133). АРҚАКҮЗЕУ з а т. с ө й л. Сүйенер сүйеніш, тірек. – Бəріміздің де сүйенеріміз, а р қ а к ү з е у і м і з – осы Жабакем, біле біл- сеңдер (Ж. Алтайбаев, Таңд. шығ., 158). АРҚАЛЫҚ з а т. к ə с і б. Ұзындығы 1 м-дей, диаметрі 3 см шамасындағы өрмек тоқуда қолданылатын таяқ. АРҚАЛЫҚТЫ¹ с ы н. Арқа сүйер жері, арқалығы бар. Ал келіншек болса, түбіт шəлісіне оранып, а р қ а л ы қ т ы үлкен креслоға бүк түсе тығылған күйі тырп етпейді (К. Жүнісова, Қимаймын., 3). АРҚАЛЫҚТЫ² с ы н. Арқалық болуға жарарлық. Құдайменде шатқалдағы теректі сайдан а р қ а л ы қ т ы қ терек қиып əкелуге кетіпті (А. Сейдімбеков, Қыр хикая., 32). АРҚАН: Арқан бұрау. Арқан жасау үшін арнайы есілген жіптерді ширату (бұрау) арқылы арқан дайындау (тəсілі) ісі. Арқан тіндерді тартып тұрып бұрау арқылы жасалатындықтан, оны а р қ а н б ұ р а у деп атайды (Қаз. этнография., 1, 194). Арқан жол. с ө й л. Аспа жол. Көк- тебедегі «Ауыл» ресторанына апаратын- дай аспанға тартылған а р қ а н ж о л арқылы көтерілу керек (І. Есенберлин, Махабб., 63).
бырғасы қатып, бұғанасы бекіген азамат- тар түседі де, қай жағының күші басым болса сол жағы жеңеді (А.Нүсіпоқасұлы.., Ағаш бесік., 4, 90). Тойға жиналған жұрт ат қайтқанша тек отармай – а р қ а н т а р т у, қыз қуу, жамбы ату сияқты ойындар- ды ұйымдастырып, тиісті жүлделерін алып жататын (Х. Арғынбаев, Қаз. хал- қы., 211). АРҚАНДАТ Арқанда етістігінен жасалған өзгелік етіс. Қара атын сулығынан жетектеп, Сылдырбай бапкер, ауылдан біраз жердегі бозды өзекшеге апартып а р
Халқымыздың асық екеш асыққа да же- ке-жеке ат берген: құлжаныкін – құлжа, арқардікін – а р қ а р, қойдыкін – асық, ешкінікін – ешкімай, сиырдыкін – с о м
15.02.1974, 2). АРҚАР² з а т. а с т р. Аспан əлеміндегі шоқжұлдыздың бірі. А.К. Гейнс «Плеяданы» - А р қ а р депті (Ана тілі, 08.11. 1990, 7). АРҚАР: Арқар соққан. Желдей ескен, жүйрік. Сұр бикеш бедеу еді, а р қ а р с о қ қ а н, Құстай ұшып шығатын талай топ- тан. Басқа қылар қайратым бола алмады, 57 Байынқол Қалиев Қарусыз тұрып қалдым сонша топтан (И. Байзақов, Таңд. Шығ., 1, 32).
Ауыл шаруаш. сөзд., 213). АРҚАРЖҰЛДЫЗ з а т. а с т р. с ө й л. Таразы. Малшылар «А р қ а р ж ұ л д ы з», «Үшарқар», «Таразы», «Шідер жұлдыз» деген атаулармен мəлім болған Орион шоқ жұлдызын мұқият қадағалаған (ҚазССР тарихы, 2, 374).
тастар арасына өскен а р қ а р к ө к қайта көктегендей жасарып, жаңғырығып кетіпті (Лен. жас, 07.01.1971, 2). АРҚАРТАС з а т. э т н. Бейіт басына қойылатын, арқар мүсініне ұқсас ескерт- кіш тас. Жоғарыда келтірілген бейіттер- дің бəрінде де құлпытас, қойтас, сандықтас, сағана, үштас, сағанатам, күмбез сияқты ескерткіштер бар. Ал Масат аша бейіті- нен а р қ а р т а с деп аталатын ескерткіш- ті де кездестірдік (Х. Арғынбаев, Қаз. халқы., 125).
жасалған стол, а р қ а с ы з ақ орындық тұр (М. Мағауин, Екі томдық, 2, 346).
р г. Медет тұтты, арқа сүйенді. Кемпір- шалды а р қ а т а н у қ ы л ы п, ойын-күлкі сауыққа беріліп кетеді екен (Б. Майлин, Таңд., 339).
ек? Адасып көптен қалған күшіктей боп, Бүлкілдеп боздалада жортатын ек (Н.Айтұлы, Ту, 3). Арқатірек етті. Сүйеніш етті, тірек етті. Бұлар да Байжанды а р қ а т і р е к е т у г е жаратыпты (Х. Рахимов, Сеңгір., 32).
АРҚАУСӨЗ з а т. Газеттегі мақаланың алдында келтірілген кіріспе сөз. Сол «Қобыз сарыны» туралы Эдвардтың пікірін а р қ а у с ө з д е келтірдік (Түркістан, 24, 03.2005, 7). АРҚАУШӨЛМЕК з а т. Өрмек тоқу үшін қажетті заттардың бірі – «жүгіртпе» кей жерде осылай да аталы- нады (ҚСЭ, 9, 49). АРҚАШ з а т. 1. Күріш егісінің ара- сын бөлетін аласа дуалсымақ (Соц. Қаз., 19.04.1991, 4). 2. а у ы с. Дөң, қырқа. Кей жерде қабырға тар, мылқау жартас Құл- дырап бір жері ой, бір жері а р қ а ш. Жатқызып кейде қырын, кейде еңкейткен, Үйретті қызды өмірге күндегі айқас (А.Тоқмағамбетов, Шағалалы., 71).
аяғынан бастап бұл алқапты қараот қаптап кетеді. Олардың арасында а р қ а ш а й ы р, қырықбуын, саған сияқты сөртек шөптерді мол жеген мал суға шыдамайды (Оңт. Қазақст. 23.08.1968, 2). АРҚҰҚ з а т. к ө н е. Жорық, соғыс кезін- де азық-түлік қару-жарақ қоры артыл- ған көлік (арба). Басты бөгесін – жаяу əскердің қозғалысы емес, ауыр артиллерия мен а р қ ұ қ жүрісі (М. Мағауин, Аласа- пыран, 301). АРЛАНДЫҚ з а т. Арланға тəн қылық, арланға тəн əрекет. А р л а н д ы қ құрып жүрген отты шағына қайта қауысқан- дай, бара сала арсалаңдап сұр қаншықтың тұла бойын иіскеледі (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 407).
төлтума мəдениетінің көсегесін көгерту үшін сұлулық туралы а р м а н-а ң с а р ы н айқындап алу керек (Қаз. əдеб., 18.07.1986, 12). Жерің бүтін, елің тұтас, а р м а н-
1986, 7, 21). АРМАНДАУШЫ з а т. Армандаған адам, арман етуші. АРМАНДАУШЫЛЫҚ з а т. Ар- ман етушілік, армандағандық. Алайда мақтаншақтық емес – білсем, көрсем, істесем деген əуесқойлық, а р м а н д а у ш
болды (Сен жəне сенің., 14). АРМЯН з а т. Кавказ халықтары- ның бірі. Мұнда қазақты, орысты, өзбек- ті, балкарды, а р м я н д ы, татарды, корей- ді, немісті, гректі, ингушты, шешенді жиі кездестіресің (Т. Нұртазин, Ауыл., 126). – Біздің коллектив нағыз интерна- ционал коллектив. Мұнда орыс, қазақ, латыш, а р м я н, болгар, мордва, литва
58 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі жəне т.б. халқының өкілдері бар (Лен. жас. 29.11, 1972, 2).
Қазақша, а р м я н ш а айтылған өлеңдердің өзі аударылмай-ақ жүректерге жетіп жатыр (С. Мəуленов, Шыңдағы., 129). АРНАЙЫ: Арнайы қонақ. Арнайы шақырылған қонақ. А р н а й ы қ о н а қ деп – арнайы шақырылған, құдалық пен түрлі жиын-тойларға арнаулы барған қонақ- тарды айтады (А. Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік, 2, 70).
(Лен. жас, 06.08.1974, 1). АРСА... Етті а р с а сырығына асып ілген кезде, олардың бөліктері қабаттасып, біркелкі сүрленуіне кедергі келтірмеуі тиіс (Қаз. этнография., 1, 196). Ет сүрленіп болған көктем айларының бас кездерінде
(Ата салты., 130). АРСАҚАЙ с ы н. Арсиып тұрған, арсиған. Жар қабақ, сида, а р с а қ а й, сар шұбар шал, Жарықшақ, үні тозған, қаңсыған шал. Іріңдеп екі көзі, қол дірілдеп, Аузы- нан азу тісін аршыған шал (І. Жансүгіров, Шығ., 321).
деген – кəдімгі «алты қабат а р с ы н ы ң ар жағында» деп аталатын тіркестегі қазақтың байырғы сөзі (Лен. жас, 06.03.1974, 4). «Алғашқы ұшқан а р с ы ғ а» деп ақын (Ө.Тұрманжанов) алғашқы рет космос- қа ұшқан Юрий Гагаринді айтып отыр (Бұл да). АРСЫ-ГҮРСІЛЕУ с ы н. Құбылмалылау, өзгермелілеу; кек сақтамайтын (мінез). Бірақ мінезі а р с ы-г ү р с і л е у, сөзінен гөрі қолы бұрынырақ қимылдайтын секілді (Т. Əбдікұлы, Парасат., 94). АРСЫЛДАП-ГҮРСІЛДЕП ү с т. Арс- арс етіп, арс-гүрс етіп. Есік сарт етіп ашылды да, бес-алты адам а р с ы л д а п- к ү р с і л д е п, бірі қашып, бірі ит қуғандай жүгіріп барды да, алдағы есікке ұрынды (Ə.Тарази, Тасжарған, 486).
ры солдан оңға қарай: А р т, Тектұрмас, Атөтпес, Атсыратар, Бел, Белбасар, Қандықақпан, Көкмойын, Маңдай деп аталады (Ə. Ақшораев, Тоғызқұмалақ, 12).
Сегізінші ойын – а р т т а н т а с т а у. Мұнда əр тасты жерден қағып алған соң, оны жерге қолдың артынан жерге тастау керек. Соңында бəрін жинап, жер- ден қағып алу керек (Б. Төтенаев, Қаз. ұлт. ойын., 49).
сом жетпей қалғанда жылап-еңіреп менің а р т ы м а к і р і п к е т е ж а з д а п ең, берешегіңнен құтылған соң есірген екенсің (О. Бөкеев, Мұзтау, 76).
шығарар деймісің. Өйтпекке а р т ы н а қ а р а с ы н (Жалын, 1974, 1, 12). Артынан сөз ерді. Өсекке қалды, өсекке таңылды. – Ендігəрі бүйтуші болма! – деді Танакөз даусын сыбырлағандай етіп, - он- сыз да а р т ы м н а н біраз с ө з е р д і ғой (Қ. Ботбай, Егіз., 143). Артын ашып күлді. Мазақтады, келе- ке етті. Бұл ойымды ел-жұрт біліп қойса, мына қақпас жасына жетпей алжиын деген екен деп а р т т а р ы н а ш ы п к ү л м е й
осы ойымды біреу-міреу оқып қойса, а р т ы н а ш ы п к ү л е р еді-ау! (Д. Рамазан, Жылап аққан., 98). Артын жапты. Қорғады, пана болды. ≈ Ұятты болған інісінің а р т ы н ж а п т ы. Артын тықты. Паналады, қорған етті. Əлсіз шала білімді, кішкене дəрежелі тілмаш өзінің пенде екенін білдіріп, ығы зор ұлығына а р т ы н т ы ғ ы п, көмегін сұрай, сүйене тұрумен ұлыққа жағуға бо- лады (Жұлдыз, 1974, 8, 13).
(Б. Майлин, Таңд., 459). АРТДАЙЫНДЫҚ з а т. ə с к. Арти- лериялық дайындық» деген сөздің қысқар- ған түрі. Десе керек жасып қалды жұрт мынау, Десе керек діңкілерін құрттым-ау. «А р т д а й ы н д ы қ т ы» бір уақытта бітіріп, Сапын түзеп шабуылға шықты жау (І. Есенберлин, Шығ. жин., 10, 40).
|