§аі£е) лякіаидировала систему феодальиого землсвладешя

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
115 
 
крестьянских двсрах, которые «не могут существовать» до слсдующего урожлк Ссз постоянной 
помощи со стороны общества и государства [7]. 
После  создания  кооператиеов  в  Китае  появилось  даже  специальное  начиание  для  этой 
катсгории  населения  -  -  «дворы,  существующие  за  счет  пути  обеспечений»  (wubaohu-  «пяти 
обеспечений»).  Болыиинство  беднейшего  крестьянсгва  составила  семьи,  лишившиеся  кормильцев, 
«престарелые.  слабосилыные,  сироты,  вдовы  и  инвалиды».  У  них  мало  работоспособных  и 
отсутствуют иеобходимые орудия груда для выполнения вссго объема сельскохозяйственных работ. 
На VIII сьезде КПК (октябрь 1956 г.) было подчеркнуто, что все строительство осущесгвлястся 
с целью улучшение благососгояния народных масс. Но второй пятилетке (1958 -1962) планировалось 
осущсстпить  кооперирование  высшсго  типа  в  форме  «коммунизации»  деревни,  увеличив  доходы 
крестьян на 25- -30%. 
Для  выполнсния  этих  задач  намечалось  провести  преобразование  ииатериально-техпической 
базе  сельского  хозяйства.  усилить  производственную  связь  дерсвни  с  городом.  В  решении  6-го 
(расширенного)  пленума  ЦК  КПК  7-го  созыва  ио  вопросу  о  кооперировании  в  сельском  хозяйстве 
отмечалось: «Новые отношения в союзе рабочих н крестьян и руководящая роль в этом союзе рабочего 
класса  должны  создаваться  и  укрелляться  на  основе  взаимного  увязывания  соңиалистической 
индустриализации н коогіерирования в сельском хозяйстве» (поп§уе һегио) [8]. 
Начииая со второй половины 1958 г, китайское руководство стало проводить «коммунизацию» 
деревни.  Основной  целью  «народных  коммун»  (гепгпіп  §опцзһс)  было  создан  х|фсктивную  систему 
быстрой  мобилизации  и  централизованного  использования  всех  видов  ресурсов  сельского  хозяйства 
Псред  «народными  коммунами»  ставилась  задача  унеличсния  материальных  ресурсов.  с  помощыо 
которых  можно  добиться  релишзации  планов  «болыпого  скачка»  (<іауие]іп)  как  в  области 
промышлениости, гак и в области сельского хозяйства. 
Создание  коллсктивной  собственности  означало  шаг  к  формированию  социалпсгических 
производсгвенных отношеннй. Однако методы форсированного обобщсствлеиия срсдств производства 
крсстьян  приближались  к  наснльственным.  чем  к  доброволивым.  Последовавшая  вслсд  за 
кооперироваиисм  «коммунизация»  отдалила  непосредственного  произғюдителя  —  крестьянина  от 
участия в управлении коллективным хозяйством. 
После  завершения  кооперирования  были  усфанены  экономическис  причины  классового 
расслоения  китайского  крестьяпства,  поскольку  с  установлением  коллективной  собственности  на 
основпые срсдства производства, в том числе и на землю, были ликвидированы объективиые условня 
эксплуатации.  Крестьянство  стало  классом,  связаиным  с  коллсктивной  формой  собственности  на 
средства производства. 
На  VIII  съезде  КПК  было  обращено  внимание  на  недопустимость  форсирования  немцов 
социальпых  преобразоианий  в  деревне  без  соответствующей  материапьной  базы.  Нарушение  эгого 
правила  вызвало  недовольство  части  крестьянства,  которое  требовали  роспуска  коопсративов,  в 
выходе  из  иее  в  явочпом  порядке.  Обострение  ситуации  проявлялось  в  крестьянских  волнениях  8 
огдельных провипциях Китая. 
Ускоренное развитие сельскохозяйственной производственной кооперации был крайне сложсн. 
Поскольку  в  Кнтае  суіцествовал  большой  разрыв  между  городом  и  дерсвной,  являющейся 
столкиовением отсталого среднсвсковья и научно-технического прогресса. 
Кампания за создание «народных коммун» (гептіп §,оп^һі) началась в апреле 1958 г., принятым 
ЦК КПК решенисм о переводе мелких сельскохозяйствепных кооперативов в крупныс, В августе того 
же года, после опубликования решения расшйренного совсщания I  Іолитбюро ЦК КПК  «О создании 
иародиых коммун в деревнях», это движение было развериуто по всей стране. К концу сентября 1958 
г.,  подавляющая  часть  кооперативов  была  объединена  в  «народные  коммуны»,  98  процептов 
крестьянских  дворов  было  охвачепо  коммунами,  которых  по  вссй  стране  насчитывапось  более  26,6 
тыс. В среднем в каждую коммупу входило 4637 дворов. 
Создание  «народных  коммун»  увеличило  разрыв  между  уровнем  развития  производительных 
сил  и  характером  отношений  собственности  на  средства  производства,  искусственно  насаждаемых  в 
деревне. Высокая степепь обобщения производства и потребления в рамках «коммуны» противоречила 
объективпым условиям жизии китайцсв. Это привело к кризису в ссльском хозяйсгве. 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
116 
 
Замена  сельскохозяйственных  производственных  кооперні  ипов  «народными  коммунами» 
преследовапа  цель  мобилюовагь  и  централизованию  использовать  трудовые  ресурсы  деревни.  Эта 
гигантская  задача  «большого  скачка»  в  области  создания  «малой  метаплургии»  в  ирригационном 
сгроительстве.  К  концу  сентября  1958  г.,  большая  часть  кооперативов  была  объсдинена  в  «коммуны». 
Волее процентов крестьянских дворов были охвачены «народными коммунамн», которые по вссму Китаго 
насчитывались свыше 2о,6 тыс„ в каждую коммуну входило 4637 дворов. К концу 1958 г. для привлечения 
на  вымлавку  чугуна  и  стали  «народньге  коммуны»  выделили  85  -90  млн.  человек.  Эти  огромные  массы 
сельской  крестьянской  силы  были  направлепы  на  исгюльзование  в  «
МІЬТОЙ 
металлургии»  и  для 
строительства  ирригационньгх  сооружоний.  От  непосредственпого  участня  в  сеяьскохозяйствснном 
производсгве было отвлечено 40 — 50% трудоспособного населения деревни. 
Оргапы управления созданные в «народных коммунах» были слиты с государственными органами 
власти на уровне волости. Это прггвело, к необоснованному с экономической точки зрения поглощению, 
коллсктивной собственности сельскохозяйственных «коммун» в государственную собственность. 
В  «народных  коммунах»  по  сравнеиию  с  сельскохозяйственными  производственными 
кооперативами  были  увеличеиы  масштабы  и  степень  обобщсствленйя.  Им  была  персдана  не  голько 
коллективная  собственность  кооперативов.  но  и  средстна  производства,  остававшисся  в  собственносги 
крестьян.  Из  личного  пользования  крестьян  были  изъяты  припусадебиые  участки,  в  том  числе,  их  весь 
скот,  домашняя  птица,  насаждения  фруктовых  дсревьсв  около  домов  крестьян,  их  утварь.  Такая  высокая 
степеиь обобіцествііения, привела к ликвидации гюдсобного домашнсго хозяйства, которая противоречила 
объективным условиям жизни китайских крестьян. 
Распределенне  доходов  средм  членов  «народных  коммун»  осуществлилось  по  принципу 
«уравниловки».  Потребление  было  обобщсствлсно  путсм  ввсдения  системы  бесплатиого  снабжения. 
Члсны  «коммуны»  питались  в  общественных  столовых,  некоторые  взамен  общсственного  питания 
получали  зерпо  и  другис  продукгы.  Наиболее  распространемной  формой  беслатного  продуктового 
снабжения  было  питамие  члепов  «коммун»  в  общественных  столовых,  число  которых  в  дерепнях 
составляло  болсс  3,4  млн.  человск.  К  зтим  видам  бесплатпого  обеспечеиия  добавлялось  снабжсние 
головаыми  уборами,  Надеждой  и  обувыо,  прсдоставляли  жилье,  бесплатное  лечение,  обучепие  детей, 
оргаиизаіщя похорон и другие виды бытового обслуживания. 
Ввсдение  уравнительного  распределения  в  «пародпых  коммупах»  способсгвовало  нивелировке 
доходов  крестьян,  что  привело  к  их  снижению  уровня  доходов  у  части  наиболее  активных  в  трудовом 
отношении  крсстьян.  Система  бесплатного  продукгового  снабжеиия,  основным  компонентом  которой 
было питание в общественных етоловых, была выгодна болыгшм семьям, в основном состоявшим из детей 
и нетрудоспособиых, поскольку опа гарантировала им прожиточный минимум. 
В зти годы условия жизни значитсльной части крестьяисгва в стране ухудшились. В конце 1958 г. 
китайское  руководство  объявило,  чго  с  введением  бссплатноі  о  питания.  выплата  крестьянам  по 
трудодням, начисленньгм за этот г"од, производи гься не бүдут. 
Питание  в  общественных  столовых  было  однообразным  и  малокалорийным,  Питание  членов 
«коммун» было одпообразной, в основе которой был один п готже капустный суп. 
«Народная  коммуна»  увслнчила  разрыв  между  уровием.  развития  проггзводительных  сил  и 
характером  отношений  собственности  на  средетва  производства,  искусстиенно  насаждаемых  в  деревне, 
Высокая  степень  формального  обобщения  производства  и  потреблеиия  в  рамках  народных  коммун 
гіротиворечцііа  объективным  условиям  Китая.  Это  привсло  к  кризису  в  сельском  хозяйстве.  Такая 
ситуация  обусловило  необходимость  нзменения  в  системе  народных  коммун.  В  рамках  «народной 
коммуны»  были  восстановлепы  более  мелкие  единицы  (вначале  в  форме  больших  производствепных 
бригад,  затем  —  производственных  бригад),  обладаюшис  хозяйственной  самостоятсльностью  и 
интенсификации  труда  крестьян.  В  сельских  районах  началось  сгроительство  мелких  кустарных 
предприятий  —  мастерскис  по  производству  инвентаря,  сельекохозяйствепных  орудий  и  простейшей 
техпики, несложного ирригационного оборудования, местных удобрений и т. д. 
«Коммуны»  взяли  на  себя  расходы  на  образование  и  здравоохранение  на  селе,  а  также  часть 
расходов  по  содержанию  государстве^ного  аппарата.  Такая  линия  всла  к  дальнейшему  усилению 
обособлсния  и  натурализации  экономических  единиц,  к  превращению  «коммун»  и  бригад  в 
«самообеспсчмвающиеся» хозяйства, являющиеся идеалом социализма с китайской спецификой. Это 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
117 
 
максимально  сократило  вложения  государственных  средств  в  деревню  и  мобилизовало 
высвобождающиеся  средства  для  централизованных  накоплений,  замедлило  процесс  разделения 
труда. консервации отсталости в области материально-техничсской базы села. Насаждение «народных 
коммун» преподносилось как средство досрочного построения социализма и постепенного псрехода к 
коммунизму. 
(жалғасы келесі санда) 
Орман А.А. Китайская Народная Республика. -Алматы, 2006. 
Мао Цзэдун. О новой демократии. Избранные произведения. -Харбин, 1948. - С 244 (на кит. 
яз.). 
Аграрная политика КІІК (1921-1949) в Кгтайской историографии. - М, 1988. 
Ы  Сһещгиі.  7,һоп§һиа  гептіп  ^оп^һе^ио  поп^уезһиі.  зһщао  (Сельскохозяйственный  налог  в  КНР. 
Очерки истории) Веуігщ, 1959. уе. 120, 123, 124]. 
Қостяева А.С. Крестъянские союзы вКитае (20-е годы XX века). - М., 1978. - С. 37, 57 и др. 
Глунин  В.И.,  Мур.рузин  А.С.  Крестьянство  «  китайской  революции.  Революционный  процесс  на 
Востоке. История и современность. - М., 1982. - 656; Город с, формационном разаитиы стран Востока. 
- М., 1989. 
Детосин Л.Ц. Боръба компартии Китая за разретение аграрного вопроса. - М., 1964. -С 97- 
100. 
Матсри&іы VIII Всекитайского еъезда Коммунистической партни Кшпая. - М., 1956. - 
С.158: 504. 
Түйін 
Қазакстан  шығыстану  ғьшымындағы  бір  өзекті  мəселелеріпің  бірі  корші  Қытай  еліндегі 
шаруалар саяси қозғалысьшың тари.чы мен дамуы. Бұл мэселесінін бірі қазіргі заманда Қытайда отіп 
жатқан  -экономикалық.  саясн,  идсологиялық  процесстер  қытай  шаруаларына  байланысты  тыгыс 
болып келеді, себебі бул халык өмірінде ауыл тұрғындарының тарихы терецге кетеді. 
Summагу 
Сһіnезе vі11аgе was а mіхtuге оf suсһ stгuсtuгез Іікe раtгіагсһ, fеudаl, fіnе gооds, аnd саріtаlіst. 
Dуnаmісsоfdevelорmеntаndfогmsоfесоnоmуwегесоmbіпеd
WITE
tһеcharacteristics of the long social relations. 
The mixture  of traditional feudal felations aroused owing to the capital structure’ which was introduced to the 
developing countru 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
118 
 
ДЕРЕКТАНУ ЖƏНЕ ТАРИХНАМА ИСТОЧНИК ОВЕДЕНИЕ И ИСТОРИОГРАФИЯ 
ТҮРКІ ТІЛДЕС ХАЛЫҚТАР МЕН АУЫЗША ТАРИХ АЙТУ ДƏСТҮРІ 
 
 
 
А.Б. Сарсенбасв 
т.г.к., М. Тынышбагв атындаяы ҚазККА доценті 
 
Түркі  халыктарының  шежіресінде,  жалпы  қарастыратын  болсақ.  Иафыстан  -  ларсылықтар 
мсн  хорезмдіктер  тарайды.  Олай  болса,  муйтспдер  осылармен  гуыс  болын  шыгадьі  [1].  Лл, 
қарақалпақтар  -  тілі,  діні  жаіынан,  шсжіре  бойыпша  казақтармен,  озбек,  түркімендермсн  туысқан 
болып шығады.  Ал, шежіредегі орыстардыц түркі хшіықтарына қосылуы, таза орыс халқы емес, бүл 
тек  солтүстікте  туратын  туркі  халыктарының жалпы  атауы  гана  болса  керск (мысалға,  Сібір  халқы  - 
А.С.) Яғни, таза славян халқынын Пүхтан гарады деген нақты баіілам жасауга ертерек. Кейбір шежірс 
сюжетгері.  қарақалпақ  псн  мойтендердің  шығу  тегінің  бөлск  екенін  ғана  корсстеді.  Озір,  мойтендер 
қарақалпақ ХШіқынын қү-рамыкдагы ірі, негізгі алты руының құрамына кіреді [2]. 
Көптсген  шежірелердс,  Мүйтендер  мен  қыяттардың  арасындағы  жақындық  айтылады.  Ал, 
муйтелдердіц  Қоңыратқа  қосылуы  бұл  соңгы  XIX  гасырда  болган  іс.  Ол  кезде,  Хнуа  хандыгыпдагы 
экімшілікті  реформа  нəтижссінде,  Мүйтендср  қоңыраттарга  қосылган  болатып.  Бұл  оз  кезегінде 
шежірсден көрініс тапты. Бұгап кенбір тарихи деректер де куə бола алады. 
Келесі  мэселе.  шежіредегі  рулық-сандық  жүйеге  қатысты.  Л.С.  Толстова  шежірелерге  суйснс 
отырып,  қарақалпақ  шежірссіидсгі  рулық-сандык  жүйенің  мағынасып  ашуга  тырысты  (2,4,6,  т.б. 
сапдардыц жүйелі коздссуі - А.С.). Мысалға, барлық қарақалпақ рулары екі арысқа бөлінеді. Қоңырат 
арысы - екі руға болінеді. Көптеғсн рулар өздерінің шығу тегін - 4 атадап таратады. Он торт ру арысы 
4  тайпадан  тұрады.  Əр  тайпа  4  немесе  2  рудан  қүралған,  т.б.  [2].  Мұндай  беліпулерді  қыргыз  жəне 
түркімсн  шежіресін  зерттеушілер  де  қолдайды.  Бүның  негізі  өте  тереңде  жатыр.  Қыргыздардыц 
кұрамындагы барлық тайпалар скі қолга (қанаіқа) беліпсді (оң, сол). Ал қыргыздардыц үшінші болігі 
ичкилик - бөлек гоп болып есептелінеді [2, с.55]. Осығап байланысты, қыргыз қоғамын зертгсуші С.М. 
Абрамчоп былай дейді: «бұ і шежіредегі бө іініс пен əзіргі ксзеңде оның сақіалып қалуы сонау моңгол 
тайпаларынан  бастау  алуы  мүмкін  ...  бұл  боліну.іердіц  негізіндс  -  əсксри  оң  жэис  сол  қанат  (фланг, 
қол) деген болінудс жатуы мүмкін ... Бүл жайлы апғаш жазган Н.Ф. Сптняковскніі «оц» мен «солды» 
жеке  ру  ретінде  қараған  ...  Кейіе  сол  скі  қанаттың  озі  іштей  скіге  бөлінеді...»  ["3,  с.  10-151. 
Түрікмсндердің  рулық  құрылысына  кеңінен  чалдау  жасаған  С.П.  Толстов  былай  дейді  -  «Орта 
Азиядагы  жəне  Египеттсгі  (?!)  түрікмендср  неі  ізгі  қүрылымпын  екі  болігін  плі  де  сақтайды.  Олар  - 
«бузук» жоне «учуК». Бұлай беліну шежірелерде былай корсетіледі: “Огыз қагаиның балалары аттын 
садақ  пен  үш  жебе  тауып  алып,  əкесінен  «қалай  болісеміз»  дсп  сұрайды.  Сонда  экссі  үш  үлкен 
үлдарыпа алтын садақты үшке бөліп бсрсді (Бузук). Кіші ұлдарына бір-бірден үш жебе берсді (учук)” 
[4, с. 17]. Бүны кезівде Рашид од-Дин де агап отіп, ол скі создің магынасын бсргсн болатын; «бузук» - 
сыпган  (бүзылган),  «учук»  -  үш  жебе  (үш  оқ)  [5].  Осылайша,  ірі  24  түрік.меп  тайпаларының  10-ы 
осылайша екіге боліну жүйесін сақтаса, одан ары екі жеке тайпасы екі руға болінуін сақтаған (қоңыр 
руы - ақ - қоңыр жəне қара қоңыр; геокча руы - қара геокча жэне сəры геокча, г.б.)  
  Бүндаіі  бөлінулер  казақ  шежірссінде  дс  бар.  Мұны  Н.  Аристов  еңбегіне  сүйеніп  жасшіынган  жаңа 
кесте дс дэлелдейді. 
Қазап  төңксрісінен  кейін  жазылган  ецбекгсрде  де  біраз  нэрселер  айтылды.  Мысалға,  К.ГІ. 
Васильеи жинаған (1926 ж.) қоңыраг озбектерінің тайполар тізі *п ко ггіріліп, кішігірім шежірелік тізім 
жасалды. Бүл жерде де, ру-тайпалар,'іьің 2 жэне 4-тік жүйенің басымдыгын көрсміз [2, с. 64-65]. Бірақ, 
өз  еңбегінде  автор  2,4-тік  жүйснің  ерекшелігін  ашып  кəрсете  ачмагап.  Біздіц  ойымызша,  бүл  жағдай 
Мүністің «Фирдаус-уль-икбапь» еңбегінде баяндалатын, Əбілғазы ханның мемлекеттік реформа 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
119 
 
жүргізу  кезінде,  өзбектерді  ірі  4  бөлікке  («гурух»)  бөлуінен  туындаған.  Шежірені,  жергілікті 
ел-  жүрттың  мінсз  -  құлқын,  рулық  боліністерді  жақсы  түсінген  Ооілғазының  бұлаіі  бөлуі,  руларды 
шашыратып, ыдырату емес, қайта біріктіру, жүйелеу үшін қажет болганыны күмəн тумаса керек [2]. 
Оның үстіне мұндай 4 бөлікке бөліну ертеден келе жатқан жүйс. Ьүган, II Хорезм экспсдициясының 
(жетекиіісі - КЛ. Задыхина) дала материалдарының қорытындысы да дэлел бола алады [2, с. 44]. Т.А. 
Жданко,  қарақалпақтар  мсп  өзбектер  арасындагы  этпикалық  байланысты  сииаттай  келе,  шсжіреде 
келтірілетін  «оң,  сол  қол»  немесе  «қатар»  сөздері  жазба  деректермен  дэлелденетінін  атап  көрсетеді. 
Мысалға,  озбек  тайпаларыныц  ірі  4  тайпасының  өкілдері  (дурмен,  көшші,  найман,  қонырат)  ханның 
сол жағында отырса, басқа 3 ірі тайпаның өкілдері (қарқият. кенегес, маңғыт) ханның оң қол жағында 
отырган  [2],  Бүл  жүне  басқа  түрік  тайпаларыпда  да  кездескен.  Рашид  эд-Диннің  мэліметгеріне 
сүйснгсн С.П. Толстовтың огыздар жайлы жасаған схемасында көргеніміздей ~ огыздар ерте кездс 24 
тайпадан гүрып, екі қанатқа бөлініп. олардың озі 4 таііпадан түратын 3 топқа болінгенін коре аламыз. 
Олардың  эрқайсысы  арнайы  тамганы  иелсніп,  белгілі-бір  жанүарды  қадір  іүтып,  опыц  отін  жемеіен 
(онгун, уйгун - Й.С) 
Шежірсде  кездесетін  екіге  болінушілік  (кейде  үш,  гəрт)  бұл  тек  қана  эскери  тұргыдан  емсс,  жалпы 
жағрафиялық жағынан  да  маңызды  болған  (жер  көлемі,  шабындык,  жайылым  -  А.С.)  Қорыта  айтсақ, 
алдымеи  бұндай  боліпушілік  жаграфиялық  -  ишруашылық  түргыдаи  больш,  кейіннен  эскери- 
экімшіліктік  жағынан  басым  бола  оастаған.  Неге  түркі  халықтарыпыц  түгел  дерліғінде,  шсжіренің 
бастауында жұитық (2,4.X) бодініс жиі, жүйелі -гүрде кездсседі? Ксңсс зерттс; шілері. бүл - жапұялык 
қатынастың дамуына байланысты алғашқы қауымдык құрыдыстан қалғап ка.чдык деген оді [2, с. 44]. 
Ирокездер  тайпасындагы  осы  ерекшслікті  зертгеген  Морганга  сүйенгсн  Энгельс  былаіі  деген  сді: 
«алғашқы  кезде  ру  ішілік  некеге  тыйым  салынғандықтан.  неке-жанұя  қатынасы  даму  үшін  баска  бір 
рудың қажеттілігі болды. Сондықтан, екілік боліну яемеее екі эртүрлі рудың қатар омір сүруі осыған 
əкслді  Ал  рудың  ішінде  дамыған  басқа  ү.сақ  аталар  оз  кезегіндс  басқа  рулармен  қатар  өмір  сүругс 
мүдделі болды...» [6, с. 101-102]. Ал, түрікмендсрдін рудық кұрылысын зерттсуші С.П. Толсгов былай 
дейді: «бүндай бөлініс түркі халықтарының дүнистанымына байдапысты... Огыз ханнын алты баласы 
болган.  Олар  -  Күн,  Ай,  Жұлдыз.  Кок,  Тау.  Теңіз...  міне,  бүл  дегеніміз  түркі  іердің  космостық, 
табигаттық  дүние  танымдарына  байданысты...  оларда  бардық  нэрсе  кобіне  екіге  болінді...  барлық 
тайналар  да  осылай  бөлінді...  Кеіібір  шежірелердс  Огыз  ханның  алты  баласы  үш-үштен  болінген... 
Міне,  болінудіц  негізгі  себептерініц  бірі...»  [4,  с.  14-24].  Бүиы,  қыргыздардың  қогамдық  қүрылысын 
зерттсген  С.М.  Абрамзон  да  қолдап,  былай  дейді:  «бұл  жүйелік  бодіну  отс  ерте  когамның 
қүрылысымен  байланысты  болуы  мүмкін...  бұн  уақыт  оте  келе,  туыс-қандас  тайпалар  негіз  болган 
бəлінушілікке  экеліп  соқты»  [3].  Бұндай  козқарасгы  кавказтанушы  Н.О.  Косвен  де  айтады  [7]. 
Сондықтан, мұндай жүйелі болінуді зерттеу үшін тек шежіре ғана емес, жалпы коғамддгы неке-жанұя 
саласындагы  ерекшелікке  үңілу  қажет.  Кейбір  шежіре  мэліметтерінде,  оң  жэне  сод  қанаітыц  бас. 
төрелерін  (билеушілерін,  екілдерін)  ханнын  өзі  тағайындаған  (мысапга,  Огыз  хан  жайлы  аңыздар). 
Бұндай  екіге  болінушілік  моңгол  жүртында  да  болған.  Ьұл  жагдай  Шыңғыс  ханга  дейін  болып, 
Шыңғыс  хан  тұсында  дами  түсті.  Бұл  екігс  бөлінушілік  Алтын  Орда  дэуірінде  жалғасын  тапты.  Бұл 
кезенде де нақты гайпалар белгілі бір əскери-саяси «қанаттарда» болып, орнын қатац сақтаганы мэлім. 
Мысалға, ХҮ ғ. жазылған, авторы белгісіз ірі тарихи шежіре «Шаджарат ал-атрокта» (Түркі шежіресі), 
Тимур мен Тоқгамыс арасындагы согысгы кеңінен сипаттай келе, I оқтамыстың жеңіле бергені жайлы 
мэлімет  береді.  “Басында  жеціле  берген.  Тоқтамыстыц  эскері  бір  күні  эдеттегіден  қараганда  ұзақ 
соғысты,  Темірдің  эскерін  үлкен  шыгынга  ұшыратты.  Ьұның  басты  себебі  мынау.  Алгашқы 
жорықтарда  Тоқтамыстың  оң  қанаты  Омір  Гсмірдің  сол  қанаіын  үлкен  шығынға  ұшыратса.  Əмір 
Темірдің оң қанаты Тоқтамыстың сол қанатын үлкен шығынга үшыратады екен. Өзініи сол қанатының 
элсіз  екенін  біліп,  Тоқтамыс  езінің  екі  қанагын  айырбастаган  екен.  Міне,  сондықтан  екі  қанат  үзақ 
соғысып,  коп  шығынға  ұшыраған,  яғни  ұрыс  эдеттегіден  кобірекке  созыдган.  Ұрысгагы  ерекшелікке 
қарап.  Тоқтамыс  эскерініц  оц  қанатындагы  Ьахриндер  ұлысының  тайпалары  (осы  ксзоцге  дейінгі 
шежірелерде бұл ұлыс - оц қанатта болған - А.С.) сол қанатқа əтутс бұйырзды. Бірақ, бəрібір Тоқтамыс 
жеңіліс  табады.  Ал  Бахрин  үлыс  тайпалары  ендігі  шежірелерде  сол  қанатта  жүрген  тайпа  үлыстары 
ретіндс айтылады” [8]. 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
120 
 
Келесі  мэееле  -  шежіредегі  аңыз-эңі  імелер  мəселееі.  Арап  өңіріндегі  халықтардыц,  осіресе 
əзбектср мен қарақалпақгардың арасында кеідесетіи шежірелсрге біршама талдау жасап, өзіндік үлесін 
косқан зсрттеуіпілердің қатарында - Л.С. Толстованың еңбегІ ерскше. Ж:
ІЛПЪІ
,
 
Арал теңізі аймагында 
аңыздар  меи  эңгімелер,  халық  ауыз  əдебиеті  жанрлары  өте  көп.  Қалалар,  қамалдар,  қазбаларга 
байланысты  жүргізілген  арбір  зерттеулердің  бір  үшыгы  халық  ауыз  эдсбистімен  үштасып  отырады. 
Олардың  қатарында,  Гулдірсін,  Қырыққыз,  Шах-сенеи,  Дэуқала,  Барақ  хан,  т.б.  тек  қарақалпақтарга 
гана емес, өзбек, қырғыз. қазақ халықтарыңың арасына кең тарагаи аңыздар да бар. Арал тоңірегіидеі і 
халықтардың тарихын зерттеуге - аңыздар, жыр-дастандар, шежірелер, толгаулар, тарихи жырлардың 
деректері  көбіне  қолданылса  пүр  үстіне  пұр  болар  сді.  Қыргыздардың  рулық  құрылысы  мен  аңыз- 
əңгімелері  жайлы  дсректерді  -  И.  Бннурин,  И.Г.  Андреев,  М.  Вешоков,  В.В.  Радлов,  Н.А.  Аристов 
(төңкеріске  дейінгі  ксзеңде),  А.С.  Садыков,  С.И.  Ильясов,  Іі.М.  Жүнісалнев,  Б.Д.  Жамгерчинов 
(ксңсстік  кезеңде),  т.б.  авторлар  өз  еңбектерінде  бергснімен,  шежіреге  сүйеніп,  шежірені  талдагі, 
зертгсуді  тікслсй  шежіре  бойьшша  жүргізген  авторлар  болмады.  Бүларға  қосымша,  Сейф  ад-дип 
Ахсикантидің «Маджму ат-Таварих» еңбсгін (ХҮІ ғ.) зертгсгсн А.Т. Тагиржанов псн В.А. Ромодинның 
еңбектері  күнды  матсриалдар  береді.  Оның  ішінде,  қыргыздардың  рулык  қүрылысы  меп  үлкен 
руларына  қатысты  аңыз-əңгімелер,  шежірслік  кестелер  ксздсседі.  Олардың  ішіндс  атақты  деген  - 
Аналхан, Арслан-би, Мары-би, Шүкір-би, Сангын-би, Сары-би, Домбур (домбул), Долон би, Ақүл, г.б. 
тайпа атаулары немесс тайпалардьщ ата-бабалары кездсседі [3, с. 38-39]. 
Шежіреге  жэнс  жүргізілген  зерттеулер  пэтижесіне  қарай  отырып  С.М.  Абрамзон 
қырғыздардын Қершілес халықтармен тығыз қатынаста болганын аіітады. Мысапга, Жетіген руының 
ақсақалдары  келтірген  шежіре  нүсқасында  -  Едіге,  Тохтамыш,  Баракан  (Борак-хан)  есімдерінің 
кездесуі,  бұл  шежіредегі  оқигалар  ХҮ  г.-дың  І-жартысы  мен  Моголстан  мсмлскстіндегі  озгерісгер 
тұсында болган [3, с. 47]. Оның үстіне, автор Жегігсн руының шсжіресінде ногайлық орта жайлы жэие 
Бдігенің балалары өлгеннен кейінгі елде болған жұқпалы ауру лсайлы мэліметтерді береді. Ал, басқа 
тарихи дсрсктсрде, Дешті-Қыііціақта 1428-1430 жылдары жүқпапы аурудың кеңінен тараганы белгілі 
[9].  Ал,  бүл  жай  ғана  сəйкестік  болуы  мүмкін  смсс.  Автор  кслтірген  келесі  бір  шежірс  нүсқасыида 
қьірғыздардың ата-бабалары Дайыр жайлы аңыз бар. Автор Дайырды, кейіннен казақтарга кетіп, қазак 
руларының  (бір  нұсқада  -  жалайырдың,  бір  нұсқада  -  албалдардың)  рубасына  айналгапы  жайлы 
мəліметтер  береді  [3,  с.  47].  Шсжіредегі  Дайырды,  автор  қазақ  ханы  -  'Гахирмен  (ХҮІ  г.  20-ж.) 
сэйкестендіріп,  Моголстандагы  саяси  жагдаймсн  байланыстырады.  Бірақ,  автор  шежіре 
нүсқаларындагы  мэліметтерді  оргагасырлық  дерсктермеи  салыстыруды  жүзеге  асырмаған.  Себебі, 
шежіредегі  мəлімсттерді  басқа  жазба  дерс-кгсрмен  байлапысіыра  зерттеудің  маңызы  зор.  Мысалға, 
Ичкимик  (ішкілік)  руы  жайлы  мəліметті-  «Бабырнамадан»  кездестіре  аламыз.  Ол  жсрдс  бұл 
халықтардың түрган жері, табнғаты, шаруашылыгы жайлы айта келсс, басты ерекщелігі ретінде, бүқа 
орнына  қодастарды  осіргені  жайлы  айтады.  Ал  бұл  рудың  шежірелерінің  коп  нүсқаларында  магі 
шаруашылығында  қодастардың  осірілуі  жайльг  айтылады.  Шежіредегі  кейбір  сюжеттер  оқиғага 
қатысқан кейбір адамдардың болғаи оқигшіардан алған эсерлсрінің негізінде пайда болады. Қоршаган 
орта,  тарихи  оқиғалар,  күндслікгі  тұрмыс  -  бұл  шежіреге  бай  материап  болды.  Осылайша 
шежірелёрдің алғашқь: нұсқалары пайда болды. 
Іарихи оқигага көбірек қатысқан, үлкен оқиғалардың ортасында жүрген батырлар мен бектер 
халыктың саяси омірінде үлкен орын алгаи, ал олардың шежірслері кеңінен тараи, халыққа үлгі болса, 
кеіібір  ру-тайпа  шежірелері  өз  ортасынаи  асыгі  кетс  алмайды.  Уақыт  өте  келе,  кейбір  оқнгалардың 
сюжсттері  түсіп  қачьгп,  баеқа  оқиғалардың  маңыздылығы  арта  түссді.  Шежіредегі  оқигаларда 
халықгың іұрмысы, салт-дəстүрі, мінезі айқындалып, пақтыланады. Шежірелер атадан балага, эжсден 
немереге  жетіп.  қарапайым  оқиғалардың  баянынан бүкіл  халықтың  тарихы  есіп  шығады. Осылайша, 
бір  гана  ру-тайпа  шежіресі  жүйслі  шежірелердің  бір  бəлшегіне  айналып,  олар  озара  байланысып, 
тарйхқа жекелеген тулгапарды экелді, 
Келесі  мэссле,  шежіредеғі  терминдік  создер  мен  атауларға  қатысты.  С.Л.  Толстова  Бсрдахтың 
«Шежіресін»  қарай  отырып,  коптегеи  создердің  мағынасын  анықтауга  гырысты.  [1].  Мысалга,  арыс  - 
«арба»  сөзінің  баламасы,  яғии  бір  халықтың  екі  бөлігінің  қоспасы,  одагы  деген  ойын  айтты.  Əйгілі 
Шыңгысхан «Құпня шежіреде» былай дёген: «Керей ханы Ван - ханга ... екеуміз арбаның екі ұшымыз, 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
121 
 
біреуі сынса, арба жүрмейді; біз арбаның екі дөңгелсгіміз - біреуі сынса, екіншісі айналмайды» 
1101.  Қарақалпақ  шежіресін  зерттеген  автор,  сонымен  қатар  ру  атаулары  мен  туыстық  терминдердің 
əлі  нақтыланбаганын  кеядснең  тартады.  Мысалға,  ру  атауларына  байланысты,  біздің  ойымызіна 
қарақалпақ шежіресін зерттеген авторлар орыстілді зертгеуші болғандықтан ру апарын дұрілс атамай, 
сол  арқылы  көптеген  қателіктер  бой  кетерген.  Қараңыз,  қаракалпактардын  шыгу  тегі  жайлы 
пікіртаііаста, оныц құрамындағы Кентанау тайгіасы - «ке  танаума? (онда іайиа гүрік тілдес, иіежірссі 
Алтай тауымен байланысты-А.С), элде «кертаи-ау» ма? (керд тан - ау) (онда Иран тілдсс тайпа-Л.С) 
деген  сүраққа  жауап  берудің  қаидай  маңызы  бар  ексиін  айтпаса  да  бідуге  болады.  Сонымеп  бірге, 
«қоңырат» агауы - щоцыр аттат\ «жабы» атауы (кəбіне жүмысқа жегілетін ат) (негізі - жабгу сөзіпде 
жатуы мүмкін- А.С.) - аттың бір түрінен шыгуы мүмкін дсген козқарастар длі де талас тудыруда. т.с.с. 
Сонымен  қатар,  орысгілді  зерттеушілердіц  сонша  бас  қатырып  іздегі.  жогалып  кстті  деген  “қалиак" 
тайпасы  қара-қалпақтардың  қысқарған  аіауы  ексні  белгілі.  Мысаяға,  ортагасырлық  араб  авторлары  - 
«қарақалпақ»  этнонимін  (Ьейхани,  ИувеЙри,  т.б.)  «қатпақ»  деген  қысқартылган  атаулармен  атаган 
болатын.  Мұпдай  «қалпақ»  атауы  қарақаппақтардың  өз  шежірелерінде  де  кездеседі  [11,  с.1101.  Ал, 
кезінде, Орта Азияны сипаттаган Эл-Нувейри (XIҮ ғ.), бүл аймақта мекендегсн 11 тайпа атауын берген 
болатын.  1.  Тоқсоба,  2.  Иета,  3.  Вурджоглы,  4.  Вурлы,  5.  Кангуоглы,  6.  Анджоглы,  7.  Дурут.  8. 
Карабароглы,  9.  Джузиан,  10.  Қарабəріклі.  11.Қотян.  Олардың  көпшшгі,  шсжіреде  кездссетін  жэне 
эзірг  і  кезде  сақталып  қалған  рулармен  сзйкес  келеді.  Мысалға,  кангуоглы  -  қаңлы,  анджоглы  - 
қанжыгалы, ,арабCріклі -қарақалпақ, т.б. [2, с. 45]. 
Кслесі  бір  мэселе,  қарақашақ  шежіресіпдегі  мошоддык  атаулардың  квптеіі  ксчдесуі.  С.  1- 
Толстопа  оз  кезсгінде  буны  монғолдық  тайпалардың  қарақалпақ  жерінс  көптон  қоныс  аударуымен 
тұсіндіреді  [1].  Біздің  ойымызша,  бүд  пікір  қаге.  Себебі,  монғолдық  тайгщлар  шежіреге  кіретіндеГі 
кеп көлемде қоныс аударган жоқ. Сондықтан. бұның басты себсбі, моңғолдардьщ жау.чап алуы мен 
бүкіл  Орта  Азнядағы  бнлік  Шыңғыс  тұқымына  кешуіндс  жатыр.  Нпді,  бнлік  басында  тек  моцгол 
билеушілсрінің  түқымдары  отыруіа  қүкылы  бо.іды.  Кейіннен,  Шыңгысхан  өліп,  орталық  бпліктің 
əлсіреуінеп, эр жерде жергілікті жердеп шыкқан билеушілер таққа отыра бастады. Снді олар оздерін 
ақсүйектер тұқымы (Шыңғысхан тұқымы) екенін дэлелдсу үтпін жəнс болашақга бйлікке дегсн талас 
тумас үшін, оз ру-тайпаларыиың шежіресін қайтадан, арнайы тапсырыспен жаздыра бастады. Соның 
нəтижесінде,  Орта  Азиядагы  кептегсн  ру-тайпалардың  атауы  моңголданып  ксте  бастады.  Сонымеи 
қатар,  коптеген  жерде  шьпі  фактіл.ер  бұрмаланып,  көптеген  ру-тайпа  шсжірелсрі  моңғолдық  бастау 
алып  шыга  келді.  Бұпы  кезінде  академик  В.В.  Бартольд  жақсы  атап  корсеткен  [12].  Осының 
нэтижссінде, моңгол династиялары мен оның əскерлері иелік еткен түрік рулары - маңгыт, барин, т.б. 
моңгол гайпаларының бөлшегі болып кетс барды. Осыдан келіп. кептеген шсжірелерде - Шыңгыс хан 
-Оғыз  ханныц  гікелсй  ұрпағы  болып  шыга  келді  [1.3].  Оғап  тагы  бір  мысал,  автор  өз  сңбегіпде 
қоңырат тайпасының атауын моңғолдық атаумен (онггирад, копгирад(т), т.б.) байланыстырды. Солай-
ақ болсын. Енді, қоңыраттың ішіндегі руларга кез жіберсек, олар моңғолдық емес. түріктік тайналар 
екенін  кереміз  (Кушік,  7'оқболаг,  Қара,  Сарымбет.  Гассары,  т.б.)  жəне  бір  қызыгы.  карақалпақтың 
қоңыраттары ішінде, (жоғарыда айтылған-А.С) қазақтың қоңырат руына сэйкес келетін бірде-бір атау 
жоқ.  Екеуінің  кершілес  жатқанын  ескерсек  жэне  ортақ  бір  моңголдық  тайпачап  тарады  десек,  ең 
болмаганда  бір-екі  атау  сдйкес  келуі  керек  еді.  Бірақ,  олай  емес.  Соған  қараганда,  бү.пар  ксзіндс 
экімшіліктік, эскери, экономикалық бірліккс біріктіріліп, осыпдай ортақ атау алган болу керек. Тағы 
бір мəселе. Қарақаппақтардың шежірссі бойынша, керсйлер-ашамайлы керей жəне қара керей болып 
болінеді. Олардың аталары-Ашамайлы жəне Абақты. Ашамайлы -Керейдің тікелей баласы. Абақгы - 
Үйсіннің  бхтасы.  Оның  Үйсіннен  кетуі  қызық  окигага  байланысты  айтылады.  Шсжіреде,  сиыр 
табынына  керекті  бұқаны  экесінен  ала  алмагандықтан  жэне  сиырларының  қысыр  қалганыиа 
ашуланган  Абақты  Үйсіннен  кетіп,  Керсйлерді  паналаған  [2,  с.  54-55].  Бүған  қараганда,  Абақтыпың 
белінуі шаруашылыққа, атап айтсақ мал шаруашылыгына байланысты туындаган кайшылықта жатуы 
əбдсн  мүмкін.  Көптеген  шежірелерде  кездесетін  «бір  атаның  балалары»  дсген  создің  магынасын  да 
кейде қате түсінушілік болып жүр. 
Бұл кейде тура мағынасында айтылса, кейде бұл соз герминдік сездср қатарына кіргізуге болады, яғни 
«бір атапың балалары» дегеніміз, эр ұрпақтардан тараган үлкен жанүяны басқарган 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
122 
 
бастағаи  бе.пгілі  бір  адамныц  бейнесі  болуы  мумкін.  КеРгде  «бір  атаның  бала_пары»  дегепде,  шын 
мəнінде өмір сүріен бір адамнан тараған үрпақ айтылады. Олар қоныстану жагынан жан-жаққа тарап 
кегсе  де,  ортақ  дəстүрді,  тарихи  ерекшслікті  сақтап  қалады.  I  .11.  Васильева  мен  Г.И.  Карповтын 
айтуынша,  кейбір  түркімен  рулары  осындай  «бір  атаиың  балалары»  жүйесін  қатац  сақтаган.  Осы 
атаньщ балалары үйленерде, қалгыңмалды төлеуге көмектескен жəне олар бір-бірін - «карьшдас», «бір 
зта  баласы»  деп  құрмет  көрсеткен,  Қарақалпақіар  қогамын  зерттеген  Т.А.  Жданко  да.  Туркмендер 
қогамын зерттеуші Ю.Э. Ьрсгель де шежіреде кездесетін кейбір сөздсрге терминдік түсініктеме беруге 
тырысқан.  Мысалга,  қарақапнактардың  «көше»,  «түтін»,  түркімендердің  шежіресіндеі  і  «оба», 
«яйлаган», т.б. сөздеріне талдау жасалынды. Вүларды қазақшалап тусінік беру артық шығар, тек «оба» 
сөзі  -  туыстар  бірлестігі  (одаіО:  «яйлах»  -  «жайлау»  создсрінің  баламасы  болып  табылатынын  айта 
кстсек  болды.  Жалпы,  шежіреде  кездесетін  кейбір  сөздердің  терминдік  сөз  ретінде  қаралуы  дүрыс 
үрдіс. Сол  сəздің мағынасын  табу  арқылы  көп  сүрақгарға  жауап  беруге  болады.  Мысалга, жогарыда 
айтылган «коше» созін талдаған В.В. Радлов «коч» - эйел, жанүя (шагатай тілінде); С.Е. Малов «кос» - 
жанұя. т.б. сəздері арқылы кишенің бір туыстас-қандас жанүялар гұратын аймақ атауы скенін айтуга 
болады 1141. Ал, бізде «кошс» сезінің магынасы езгеріп, қазір жалны адамдар түратын қоныстардың 
орналасу  жүйссінің  болшегі  ретінде  қарапады.  Жалпы  түркі  халықтарыныц  ортақ  гуыстыгы  да  осы 
шежіреде кездесетін сездер аркі>ілы керінеді. Мысалға, қазақ, қырғыз, тувиидер, т.б. шсжірелерінде 
кездесстін  сөздерді  салыстырсақ,  «ауыл»  (қаз.)  -  «аал»  (тув.),  «кажаа»  (тув.)  -  «каит»  (кыргыз)  - 
«қаша»  (қаз.),  т.б.  Тува  халықтарыньщ  шежірелерінде,  тіпті  кезі  чірі  ақсакалдардың  ссімі немесе  сол 
ақсақап  таңдаган  есім  -  руға  берілсе,  қазақ  псн  қыргыздарда-руга  ат  берілу  үтін,  сол  ру  тайпа 
дəрсжесіне дейін үлкейін, саны есу керек жəне кобіиесс ол ру пемесе тайпа о дүииелік болып кеткен 
қүрметті ақсақал, ру басы атымен немесе сол кісі шыққан ру атауымен аталатын болган. С.Л. Толстова 
қарақаппақ  қогамьшда  экзогамиялық  некенің  сақгалынғанын  айтады.  Мысалга,  бір  туыстық  руга 
жататын  адам,  сол  рудың  басқа  аталарына  жатпаса  да,  ол  рудан  қыз  алмагап.  Қарақалпақтардыц 
қазақтардан  айырмашылығы,  жеті  атага  толса  да  бір  ру  өзара  қыз  алыспаган.  Бірақ,  қарақалпак 
шежірелерінде  нағашы  -  жиен,  болелер  арасындаіъі  нскелер  жайлы  дерекіер  коптеп  кездеседі. 
Шежірелердс.  «екі  агайындының  түқымдары  қарсылыққа  қарамастан  үйленін,  нэтижссінде  бүкіл 
мұрагерлері  мен  сол  түқым  түгелдей  ауруга  шапдығады.  Солардан  кейін  түқым  калмай,  ол  тұқым 
біражола құрыды» деген мэліметгер бар (Ақьгмбет абыздыц балалары - Қойлы, Жуынлы шежірелері- 
А.С.) [2, с. 73]. Ал, Қайшылы меи Қаңлы арасында 7 атадан кейін қыз алыса бсрген. Автор қарақалпақ 
шежіресін  одан  ары  талдай  келе,  қаракалпақтардыц  рулық  кұрылысы  үлкен  5  беліктен  түрады  деп 
атап көрсетеді. 1. Үсақ рулық бірлік (копге), 2. Ірі рулық бөлік (тере). 3. Ру (ұру), 4. 'Гайпа, 5. Арыс. 
Міне, негізгі шежірс осы күрылым бойынша баяндалган. Кейбір ру-тайпалар өз кезсгінде, екі немесе 
алты  боліктең  тұрады.  Бірак,  бүпдай  беліиуші  іік  өте  сирек  кездеседі.  Бұндай  жупгық  боліну  - 
жаграфиялық  орналасуы  немесе  гарихи  оқиғалардыц  зсеріиеп  болган  болуы  мумкіи.  Бундай  шежіре 
мəлімсттсрі,  этнографиялық  мэліметтер  негізіндё  жазылган  Б.Х.  Кармышеваның  ецбегінде  де 
кездсссді  [93-94].  Кеңсс  окімсті  тұсыпда  жарық  керген  бүл  еңбек  озбек  руларының  орнапасуын 
шежіре  арқылы  анықтауга  қадам  жасалынган.  Автор  оз  еңбегін  озбектердің  қогамдық  кұрылысын 
жіктеудсн  бастаган.  Автордың  айтуынша,  Əзбсктер  негізінен  екі  топтан  турады  -  тұрақты  рулық 
қүрылысы  жоқ,  аталарға  бөлінбейтін  -  сарттар  жэне  түрік  тсктес,  рулық  құрамы  апық  сақталган  - 
тHрік тайпалары (түрік, карлұк, қыпшақ, т.б.). 
Шежірелсрге  қарай  отырып,  автор  қарлұқтар  Өзбек  халқыңың  қүрамына  апдыңғы  Азиядан  келуі 
мүмкін  деген жорамал  жасаган. Себебі,  олар  -  қазақ,  озбек, қырғыз  халқынан қыз  алмайды жəне  кыз 
бсрмейді.  Олар  неке-жанұя  қатынасыида  өзара  іштей  қыз  алысады  жəнс  тəжіктсрден  қыз  алады. 
Тэжіктсрге  кыз  бермсйді.  Осындай  ерекшслік,  автордың  ойынша  ерте  ортагасырлардагы  арабтардың 
Орта Азияга снуімен байланысты болуда мүмкін. Ал туркі тайпалары өзара араласып ксткен. Ьундай 
мэліметтерді  автор  қыргыз  қогамымен  байланыстыра  зерггеген.  Л.С.  Толстованың'  сцоегінде 
мүйтендердің (мойтен, муйтен) шежірелері мен халық аузыпда кездесетін аңыздар, кеші-қон мэселесі, 
этноген,  этногенсз,  т.б.  мэселелср  котерілген  [1,  с.  80-81].  Мысалга,  қарақалпақ  жəне  озбектердің 
құрамындағы  митандардың  (муйтендердіц  бір  болігі-А.С)  қоныс  аударуын  шежірелердің  эртүрлі 
пұскаларынан іздей отырып, екі багытта жүргені жайлы айтылады. Ол - О тHстік багыт 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
123 
 
(муГпендердің  қырылып,олар  қашып,  жоғарыдан  (Б.ұқара)  келіп  қоныстанды)  (иран  тектес-
А.С.) жəне СолтHстік багьіт (Еділ Жайық -- Дешті-Қыпшақ - Сырдария - Арал бойы) (турік тектсс-
А.С ). Міие, осы екі бағыттың сипатталуьша қарай отырып, алдымен Вү.қара жақтан келген этникалық 
гопқа,  кейіннен  Еділ-Жайық  оойындагы  екінші  этникалық  топ  қосылып,  араласқа  түскенін  коруге 
болады.Соның  ногижесінде,  башқүрт,  татар,  қарақалпақтардың  ортақ  дэстүрлік  ұқсасгықтары 
сақталған.  Солт.  багытты  қолдайтын  шежіре  нүсқаларында  -  Еділ,  Жайық.  Түркістан,  Сырдария, 
Хорезм  агаулары  ксңінен  қолдапыс  танқан.  Ал  оңтүстік  нұсқасы  -  сонау  ертедегі  муйтсндсрдің 
(мүйтен,  мойтен)  мемлекетінің  қалдығы  ретінде  сақталынган,  яғни  шамамен  ерте  орта  ғасырлар 
кезеңін сипаттайды [1, с. 99-10!). Қыргыз шежірелерін тарихшылар, 1990 жылдың басына дейін, тек 
халықтың  шыгу  тегі,  құрамы,  пайда  болуы  (этногенсі,  отникалық  тарих)  бағытын  зерттеу  үшін 
пайдалаиылды. Бұндай қадамды. А.Н. Бсрншгам (қырғыздар - 1,5 гасыр уақыт арапыгында «кезеңдік 
көшуді»  бастан  кешіргені  жайлы  (Тянь-Шаньга  -  А.С)  Н.А.  Бичурин,  Ш.  Уапиханов,  Н.  Аристов 
(қыргыздар  -  автохгонды),  Ө.Х.  Марьұ.іан  (Шыгыс  Түркістаі?  аймагынан  шыққаны  жайлы),  т.б. 
жасаган  болатын.  Бүларға  қосымша,  бслгілі  бір  дэрожсдс  осы  мəседс  жайлы  зертіеу  жүргізген  (). 
Караев, К.И. Петров; 
В.П. Юдиндер арасында, осы мəселегс байланысты пікіргаластар туындаған еді. 
Келе-сі  мəселс  шежіренің  сақталу  мəсслесі.  Шсжіре  жазу-сызуы  ксін  дамыіап  халықтарда 
(Сібір, Орта Азия) XX ғасырдың басында ғана жазба түріпде сакталмп. осы уақытқа дейін тск ауызша 
түрінде жеткізідсе, көптеген та іар шежірелерінің нұсқаларының а.з, бүлінген жэне жақсы сақталмаган 
түрде  кездесуінің  басты  себсбі,  біздің  ойымызша  Қазан  хандыгының  басынан  отксргсн  саяси, 
экономикалық  жəне  əлеумегнк  жағдайдың  өтс  шиеленіскен  түрде  болуында  жатқан  болу  керск  деп 
атап  көрсетеді.  Башкұрттардың  да  шежіресінің  көптеп  сақталмауы,  Қазан  хандыіындагы  ауыр 
жағдайға  байлапысты  болуы  мүмкін.  Бұл  жағдай,  білім  беру,  гылым.  баспа  ісі,  т.б.  көптсген 
мəеелелердің  дамуына  да  кедергі  келтірді  Оган  қоса,  Моңгол  жаулап  алуы  мен  Патщалық  Ресейдің 
огарлық-миссионерлік  саясатын  қосьщыз.  Міне,  осы  факгорлар  көптеген  жазба  шежірслердің 
ортелуіне, жойылуына, ұрлануына əсер еткен болатын. 
Сонымен, шежіре - фольклордың бір бөлігі ғана смес, ол тарихи іерек. Шсжіредегі шындық - 
шежіренің  мағынасыпда,  мазмунында  беріледі,  сондықтан  одан  қүжатгагыдай  нақтылық  пеп 
біріздіяікті іздеудің қажеті жоқ. Шсжірелердегі айырмашылық ұсақ-түйек мəселеде гана көрініс беріп, 
ал  жалпы  жеке  гұлга  мен  тари.хи  оқиганың  ортақ  сарыны  сақталып  қалады.  Ал,  бұл  үсақ-түйек 
мəселелсрдің туындауының басты себебі, автордың ойынша адамдардың жске к&зкарастары, оқиғаны 
калай  қабылдауы,  руаралық  қақтыгыстарда  соғыс  мəліметгері  жайлы-  жеңгендердің  өз  пұсқасы  мен 
жеңілгендердің  өз  нұсқасының  бол)  ы.  үмытылган  тұсгарына  коркемдік  сөздердің  қойылуы,  т.б. 
жатыр. Ал, бүл коркемдік создер - аңыздардың шыгуына экеліп соққапы баршаға аян [15, с. 237]. 
Шежіренің  бұл  түстары  адам  сенбес  белгісіз  күштер  пайда  болатын  қиялы  іс-қимы  ідарымен 
толықгырылып,  адамның  келбеті,  ягни  антропологиялық  сппаты  өзгсреді.  Қарақалпақ  қоғамын 
зерттеущі  Л.С,  Голстова  Ысқақ  пайғамбарға  қатысты  шсжіре  нұсқасын  терен,  талдаудың  арқасында, 
мүЙтендердің  ата-бабасы  жайлы  антропологиялық  молімсттсрді  жинап  алды.  Алдымеп  осы 
мəліметтерді  қарасгырған  автор,  мүйтсндердің  Алдыңғы  Азия  тұргындары  секілді  үстілері  жүндес 
болып келетінін байқады. Екіншіден, шынымен «мүйтсн» сөзІнің мағынасьша үңілсек, (тэжікше «муй- 
тон», парсыша «муй тан») - қазақша аудармасы - «жүндес дене», «жүн өскен дене» деі'ен магынада [1, 
с.  110].  Бұндай  ерекшелікті  кезінде  зер'гтеуші  С.П.  Толстовта  атап  көрсеткен  [4].  Л.С.  Толсгова  өз 
еңбегінде  бұндай  ңүсқаға  қарама-қарсы  шежіре  нұсқаларында  береді.  Ол  жерде,  мүйтендер, 
қарақалпақтар,  озбектер,  қазақтар  ортақ  атадан  тарағаны  лсайлы  айтылады.  Мүйтендердің  əзбек  пен 
қарақатгіақтардан  бір  əзгешелігі  байқапып  түрса  да,  бул  шежірелер,  «бір  экенің  балалары-қазақтар, 
қарақалпақтар, мойтендер... бірге туылып, коршілес гүруда..» деген жүйемен беріледі [1, с. 114]. Осы 
шежірелерге  қарай  отырып,  автор  қарақалпақтардың,  қырғыздарі-а  қараганда  қазақтармен  жақын 
туыстыгын  атап  корсетеді  Одан  соң,  қазақтарға  өзбектер,  содан  соң  -  муйтендер  туыс  болып  келеді. 
Міне,  қарақалпақтар  мен  озбектердің  арасына  сіңіп,  бауыр  болып  емір  сүріп  жатқан  мүйтендерді 
шежіре осылайша арасын ашады [1]. 
ТолстоваЛ.С. Исторические преданш Южного Приаралъя. —М.: Наука, 1984. - 236 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
124 
 
Назарбаев Н.+. Тарих тпл,ынында. —Алматы, 199). —35-55 бб. 
Абрамзон С.М. Киргизы и их этногеиетические и историки-культурные сеязи. —Л'.: Наука, 1971,—С. 10-
71. 
ІКпарбаее Н.+, Сындаплы он жыл. - Алматы, 2003. — 100-120 66. 
Рашид ад-Дин. История Монголои. Сбор. летописей. —СПб., 1808. — Вып 
NІІ, Рашид ад- 
Дин. История Монголов. —Париж, 1847. 
Энгельс Ф. Происхождение семьи, частной собственности и государства. — М., 1947. — 
С. 101-102. 
Косвен М.О Очерки по этнографий Каька <а // С). — 1946. — Л? 2 С. 118-120. 
Ттенгаузен В.Г. Сборник материалов, относящихся к историй Золотой Орды. — Алматы, 1960. — 7 . II —
С. 41-43. 
Якубовский Ю.А., Греков Б.Д. Зшотая Орда и ее падение. — М.-Л, 1950. — 413 с. 
Мо голдыц цHпия шежіресі. — Алматы, 1997. — 55 6. 
Бердах. Избран. —Нукус: Каракалпакгиз, 1957.—160 с. 
Бартолъд В.В. История турецко-монгольских народов. - Ташкент, 1928. 
37 с. 
Голубовский. Печснеги, тюрки и половцы до наіиествия татар. — Киев, 
1884. 
53 с.; 
Ғалым М. Асыл сCз: ІЛежірелер сыр шертеді. —- Аяиаты, 2002. — 45 б. 
Радлов В.В. Образцьі народной литературы северных тюркских племен. - ('116., 1896. 
Ч. NІІ. — 266 с. 
Эргис Г.Х. Очерки по якутско.му фольтору. — М.: Наука., 1974. — 202 с. 
Pезюме 
В статье рассматриваются вопросы изучения усной историографии в постсоветском пространстве. 
Summагу 
1nittо аrісІе tо Ье соnsіdегеdtһе quеstіоn зtudуіng оfаn огаl һіstoгіоgгарһу іntһе роst-Sоvіеttеггіtоry. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ды  ХАБАРШЫСЫ , «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы,№4 (27) 2010ж 
 
125 
 

жүктеу/скачать 1,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: