XIX ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ЖЕТІСУ АЙМАҒЫНДАҒЫ ОҚУ АҒАРТУ

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
81 
 
6.
Сабаққа келмей қалу себебін оқушы баланың өзі немесе ата-анасы инспекторға немесе 
 класс жетекшісіне уақытылы хабарлау тиіс.
 
7.Оқушьшар жексенбі күні жəне мереке күндері, сондай-ақ кешқұрым гимназия ғимараты 
 жанындағы храмға келіп құдайға кұлшылық етіп тұруы тиіс. 
 
8.Спектакльдерге, концерттерге жəне т.б. көңіл көтеретін қоғамдық шараларға оқушылар 
 гимназия басшылары рұқсатымен барулары керек.
 
9.Гимназия оқушыларына темекі тартуға, ішімдік ішуге қатаң тыйым салынды.
 
10.Гимназияда жəне одан тыс жерде де оқушылар əрқашан еыпайы, таза жүруге, əрі  
гимназия тəрбиеленушілері үшін белгіленген тəртіп ережесімен əдептілікті сақтауы тиіс [1,7].
 
Міне, осы жерден гимназиядағы оқу ақылы болды. Оған жылына 500 сом төлегендігін аңғаруға 
болды. Жылына 500 сом төлеп баласын оқытуға өлкедегі тұрғындардың басым бөлігініңмұршасы келе 
бермейтін. Осынша Ресейдсгі таптык-сослокиялық оқу жүйесініц тəртібішеі аймақтағы отар слдердегі 
орыс мектептсріне ықнал етіп отырды.
 
1885  жылы  халық-ағарту  министрлігінс  қаралатын  оқу  орындарының  саны  Қазақстанның  
Оңтүстік облыстарында 42-ге жетті. Оның 2-уі орта білім беретін гимиазия, қалғандары бастауыш оқу 
 орындары  еді.
 
Осы  орыс  оқуларына  қазақ  балаларының  тартуы  жөнінде  "Обзор  семиречинской 
области  дог.”  атты  жинақта  былай  да  көрсетілген:  “Жалпы  айтқанда  қазақтар  жэне  басқа  да 
түземемдікттер  өзбалаларын  орыс  оқу  орындарына шын көңілдерімен  бермеуі  де бұған басты себеп; 
Орыс  оқуорындарында  түземдіктердің  тілемендіні  оқытылмауында  болын  тұрды.  Сондықтаи 
түземдіктер өзініңбалаларын құранмен жəне шариғатпен етене тапыстыру мақсатына болыстарда кезіп 
жүрген қазақ, сарт жəне татар молдаларына оқуға беруде’’. Шіркеу жанындағы Приход мектептерінде 
христиандық діни тəрбие білім беруге ерекше квніл бөлінді сондықтан бұл мектептер жергілікті халық 
арасында  ешқандай  беделге  ие  бола  алмады.  Қалалық  училищелердің  жанына  жергілікті  халық 
балаларына  арналған  халық  бөлімдер  жогарыда  аталган  ережелерге  сəйкес  мемлскеттік  қазына 
есебінен  емес  қоғамдық  қаражаттың  есебімен  ашылатын.  Дайындық  бөлімінде  бұратаналардың 
балалары орысша сөйлеуге, орыс алфавиттерінің дұрыс дыбысталуын үйреніп шығу тары тиіс болды.  
Генерал-губернатор бекіткен ерсже бойынша оқушы пəтердегі жергілікті қогамдық қаржымсн 
ашылып,  қалалық  училище 
 
меңгерушісінің  қарауында  болды.  Оқушы  нотерлі  Жамбыл  облысында 
1885 ж. қапалдағы оқушы пəтерінде 13 қазақ баласы, Қаракөлдегі оқушы пəтерінде 20 қырғыз баласы 
орналасып,  қалалық  училищесінен  білім  ала  бастады.  Верныйдағы  ер  балалар  гимназиясы  жанынан 
ашылган пансионда 1886 ж. 40 оқушыболды. Бұл оқушылардың 28 қазақ, 1 ұйғыр, 11 орыс балалары 
еді.  Гимназиядагы  28  қазақ  баласының  3-уі  дайындық  бөлімінде  оқыган.
 
Облыстағы  бастауыш 
мектептерде  орыс  тілі  бойынша  негізгі  оқулық  үш  инспекторының“Родное  слово",  Булановтың 
'‘Азбука”  кітабы  болды.  Арифметикадан  Тамаповгың  “Арифметическиезадания”  атгы  кітабы 
қолданылды.  Сабақ  процесінде  түрлі  көрнекті  құралдарда  пайдалынатын.  XIX  ғ,  80  жылдан  бастап 
облыстағы  мектептерді  кітаптармен  қамтамасыз  ету  қолға  алынып,  орталықтан  түрлі  кітаптар  мен 
көрнекі  құралдар  алдырылды.  Мұндай  кітаптардың  ішінде  мектеп  мұғаліміне  арналған  методикалық 
оқу  құралы  ретінде.  Бусловтың  “Руководство  для  сельских  учителей  с  приложенисм  образцовых 
уроков  по  русскому  языку,  родипоповедепию,  отечества  всдению,  арифмстики  и
  «
чистописанию” 
жэне Машнин мен Бурейниннің “Руководство арифметики” деген кітаптары ұсынылды.
 
Сонымен  қатар  училищелердің  де  оқу  -  ағарту  ісінде  атқарған  қызметі  жоғары.  1911  жылы 
Сергиопольдағы  училищеде  82  қазақ  баласы,  82  православный  балалары  оқыгап  [5].  XIX 
ғасырдыңбасында  Аякөзде  бірнеше  мектептер  мен  медреселер  болған.  Онда  молдалар  ескіше  сабақ 
берген. Осыдан қалада қоғамдық кітапхана ашу уйғарылған.
 
1909  жылы  3  қазанда  Жетісу  облысының  Əскер  губернаторы  барлық  мектептер  мен 
медреселерде  патшаның  портреті  ілінсін  деген  бұйрық  шығарады.  Бірақ  Аякоз  медресесінің 
меңгерушісі  патшаның  портретін  ілмейді.  Осыдан  1910  жылы  16  қаңтарда  станица  атаманы 
оқушылардың барлық  ата-анасын  (86  адам)  жинап  алып  губернатордың бұйрығын  жария  етеді.  1913 
жылы  қаланың  орыс-қазақ  кітапханасы  жөнінде  ‘‘Жетісу  генерал-губернаторымен  Жетісу  Казак 
атаманына  өтініш  берілген.  Оның  Сергиопольдың  2  класстық  мектебінің  меңгерушісі  Н.А.Вербин, 
шіркеу қызметкері А. А. Попов, Лепсі усзінің 2-бөлімшесінің элемдік соты (мировой судья  
 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
82 
 
 
(Һ.Т.Виессндорф,  дзрігср  К.  К.  Любинский,  мал  дəрігері  П.  И.  Литвинов,  Сергиополь 
станицасыныңвахминистрі В. Т. Первухин , көпес Ю. А. Пасыров жазган еді. Лепсі уезінің Сергиополь 
станицасының тұрғындарынан да өтініш келіп түседі. Онда біздің осы өтінішті берген күнімізден, бір 
ай  ішінде  Сергиопольдық  кітапханалық  қоғамын  ашып  берулеріңізді  өтінеміз-деп  жазған.  Қоғамдық 
мақсатымыз  жергілікті  халық  кітаптар  мен  мерзімді  басылымдарды  қолдануына  жағдай  жасау. 
Сергиопольдық кітапхана қоғамы өз шығармашылығын Сергиополь станициясының болыстықтарына  
таратпақ болды 
Сергиопольдағы  қоғамдық  кітапхананы  ашушылар  жоғарыдағы  өтініште  аталғандар  еді. 
Қалған тұрғындар осы қоғамның екі мүшесі арқылы алғашқы қорға ақша бермек (первый взнос).Жəне 
жылына 1 рет қогам мүшелерімен ұйымдастырылған жиналысқа шақырылып отырмақ.Бір жылға үш 
ұсынылған  адам  ішінен  біреуі  таңдалып  кітапхананы  қадағалауды  мойнынаалады.  Сергиопольдағы 
кітапхана қоғамынан оның мүшелері қалауымен қалаған уақытында шығып  
кете  алады.
 
Ю.Насыров  пен  И.  Вербин  8  мамыр  күні  губернаторға:  “2  көкектегі  №  8399  жəне  8600 
жарлық бойынша Сергиопольдағы қоғамдық орыс-мұсылман кітапханасын басқару үшін Лениннің 2- 
гильдиялық  көпесі  Ю.  Насыровты,  кітапханашы  қызметіне  демалыстағы  подполковник 
А.Жеребьятевті бекітуіңізді сұраймыз” - деген өтініш жолдайды [6]. Сергиопольдьтқтардың осындай 
өз  сауатын  ашуға  талпынысы  нəтнжесінде,  кітапхана  қоғамы  ашылып,  қоғамдық-ағарту  ісінде 
жергілікті  халыққа  игі  қызмет  атқарды.
 
Лепсі  уезі  1880-жылдары  қала  жəне  уез  орталығы  болғанан 
кейін,  қала  халқының  саны  күннен-күнге  өсіп,  онда  көптеген  мектептер  ашыла  батайды.  Бұл 
мектептерге  оқу-құралдары  қажет  болады.  Осы  кезде  усзде  кітап  сатумен  айналысатын  саудагерлер 
тобы  шыга  бастайды.  1889  жылы  Лепсіде  жоғарғы  бастауыш  училищесі  ашылады  [6].
 
1899  жылы 
жаңа  ерсжелік  өзгерістермсн  Лепсі  уезі  Жетісу  облысымен  Дала  генерал-  губернаторлығынан 
Түркістан  генсрал-губернаторлыгына  енгізіледі  [240].  Басқарманың  ауысқанымен  əкімшіліктегі 
басқару Ісі өзгеріссіз сол қалпында қалтырылды.
 
1911 жылы Лепсідегі мектептер мен училище. жерде 
журналдарға жазылу көбейіп кетеді. 3класстық қалапық училище 1911 жылга “Вестник воспитания”, 
“Нива”,  "Современный  мир”,”Русскаяшкола”,  “Русский  начальный  учитель",  “Вестник  Свропы”, 
“Родпик”  журналдарын  жаздырып  алған  [7;9.10п.].
 
1916  жылдарға  қарай  Лепсіде  бірнеше 
кітапханалық  қоғамдар  -  Сериополь  станицасында  жəнешіркеу  қауымдығы  Бахтыда  болған.  Бахты 
кедендік  басқармасында  Сергиопольдық  түрік  кітапханасы  (орыс-қазақ)  жəне  Лепсі  қалалық 
басқармасының  қоғамдық  кітапханалары  жұмыс  атқарды  [7]Ғасырдың  аяғында  Қазақстандағы 
зерттеуші-этнограф  жəне  өлкетанушылардың  бірі,  1846жылы  Аякөзде  туылған  Құрбанали  Халиди 
болған. Ол бірінші Аякөзде, кейін Семей медреселерінің бірінде оқыған. Қазақ, татар тілдерін білген 
адам. К.Хадиди бір уақыттарда Бахты бекінісінде тұрып, 1874 жылдан Шəуешек қалаларының біріне 
имам  болып  кеткен.  Ол  Меккеге  қажылықка  жəне  таяу  шығысқа,  Түркияға,  Еуропаға  барған  адам. 
Сонымен қатар Н. Ф. Катанов, П. В. Радлов, А. Вамбери еңбектерімен таныс болған. К.Халиди Қазан 
қаласында  өзінің  -  '  Гарих-и  Джарида-и  Джадида”  (жаңа  тарихи  хаттар,  1889  ж.);  'Тауа-и  хамса-и 
шарки”  (бес  шығыс  халқының  тарихи  очеркі,  1910  ж.)  -  атты  екі  еңбегін  жазған.  “Өрнек” 
басылымынан  шыққан  екінші  еңбегінде  қазақ  халқының  тарихы,  этнографиясы,  мəдениеті  ерекше 
орын  алған  [8].  Осындай  тағы  бір  орны  толмас  тарихи  мұра  ретінде,  Қазақ  мемлекеттік 
университетінің  Қазақ  фольклоры  мен  əдебиетітің  тарихын  ғылыми-зерттеу  тобының  басқаруымен 
“Аякөз  ақындары”  деген  атпен  Тобағүл-Мұсабайұлының  (1871-1937  ж.ж.)  “Сібірден  жазылған  өлең-
хаттары”  атты  бірінші  кітапшасы  жарыққа  шығарылған.  Патша  үкіметінің  қазақ  жерінде  отарлау 
саясатын  асыра  жүргізуін  ақын-жыраулардың  шығармаларында  да  орын  алды.  Осындай  көрнекті 
тұлғалардың бірі - Дулат  Бабатайүлы 1802 жылы Аякөз елді-мекенінде дүниегекелген. Өнер жолына 
ерте  түскен  Дулат  XIX  ғасырдың  орта  шенінде  Сарыарқадағы  ең  атақты  ақындардың  санатына 
қосылады. Өмірінің соңғы күндеріне дейін үлкен құрметке, даңққа бөленіп өткен ақын 1871 жылы өз 
елінде қайтыс болады. Ең алғаш рет Дулаттың тұңғыш жинағын қиссашыл ақын Мəулекей 1880 жылы 
«Өсиетнама»  деген  атпен  Қазан  қаласынла  бастырып  шығарған  [8].  Дулат  Бабатайұлы  қазақ  жері 
талауға  түсіп,  отаршылардың  ойранын  өзінің  «Ақжайлау  мен  Сандықтас  «Аягөз»  толғауларында  ел 
жағдайы мен жер жағдайын байланыстыра жырлап, ата-дəстүрдің үзіліп,
 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
83 
 
ата-қоныстың  қадірі  кетіп,  өлкенің  тоз-тозы  шыққанын  сөз  етті.  Ол  отаршыларды  батыл  айыптап, 
патша  үкіметінің  озбыр  саясатына  қарсы  тұрды.  Сондай-ақ,  өз  шығармаларында  жатақтар  жағдайын 
жырлады. 
 
Сол  кезде Жетісудағы  үздік  мектептердің  бірі  Қарағаш  ауылындағы  (Лепсі  уезді)  “Мамания” 
мектебі болды. Оның иесі атақты Маман байдың ұлы, сауатты Есенғұл еді. Мектеп Уфа қаласындагы 
Ғалия  медресесіне  ұқсас  ұйымдастырылған.  Уфадан оқу  жоспары  алынып,  мұғалімдер  шақырылады. 
Бұл мектептің оқытуы негізінен діни тұрғыда өтеді. Оның алғашқы мұғалімдері Уфаның башқұрттары 
мен  Қазанның  татарлары  еді.  Мектепте  оқитын  қазақ  балалары  үшін  интернат  ұйымдастырылып, 
мүғалімдерге пəтер беріледі. Ал олардың жалақысын оқушылар төлейді.
 
Лепсі  уездінің  шенеунігінің  мектептер  ашу  мəселесінде  болыстықтарда  өткізілген  съездер 
туралы  Бахтының  белімшелік  Приставына  жолдаған  рапортындагы  баяндама  нақты  аударылған.  Ол 
қазақ: «Мектеп салу, тақсыр, жақсы ой, бірақ дəл казір ол бізге қатты қажет емес-ау. Біз əлі өзіміздің 
отырықшы  немесе  көшпелі  болатынымызды  білмейміз,  алдағы  3-4  жылда  қайда  тұратынымыз  да 
белгісіз.  Отырықшылыққа  көшу  керектігін  де  көре  алмай  отырмыз:  барлыгымызға  жерде  жетпейтін 
шыгар, Көшпелі болып қала беруіміз де қолымызда емес, шабындық та аз, бүгінгі барымызды ертең 
тартып  алуы  да  мүмкін.  Бір  ғана  малмен  қайда  барамыз.  Қыс  бойы  біз  малымызды  жалға  Қытай 
жерінде  бақсақ,  жазда  да  өз  жерімізге  ақы  төлейміз.  Бізден  мемлекеттік  бөлімшелер  де,  орыс 
шаруалары  да,  кімнің  қолынан  келсе,  солардан  салық  алады.  Барлығы  заң  негізінде  талап  етеді. 
Жайлауға көшкенге дейін, мемлскеттік жерге деп қаншама ақша төлейміз. Бұның барлығы біздің бір 
нəрсеге сенуімізге қорқыныш əкелді жəне өзіміздің келешегіміз не болатынын білмейміз»-деп жазған. 
(Бұл бір байдың немесе орташа жағдайдағы байдың арызы деп түсінеміз. С'.А.) [8]. Бұл тарихи кезеңде 
отарлық саясаттың езгісінде болған қазақ халқының басына түскен жағдай еді. Дегенменде, жоғарыда 
келтірілген  деректерде  Аякөз  қаласындагы  мəдени  мекемелердің  жұмыс  істеуі  барысында  уез 
халқының білім деңгейінің көтерілгендігін көрсетеді. Бірақ, осы жетістіктердің өзі орталықтьқ тікелей 
араласуымен, олардың басым бағыттарымен жүзеге асырылды.
 
1.
 
Анасова А Орыс-,азак мектептеріні  дамуы жəне ,алыптасуы.  Мектеп жəне 
педагогика тарихынан // аза,стан мектебі. -1988,-N 6. - 34-35 6. 
2.
 
Алекторов А.Е. Новые течения в  жизни магометанских школ.// ЖурналМинистерства 
народного просвещения. ~СПб., 1909. - Апрель. 
3.
 
РОММ44-,ор,37250, 36709 - іс, 112-123 6. 
4.
 
КCшербаев Б. Ағарту ісіні  ;йымдастырушысы I/ Коммунизм та ы. - 1971. - 5 январь. 
-10-12 б. 
5.
 
Тəжібаев Т. Посвящения в школы Казахстана «о второй половине 19 века. 1984 
жыл,42-280 б. 
6.
 
Одзор Семиреченской области за 1910 год. - Верный: Тинография 
СемиреченскогоПравления. 1912. - С. 0-8, 17, 23, 29, 36, 54, 100. 
7.
 
РОММ. ,ор 144, тізбе I, іс 41, п. 97 
8.
 
РОММ. ,ор 44, тізбе 1, іс 1200, п. 17 
Резюме
 
В  данной  статье  рассматриваются  проблемы  народного  образования  в  Семиречье  во  второй 
половине XIX века. Далее излагается история мектебов и медресе данного региона.
 
Summагу
 
Тһіs агtісlе іs соnsіdered  tһе аdministrative соntгol  questions оf Меdіаl Zhuz at first half of the 19 – th 
century and some for consuetudinaruy problems of Siberian kirghiz peoplе 
 
 
 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
84 
 
 
ИЗМЕНЕНИЯВ ЭТНИЧЕСКОМ СОСТАВЕ НАСЕЛЕНИЯ СЕВЕРНОГО КАЗАХСТАНА 
в 50-80-х годах XX века 
А
.
М
. 
Жаркенова
- 
доцеит кафедры истории Казахстана ЕНУ им. Л.Н.Гумшева, к.и.н. 
Исторические особенности заселения северных областей Казахстана (военной и крестьянской колонизации) 
и  особенности  экономического  развития  1950-1960-х  годов,  вызвавшие  большой  приток  населения  из  областей 
Российской Федерации и Украины, обусловили преобладание в населеиии Целинного края русских (около 45 %) и 
украинцев (около 14,4 %).
 
В  результате  в  1960  году  национальный  состав  населения,  к  примеру,  Кустанайской  области  был 
следующим: казахов - 19 %, русских - 41, украинцев - 21, других национальностей - 19 % [1].
 
Диаграмма 1 - Нациоиальный состав населения Кустанайской области в 1960 году 
 
*
каза хи
  *
русские
  *
украинцы
  *
дру гие
  
Как  считает  российский  исследователь  С.А.Панарин,  теоретическое  пограничье  России  с  Казахстаном 
очерчивается в пространстве следующим образом: с севера - государственной границей между ними, с юга - линией 
разделяютщей  территории  преимущественного  расселения  титульного  и  нетигульного  населения  Казахстана. 
Очевидно,  реальная  граница  России,  по  его  мнению,  сдвигается  на  юг  и  юго  -  восток  Российской  Федерации, 
охватывает ссвер и северо - восток Казахстана. Южный край погранничья, по его мнению, может быть обозначен по 
двум основным признакам.
 
Прежде  всего  -  по  показателям  зтнической  структуры  населения.  В  отличие  от  юга  и  юго  -  востока 
Казахстана,  где  эта  структура  включает  три  основных  составляющих  -  казахское  большинство,  “европейское” 
меньшинство и “азиатское” меньшипство (узбеки, уйгуры, дунгане, корейцы и т.д.), на севере и северо востоке она 
практически дуальная: казахи - европейское по происхождению население. Эта пропорция складывалась, в первую 
очередь,  из  русских,  украинцев,  белорусов,  немцев,  поляков,  татар,  а  также  греков,  молдаван,  евреев,  башкир, 
чувашей  и  др.  Формально  в  состав  «европейцев»    входят  и  небольшие  русифицированные  вкрапления  горских 
народов (чеченцев, ингушей, балкарцев), но они, вместе с большинством русифицированных “азиатов", образуют ту 
самую часть русскоязычных, которая и остальными русскоязычными Казахстана, и населением России, как правило, 
не отождествляется с “ближними” [2].
 
 
Таблица 1 - Удельный вес казахского населения в северных областяк Казахстана 
в 1959 и 1989 годах (в %) [3]. 
Территории 
Г оды 
 
1959 
1970 
1979 
1989 
Казахская ССР 
 
32,6 
36,0 
39,2 
Целиниый край 
18,6 
 
 
 
Кокчетавская обласгь 
 
22,7 
26,3 
28.9 
Кустанайская обласгь 
 
19,1 
26,3 
28,9 
Павлодарская область 
 
25,2 
26,8 
28,5 
Северо- Казахстанская область 
 
15,0 
15,3 
18,6 
Целиноградская область 
 
18,4 
20,4 
28,4 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
85 
 
Как видно из таблицы I в 1959 -1989 годы в республике медленно, но верно рос удельный вес казахов: с 30 
до 39,7 %. Однако в северных областях Казахстана Данный показатель существенно отличался от 
республиканского. Так, согласно данным таблицы 1 и диаграммы 2 , даже в 1989 году удельный вес казахов 
в населении оставался иизким и составил: в Северо-Казахстанской области - 18,6 %, в Целиноградской 
области - 22,4, Кустанайской - 22,9, Павлодарской - 28,5, а в Кокчетавской - 28,9 (самый высокий по региону 
показатель).  
Диаграмма 2 - Удельный вес казахского населения в 1989 году в Казахстане и областях Северного 
Казахстана [4
 
2 8 . 9
 
 
28.5 
 
 
 
 
 
 
Таким  образом.  северные  области  не  смогли  даже  к  1989  году  дотянуться  до 
средиореспубликанского  показателя  тридцатилетней  давности  (это  наглядно  демонстрирует  диаграмма  2), 
когда  удельный  вес  казахов  в  общей  численности  казахстанцев  был  каіастрофически  низким  вследствие 
мощных  миграционных  потоков,  а  может  быть  даже  потоков,  если  учесть  их  размывающее  влияние  на 
этническое своеобразие, менталитет казахов.
 
Однако  при  этом  следует  отметить,  что  темпы  прироста  казахского  населения,  как  видно  из 
таблицы  1,  за  30  лет  во  всех  областях  Северного  Казахстана,  за  исключением  Павлодарской,  были  выше 
среднереспубликанских. Если в Кустанайской области темпы прироста казахского населения за 30 лет были 
примерно  равны  рссгіубликанским  -  18  %,  то  в  Кокчетавской,  Северо-Казахстанской  и  Целиноградской  – 
вдвое выше республиканских.
 
Очевидно,  зто  было  связано  с  большим  развитием  промышленных  производств  в  первых  двух 
областях,  когда  на  фоне  больших  миграционных  волн  из-за  пределов  республики,  откуда  прибывали 
рабочие  кадры,  даже  высокий  естественный  прирост  казахов  не  мог  оказать  существенного  влияния  на 
изменение национального состава населения.
 
На  севере  и  северо-востоке:  “европейцы"  живут  не  только  в  городах,  но  и  в  сельской  местности. 
Имеет  место  и  этническая  чересполосица.  Так,  в  составе  каждой  из  семи  областей  с  преобладанием 
русскоязычных  можно  выделить  районы  с  высокой  концентрацией  титульного  и  нетитульного  населения. 
Наличие  значительного  сельского  "европейского"  населения,  закрсплённый  в  исторической  памяти 
идеологический  факт  первоначального  вхождения  некоторых  северных  территорий  в  состав  собственно 
российских губерний/областей и даже их освоения русскими до казахов [5], а также то обстоятельство, что 
пять из семи областей с напвысшей концентрацией русскоязычных непосредственно примыкали к РСФСР, 
а две остальных соседствовали с приграничными областями - все это способствовало восприятию севера и 
северо - востока Казахстана как зоны сплошного расселения русскоязычных и естественного продолження 
русского “материка” [6].
 
Процесс русификации в Казахстане был выражен в силу объективных причин более остро в северных 
областях. В считанные годы доля казахского паселения стала катастрофически низкой, уступив место 
преобладанию славянского населения, которое по республике в целом был 
 
 
39,2
 
 
 
 
 
1
 
 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
86 
 
сосредоточено  в  основном  в  развитых  в  производственном,  экономическом  отношении 
городских  местностях.  Особенно  низкой  была  доля  казахского  населения  в  городах,  при  этом  это 
касается как ситуации в целом по республике, так и в Северном Казахстане.
 
Казахское  население  в  силу  традиционных  видов  занятий  остолось  в  подавляющем 
большинстве  своем  в  малоразвитых  сельских  местностях  и  местах  экологических  бедствий 
(Наурзумский  район  Кустанайской  области,  где,  в  «народно-хозяйственных»  целях  проводились 
атомные  взрывы  по  программе  "Региоп”,  которые  были  произведены  вдоль  меридиана  Костанай  - 
Аркалык  -  Жезказган  -  Кызыл-Орда;  Джангильдинский  район  Тургайской  области,  близко 
расположенный к Байконуру).
 
Под мощным прессингом имеющего более широкую сферу применения языка, иной культуры 
и  образа  жизни,  ставших  гарантом  успеха  соцнальной  мобильности  индивидуума,  казахское 
население,  оказалось  в  заведомо  невыгодном  положении  и  было  вынуждено  приспосабливаться  к 
новым реалням.
 
По  сведениям  Госкомстата  Казахской  ССР  «О  национальном  составе  руководителей 
промышленных, сельскохозяйетвенных предприятий и организаций траиспорча. связи и строительства 
на 1 января 1990 года», соотношение казахов и русских по республике в данной социальной группе 
было  39,5  и  34,8  %.  Северный  Казахстан  вкупе  с  Восточно-Казахстанской  и  Карагандинской 
областями  показал  обратное  соотношение.  Так.  в  ссверных  областях  удельный  вес  казахов  среди 
руководящих  работников  колебался  от  12,8  до  28,9  %,  русских  -  от  62,7  до  36,1  %  [7_|.  I  Іри  этом 
следует признать, что удельный вес руководящих работников - казахов был в целом пропорционален 
удельному весу казахов в структуре всего населения областей.
 
Российские и зарубежные исследоиатели отмечают, что еще в 1970-е гг, русские жаловались 
на несправедливость по отношенню к ним при поступлении в вузы, а с наступлением независимости 
диспропорция  стала  еще  болсе  явной.  В  1989  году  54  %  всех  студентов  были  казахи.  31  -  русские 
\8\.При этом не учитывается факт “старения” русского этноса и “сжатия" молодых возрастных групп, 
а  так  же отъезд молодых на  историческую  родину  вследствие  более  узкого  перечня  специальностей 
вузовского образования Казахстана.
 
Несмотря  на  абсолютное  преобладапие  в  северном  регионе  неказахского  населения  и 
разрушение  в  исследусмый  период  этнической  компактности  проживания  у  казахского  населения, 
анализ  архивных  данных  о  браках  по  национальностям  за  1970  год,  когда  удельный  вес  казахов  в 
северных областях колебался от 15 до 22 % и шла мощная пропаганда интернационализма, позволяет 
сделать ряд выводов.
 
Во-первых,  в  90-95  %  случаев  казахи  вступали  в  браки  с  представителями  своей 
национальности,  то  лишь  на    2-7  %  ниже  соответствующего  республиканского  показателя,  причем 
женщины
 
казашки вступали в межнациональные браки гораздо реже мужчин своей национальности. 
Во-вторых,  примерно  90  %  межнациональных  браков  славяне  заключали  между  собой.  Причем,  в 
отличие  от  казашек  большую  активность  вступления  в  брак  с  представителями  тюркских  групп 
демонстрировали женьщины - славянки, а не мужчины - славяне [91 вследствие менее благополучного 
соотношения полов.
 
Другим  следствием  социально-демографической  политики  государства  рассматриваемого 
периода  истории  является  и  то,  что  сетодня  для  оралмапов  (казахов,  вернувшихся  на  историческую 
родину) владение родным казахским языком оказывается недостаточным для гого, чтобы нормально 
адаптироваться  в  северном  регионе  Казахстана.  Культурная  экспансия  на  северных  территориях 
Казахстана отразилась на национальной культуре в целом в виде глубокого и всеохватного кризиса, 
так как наложилась на жузовое расслоение казахов, относительно хорошо сохранившееся вследствие 
иизкой мобильности казахского населения в плане миграции.
 
Российский  исследователь  СД.Панарин  условно  делит  русскоязычное  население  на  севере  и  востоке 
Казахстана  на  две  подгруппы.  Костяк  первой,  по  его  мнению,  образуюг  этпические  русские.  К  ним 
примыкают  сильно  русифицировавшиеся  представители  народов,  чей  основной  этнический  ареал 
находится на территории бывшего СССР (украинцы, белорусы, татары, башкиры, мордва и др.). Вторая 
подгруппа  складывается  из  диаспор  народов,  у  которых  историческая  родина  лежит  за  пределами 
распавшегося Союза (немцы, поляки, греки, евреи) и которые носле краха империи испытали острый 
кризис идентичности. Правда, в отличие от русских, они были пасынками империи, принадлежали не к 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
87 
 
главному  народу,  а  к  народам-изгоям,  подозреваемым  в  предательстве  (немцы)  или  имманеніной 
неблагонадежности (евреи). Однако, если и  не отождествлялисьтитульным народом со “старпшм братом”, 
то,  по  крайней  мере,  находились  под  чащитным  зонтиком  высокоі  о  статуса  разделяемой  ими  русской 
культуры  -  хотя  и  заплатили  за  это  далеко  зашедшей  русификацией  [10].  Различия  в  идентификации 
зависели от степепи русификации, моноэтничносги поселения, этнической однородности или смешанности 
ссмей и т.п. Однако в тех случаях, когда по какпм-либо причинам надо было соотнести себя с казахами, все 
русскоязычные сразу поднимались на уровень СССР и отождествляли себя с общесоюзным большииством - 
громадным русским “материком" в составе советского поселения. И поскольку самоидентификация второго 
типа  совпадала  с  восприятием  их  казахами,  они  действительно  были  приобщены  к  высокому 
этносоциальному  статусу  главного  народа  империи.  Независимость  же  лишила  союзный  уровень 
идентификации его легитимности. Огныне, какова бы ни была доля русскоязычных в населении на мсстном 
уровне  района  или  области,  на  общеказахстанском  уровне  они  лишились  привычного  и,  казалось,  высоко 
ценимого статуса государственного большинства [11].
 
Наряду  с  указанными  негативными  процессами,  следует  отметить,  что  в  условиях  железного 
занавеса  опыт  общения  предсгавителей  множества  различных  этнических  культур  в  Казахстане  был 
уникальным.  Этот  фактор  не  в  последнюю  очередь  повлиял  на  формирование  этнической  и  культурпой 
толерантности и отсутствие ксснофобии у проживающих здесь народов.
 
Национальная  структура  населения  региона  в  исследуемый  период  вследствие  абсолютного 
преобладания славян изменилась мало, иесмотря на то, что темпы прироста казахского населения в регионе 
были выше средне республиканских.
 
По  сведениям  Госкомстата,  соотношение  казахов  и  русских  в  составе  руководителей  различных 
секторов  производства  в  1989  году  было  пропорционально  как  по  Казахстану,  так  и  по  исследуемым 
областям.  Просто  вследствие  малого  удельного  веса  казахов  в  структуре  населсния  северных  областей 
руководство было  практически однородным с мслкими вкраплениями этнических меньшинств,  к которым 
тогда относились и казахи.
 
Кроме того, если по Казахстану в целом отмечаетея сосредоточение русского населения в городах, 
то  в  северном  Казахстане  славяне,  имел  более  высокий  уровень  урбанизированностн,  чем  казахи,  тем  не 
менее, составляли в некоторых местностях большинство и на селе.
 
1.
 
Черныш  П.  М.  Очерки  истории  Кустанайской  области.  (Историческая  литература).  - 
Кустанай, 1995. -С.240. 
2.
 
Аяексеенко Н.в. Население дореволюционного Казахстана. — Алма-Ата, 1981. 
3.
 
Сост. Итоги Все.союзной переписи населения 1959 года. - М.: Уосстаттдат, 1962. - С. 168-
170;  06  основных  показателях  Всесоюзной  переписи  населения  1939,  195'),  1970,  19/9  и  1989 
гг.Алматы: Госкомстат, 1996. -С.Ю. 
4.
 
Постр.  06  основных  показателях  Всесоюзиой  переписи  населеиия  1939,  1959.  І970,  1979  и 
1989гг. -Алматы: Госкомстат, 1996. - ('.10. 
5.
 
Ерофсева И.В. Региональный аспекгп славянской миграции из Казахстана (на принере Северо-
Казахстанской  и  Восточно-Казахстанской  областей)  77  В  движении  доброволъном  и 
вынужденном.  Постсоветские  мигращш  в  Евра:ши/ІІод  ред.  А.Р.Вяткина,  Н.П.Космарской, 
С.А.Панарина. -М„ 1999. - С. 167-168. 
6.
 
Панарин  С.А.  Русскоязычные  у  внешних  границ  России  Вызовы  и  ответы  (на  примере 
Казахстана). - Диаспоры. - 1999. - № 2-3, С.145. 
7.
 
Хааы,ке есі- 1990. - мамыр. 
8.
 
Эшмент Б. Проблемы русских Казахстина — этничность или политика?/Пер. И.Трутанова. -
Диаспоры. -1999. -№2-3. -С. 170-186. - С.176. 
9.
 
ЦГАРК. Ф.698, Ои.14, Д.741, Л.63-66,69,71. 
10.
 
Панарин С.А. Русскоязычпые у внешних границ России Вызовы и ответы (на примере Казахстана). 
- Диаспоры. — 1999. - № 2-3. - С.148. 
11.
 
Панарин  С.А.  Русскоязычные  у  внешних  границ  России  Вызовы  и  ответы  (на  примере 
Казахстана). —Диаспоры. - 1999. - № 2-3. - С.1 
 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
88 
 
Түйін
 
Бұл  мақалада  XX  г.  50-80  жылдарындағы  Қазақстанның  Солтүстік  аймақ  тұрғындарының  этникалық 
құрылымы жан-жақты қарастырылған.
 
Summагу
 
Тһеге һаз Ьееn апаlуzеd tһе еtһпісаl structure  сһаngе оf рорulаtіоn іn 50-ез - 80-ез оf XХ сеntuгу іn Nогtһ геgіоn оf 
Кагакһstаn. 

жүктеу/скачать 1,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: