Жеке жазылушылар үшін 65367 1 жылға 3083,04 3274,80 3427,68 Мекемелер мен ұйымдар үшін

6

№16 (1326) 

21 – 27 сәуір

2016 жыл

АНА ТІЛІ

азақ тарихының беттеріндегі адамзат баласының 

есінен кетпейтін қастерлі парақтардың бірі-

отызыншы жылдардағы зобалаң уақыт. Кеңестік 

дәуірдің «зымиян саясаты» болып саналатын бұл 

уақыттың ұлт зиялыларының өміріне балта шапқан 

әрекеті қолына қалам ұстаған жандардың есінен 

бір сәт шыққан емес. Олай дейтініміз, естіген құлақ 

түршігетін «зымиян саясаттың» қанды құрығына 

іліккен азаматтар – ұлтымыздың маңдайына біткен 

марғасқалары мен жақсылары. Елім деп жылап 

туып, елім деп жылап өткен дарабоз тұлғалар. 

Туған ел үшін, туған жер үшін, туған Отан үшін олар 

жасап кеткен игілікті істердің барлығы – кешегі 

өткен тарих пен бүгінгі тарихтың сабақтастығы.

Уақыт тілі ілгері жылжыған сайын отызыншы 

жылдардың құрбандарының ардақты есімдері 

бүгінгі ұрпақтың есіне жаңаланып, дараланып еске 

түсіріліп отыруға тиіс.  

Елін сүйген, елі үшін күйген ерлердің есімі ел 

жадында. Солардың бірі – қазақтың қайсар ұлы – 

Ұзақбай Желдірбайұлы Құлымбетов.

«Жақсының аты өлмейді, ғалымның хаты өлмейді». 

Бұл сөз мәйегін мәнерімен ұстаған қазақтың 

аталы сөзі. Небір хас таланттарды дүниеге әкеліп, 

тал бесігінде әлдилеп тербеткен Ақтөбе өлкесінің 

перзенті Ұзақбай Құлымбетовтің қызмет жасаған 

ортасы – кілең білімділер мен біліктілердің шоғыры. 

Жастайынан дүние дүрмегіне ширақ көзбен қараған 

өжет мінез иесін арманның биігіне шығарған – оның 

мұқалмас жігері. Шарболаттай рухын шыңдаған төс 

пен балғаның ортасында өткен заман қайшылығы.

КЕЗДЕСУ

тап, қорытынды жасаған мына дәйекті 

оқуға болады: «Қазақ КСР-ы Орталық 

Атқару Комитеті 1925 жылдың 9 ақпа-

нында республика орталығын Орын-

бордан Қызылордаға көшіру тура-

лы Құжат қабылдады. Дәл осы тұста 

Қазақстан өлкелік партия комитеті 1925 

жылдың 4 ақпанында Құлымбетовті 

Қ а з а қ   р е с п у б л и к а с ы   О р т а л ы қ 

Х а л ы қ   ш а р у а ш ы л ы ғ ы   К е ң е с і н і ң 

төрағасы қызметіне бекітті. Жау-

апты қызмет бұрын Құлымбетовтің 

шаруашылықты ұйымдастырудағы 

басшылық тәжірибесін, өнеркәсіп, 

ауылшаруашылығы өндірісіне жатқан 

губерниялық мектептен өткендігін, 

Қазақстан Орталық басқару жүйесінде 

о р ы н   а л ғ а н   ә р т ү р л і   т о п т а р д ы ң 

ықпалынан жырақ жүргендігі себеп 

болды. Партия жұмыстарын тиянақты 

орындауы ескерілген еді. 

Қазақстанда шаруашылық сала-

ларының күрделене түсуіне байланыс-

ты оларды жоспарлы түрде жүргізу, 

жоспарлаудың мазмұнын арттыру, 

сол бағытта жүйелі жұмыс жасау үшін 

тәжірибелі, іскер басшы қажет болды. 

Қазақстан өлкелік партия комитеті 

о с ы н д а й   а с а   ж а у а п т ы   қ ы з м е т к е 

Құлымбетовті дұрыс деп табады. 1926 

жылдың 18 қыркүйегінде Республика 

Халком кеңесі төрағасының орынба-

сары және Мемлекеттік Жоспарлау 

Комиссиясының қызметіне бекітіледі. 

Ал 1928 жылы Қазақстандағы астық 

дайындау ісінің қауырт кезеңіне 

с ә й к е с   б ұ р ы н ғ ы   қ ы з м е т і н е   қ о с а 

республикадағы сыртқы және ішкі 

сауда халық комиссары міндетін қоса 

атқару жүктелді».

1937 жылдың маусым айында өткен 

съезде Құлымбетовке «ұлтшыл» деп 

айып тағылған кезде, Левон  Исаевич 

М и р з о я н н ы ң :   « Қ ұ л ы м б е т о в   – 

қазақтың бетке ұстар азаматтарының 

бірі, адал адам, оның адалдығына мен 

шек келтірмеймін. Сондықтан да, мен 

Құлымбетовті жақтап, дауыс беремін» 

деп, сөйлеген сөзін мысалға алады 

оның өмірін зерттеушілер. 

А т   ж а л ы н   т а р т ы п   м і н г е н н е н , 

өмірінің соңына дейін халық мүддесі 

үшін қызмет жасап өткен Құлымбетов 

Калининге жазған хатында, Қазақ-

стандағы балалар саны Одақ көле-

міндегі панасыз балалардың үштен 

бірін құрайды, болашақ ел иелерінің 

талапқа сай оқуы үшін, олардың оқу 

орындарын жабдықтау үшін қосымша 

үш миллион сом қаржы бөлуін сұраған. 

Елдің келешегі – жастар екендігін, 

оларды дер кезінде оқытып, тәрбие 

беріп, қоғамның белді мүшесі етіп дай-

ындау керектігіне ерте бастан қам жа-

сау – қайраткердің қарымды істерінің 

бір көрінісі ғана. Елге, жерге деген 

жанашыр қамқорлығы патриот ұлдың 

ұлағатты ойының тек, бір күнді емес, 

болашақты барлаған көрегенділігі 

екенін байқаймыз.

Құлымбетов туралы тарихтың 

бетіне түскен, сонымен қатар аб-

зал азамат туралы бірлі-жарымды 

зерттеу жұмыстарымен айналысып 

жүрген қаламгерлердің еңбектерінде 

көрсетілген нақты мәліметтерден 

қорытып айтарымыз, Ұзақбай Жел-

дір байұлы Құлымбетов – табиға-

тынан өршіл, намысқой, арлы адам. 

Адал жүріп, таза жүрген талабының 

арқасында қарапайым мұғалімдіктен 

қоғам, мемлекет қайраткеріне дейін 

көтерілген нар тұлғалы азамат. 

Қайратты азаматтың маңдай терін 

төгіп, қабырғасын сөгіп, тиянақты 

Құлымбетов контр-революцияшыл 

ақтардың, Кеңес үкіметіне қарсы 

қарақшылардың қалдықтарын құрту, 

ревком уәкілі ретінде елді, аймақтарды 

кеңестендіру, қару-жарақ жинау ба-

рысында көптеген жұмыстарды тын-

дырды. Оның ерекшелігі – қолға 

ал ған ісін тиянақтап, аяғына дейін 

жет кізу, қалың қауыммен тығыз байла-

ныста болу, оны сендіре білу, оған сену, 

шапшаңдық кеңесшілдік, туралық 

және әділдік. Ревком мүшелері, ком-

мунистер Ұзақбайдың партия ісіне 

қалтқысыз берілгендігіне көзі жетіп, 

оны РК(Б) қатарына алуды қажет деп 

тапты. Оның да ойы осы деп» жазылды 

«Үш ғасыр перзенттері» атты кітапта 

(авторы Зәкіратдин Байдосұлы).

Табандылығымен, қайраттылы-

ғымен, ептілігімен көзге түскен іскер 

азаматтың иығына жүктелген қайсар 

мінезді ердің ғана қолынан келетін, 

қауіпі мен қатері қатар жүретін өте 

жауапты әрі шұғыл атқарылатын іс-

қимылдар. Ел басына түскен қарама-

қайшылыққа толы, ызы-қиқы, қым-

қуыт заманның қай ағынына түсерін 

білмей дел-сал күй кешкен алакөңіл 

халықты ақ шуағы енді туып келе 

жатқан жайма-шуақ заманға үйрету, 

ү л к е н   м ұ х и т   б е т і н д е   а у д а р ы л ы п , 

төңкеріліп жатқан тау-тау толқындар 

секілді мінез танытып, дауылдатып 

келе жатқан төңкерістің бейбіт күнге 

айналатынын сендіре қою-әрине, 

қиынырақ болатын.Тайғанақ мұздан 

басталған қауіпті өткел жолдың бас-

тауы қайратты азаматты 29 жасын-

да, 1920 жылы Ресей Коммунистік 

(большевиктер) партиясына мүше етіп 

қабылдады.

«Соқтықпалы, соқпақты жолдармен 

жүріп, саяси сауатын шыңдап, оны ел 

қажетіне жаратуда аты шулы істердің 

басы-қасында жүрген Құлымбетов 

1921 жылы Ақтөбе губерниясының 

құрылуына байланысты Ақтөбеге 

қызметке ауыстырылды. Бұл салада 

губерниялық партия комитеті үгіт-

насихат бөлімінің меңгерушісі бо-

лып жұмыс жасап, Губкомның бюро 

құрамына сайланды. Тыңнан жол 

тауып, көздеген мақсатына жету 

үшін небір сын-сағаттан қаймықпай 

өткен өжет азаматтың жолын кесіп, 

көзін құрту үшін тап жауларының 

ұйымдастырған қитұрқы іс-әрекеттері 

жетіп, артылатын. Ырғыз, Қарабұтақ 

бойындағы шонжарлар Орынбордағы 

республикалық Атқару комитетіне, 

Жоғары Сотына, Халық Комиссарлар 

Кеңесіне, облыстық партия комитетіне 

Құлымбетовтің үстінен әртүрлі жала 

жауып, домалақ арызды боратады. 

Бұл мәселенің анық-қанығына жету 

үшін РСФСР-дың Жоғарғы Сотының 

Көшпелі Сессиясы арнайы қарап, 

Құлымбетовті ақтап шығарады» де-

ген мазмұн-сипаттағы тарихи дерек 

Ұзақбай Желдірбайұлының ел саяса-

тына етене араласа бастаған кезеңін 

аңғартса керек. 

Құлымбетовтің 1923 жылы Ақмола 

губерниялық Атқару комитетінің 

төрағасы болып сайланған уақыты 

Қазақстан жағдайының өте ауыр 

уақытымен тұспа-тұс. Елдің басынан 

өткен бірінші дүниежүзілік соғыс, 

елге салынған түрлі салық, жердің 

жұтаңдығы, аштықтың етек алуы 

– халықтың басына түскен қиын 

жағдайларды ушықтыра түскен. Елдің 

ырзығы өсетін жер-анаға келген 

қуаңшылық халықты жейтін наны-

нан айырған. Күйзелген елдің қамын 

ойлаған Құлымбетов 1924 жылы Қазақ 

АКСР-ы Халық Комиссарлар Кеңесінің 

төрағасы Сәкен Сейфуллинге хат 

жазып, елдің басын жұтуға айналған 

қиын мәселені жеңілдетуін сұрайды. 

Дер кезінде жоғарғы билік тарапынан 

қолға алынған шаралар елді аштықтың 

құрсауынан біржола алып шықпаса да, 

өзекті мәселенің салмағының азаюына 

септігін тигізді.

Асылында болашағы биік адамның 

ж а р а т ы л ы с ы   –   б а л а   ж а с ы н д а ғ ы 

ерек шеліктерінен бастау алса ке-

р е к .   Қ и ы н д ы қ т ы ң   ш ы р м а у ы н а н 

тайсалмаған арлы жанның азаматтық 

тұлғасының қалыптасуына өзі қызмет 

жасаған ортасының оң ықпалы болға-

ны анық. Қазақ халқының сүт беті-

не шық қан қаймақтары Т.Рысқұлов, 

С . М е ң д е ш о в ,   Ә . Ж а н г е л д и н , 

А . Б а й т ұ р с ы н о в ,   С . С е й ф у л л и н , 

М.Дулатов, О.Жандосов, О.Исаев, 

Т.Жүргенов, С.Асфендияров сынды 

білім көкжиегі кең,   парасат-пайымы 

жоғары, өмірлік тәжірибесі бар, биік 

пен тереңге шолу жасап үлгерген 

көрнекті  азаматтардың шоғыры, 

ж а ң а   қ о ғ а м д ы   қ а л ы п т а с т ы р у ғ а 

күш салысқан қазақтың алғашқы 

и н т е л л и г е н ц и я с ы н ы ң   ө к і л д е р і , 

жарқын болашаққа ұмтылған жалын-

ды жастар легі өзі жанғалы тұрған 

жүрекке от бергені шындық.Олар 

жүріп өткен жолдан қоғамның ақборан 

дауылы ескенімен, соңынан көктем 

шығып, жаңа өмірдің бүршігі жарды. 

Осындай ызғарлы заманның суығын 

жан жүрегімен сезінген Ұзақбай 

Желдірбайұлы сол қайнаған ортаның 

ауасын жұтып, суын ішті. Нар тұлғалы 

азамат иығына туған елінің ауыр жүгін 

артарын және сол артылған жүктің 

барар жеріне жеткізілу қажеттігін 

мойын дау азаматтық парызым деп 

ұқты. Ат жалын тартқан тұлғаның 

жанында халықтың қамы жүретіні 

ақиқат. Адам арлы болса, ақиқаттан 

аттамай тыны шындық. Жақсылардың 

сарқытын ішіп, ұлағаттылардың үлгісін 

көріп өскен Құлымбетовтің жастайы-

нан ойынан терең, бойынан биік елдік 

мәселелерге ерте араласуының бір 

себебі осы болса керек.

Бүгінде аты тарихта қалған Ұзақбай 

Қ ұ л ы м б е т о в т і ң   т у ғ а н   т о п ы р а ғ ы -

Ақтөбе жері. 1891 жылдың 18 нау-

ры зында Ырғыз уезінің Аманкөл 

болысында жарық дүниенің есігін 

ашқан болашақ қайраткердің алғаш 

білім алған шаңырағы – ауылдық 

ж е р д е г і   м ұ с ы л м а н д ы қ   м е к т е п . 

Сегіз жасында сауатын ашқан та-

банды баланың білім көкжиегін одан 

әрі кеңейтуіне көмектескен әкесі 

Желдірбай. Сұңғыла әке перзентінің 

тілегін қанағаттандырып, Ырғыздағы 

екі класстық қазақ-орыс училищесіне 

оқуға береді. Ұстаз сабағы зерделі 

шәкірттің орыс тілін жақсы меңгеріп, 

үздік оқуға ықпал жасаған бір мүмкіндік. 

А.Т.Афанасьев, П.Т.Матвеев, Бөлебай 

Сарыбатыров сынды ұстаздардан 

тәлім алған талапкер көкжиегі кең 

білімнің алысқа, ұзаққа адастырмай 

апаратын темірқазық жұлдызы екенін 

іштей сезген. 1910 жылы оқуын үздік 

бітірген Құлымбетовтің педагогикалық 

к е ң е с т і ң   ш е ш і м і м е н   А қ т ө б е д е г і 

педагогикалық курсқа жіберілуі – 

болашақ мемлекет қайраткерінің 

жанған жұлдызды сәтінің бір еді.

Кісі есігінде жалданып, күйбең 

т і р ш і л і к т і ң   қ ұ р б а н ы   б о л ғ а н   ә к е 

тағдыры, сол тағдырды бастан кешірген 

отбасының өмірі жарқын күндерге 

ұмтылған намысқой баланы қай кез-

де де ойдың мұхитына батыратын. 

Үлкенді-кішілі білім шаңырақтарынан 

алған рухани азығы жалындап жанып 

тұрған жігітке күш-қуат берді. Зерек 

көңіл уақыт ағысымен болып жатқан 

қоғам бетіндегі аумалы-төкпелі заман-

ды көрді. Өмір мұхитында аласапыран 

дәрменсіз күй кешкен  қарапайым 

халқының ауыр халі толғандырды. 

«Күштінің құйрығы диірмен тартқан» 

дәуірдің ақжал толқындарына туған 

елінің тағдыры көміліп кетпей, аман 

қалса екен деп тілекпен белін буды. 

Мақсаты – елді сауаттандырып, көкі-

рек-көзін ашу, қоғамда болып жатқан 

құбылыстарды жете түсіндіру.

Бала тілегіне сенім артқан туған 

ә к е н і ң ,   ж а н а ш ы р   а ғ а й ы н н ы ң , 

ауылдағы ұстаздардың үмітін ақтаған 

Құлымбетов Ақтөбедегі педагогикалық 

курсты бітіріп, 1912 жылы туған ауылы 

Сасықкөлге оралады. 1918 жылдың 

аяғына дейін Торғай, Ырғыз уезінің 

шалғай жатқан ауылдық мектептерінде 

оқытушы болып жұмыс жасайды. Білім 

жолында жүрген жас жігіттің өмірге 

деген көзқарасы өзгеріп, болашақта 

ел игілігі үшін үлкен жауапты істерге 

қатысып, өзінің азаматтық позиция-

сын көрсету қажеттігін түсінеді. 

Толғамды ойлар, жаңа көзқарас, зия-

лы ортада қалыптасқан соны пікір 

Ұзақбай Желдірбайұлын Ырғыз өңірін 

кеңестендіру жұмыстарына қатысуға 

ықпал жасайды. Оған сенім артқан 

басшылық Ырғыздағы Кенжеғара, 

Т ә у і п   б о л ы с т а р ы н   к е ң е с т е н д і р у 

ж ұ м ы с т а р ы н а ,   а у ы л д а р д а ғ ы   б а с -

қарудың жаңа халықтық жүйелерін 

құрып, ескі әкімшілік орындарын 

ж о ю ғ а   ө к і л   е т і п   ж і б е р е д і .   Ө з і н е 

т а п с ы р ы л ғ а н   ж а у а п т ы   ж ұ м ы с т ы 

жеделдетіп, тиянақты орындағаны 

үшін Құлымбетов Ырғыз уездік Атқару 

комитетінің мүшесі болып сайланады. 

Жылтыр бойында ақтармен болған 

шайқастарға қатысып, дұшпанның кім 

екенін түсінеді.

Тиянақты білім алып, елімнің бір 

қажетіне жарасам деген жалынды 

жастың шынайы бейнесін мына бір 

тарих үзігінен көруге болады: «Ұзақбай 

Қ а ш а н д а   х а л ы қ   ө з і   т у ы п ,   ө з і 

өсірген ұлын жасаған еңбегіне қарап 

бағалайды. Жасынан әр ісіне мұқият 

қарап, табандылық танытып өскен 

азаматтың өсу жолдары қиядан-қияға 

өрлеп, шыңға бастап апарған. Ауыл 

мектебіндегі мұғалім, күн қатып, түн 

қатып атқаратын елдік жұмыстарға, 

қоғамның саяси өміріндегі жауапты 

қызметтерге тартылған. Тарих бетінде 

жазылған мәліметтер Құлымбетовтің 

Ырғыз уездік қамсыздандыру  бөлімінде 

қ ы з м е т к е р ,   і ш к і   б а с қ а р м а н ы ң 

төменгі бөлім меңгерушісі, Ырғыз 

уездік ревкомының ішкі басқармасы 

б ө л і м і   м е ң г е р у ш і с і н і ң   о р ы н б а -

сары, 1921 жылы Ырғыз Төтенше 

Комиссиясындағы қылмысты ашу 

бөлімінің төрағасы, Ырғыз аудандық 

п а р т и я   к о м и т е т і н і ң   х а т ш ы с ы 

қызметтерін атқарғанын, Ырғыз уездік 

Атқару Комитетінің мүшесі, Қазақ 

КСР-ы Орталық Атқару Комитетінің 

төрағасы болғанын растайды. Осы 

жылдардан басталған жаңа сүрлеу-

Құлымбетовтің өмірінің соңына дейін 

көзсіз ерлікке нар тәуекелмен баратын 

жұмыстарға жекті.Өзіне тапсырылған 

жауапты жұмысты абыроймен атқарған 

оған қандай іске де икемді, шебер 

басқарушы, білікті ұйымдастырушы 

деп, кеңес жұмыстары тапсырылған.

Тарих – өткен мен кеткеннің 

куәсі. Барды бағалап, жоқты іздейтін 

қымбат құжат секілді. Іздегенімізді та-

уып, көзайым болып жататынымыз да 

сондықтан. Осы тарих беттерін сарап-

ЗЕРДЕ

на Смағұлова жергілікті мұрағат 

кілдерін тарихшы-ғалымдармен 

бірлесіп жұмыс істеуге шақыра 

отырып,  здерінің аймақтарға үш 

рет экспедиция ұйымдастырып, 

к птеген мағлұматтар алған дық-

тарын жеткізсе, Қазақстан Ре-

спубликасы Президенті мұрағаты 

басқармасының бас сарапшысы 

Айнаш Сейсенбаева ашаршылық 

ақиқатын ашуда жергілікті к нек з 

куәгерлердің әңгімелері, естеліктері, 

солардың қолдарында сақталған 

дерек, құжаттардың берері мол 

екендігіне баса назар аударды. 

Атақты ақын Ілияс Жасүгіровтің 

ұ л ы   С а я т   Ж а н с ү г і р о в   ә к е с і н і ң 

жеке мұрағаттарынан ашаршылық 

жылдар оқиғасына қатысты құнды 

деректердің табылғандығын ортаға 

салды. Жиында М.Тынышбаевтың 

ұлы Д.Тынышбаев, белгілі жазушы 

Бексұлтан Нұржеке ұлы,  тарихшы, 

жазушы Бейбіт Қойшыбаев, Пав-

л о д а р   о б л ы с т ы қ   м е м л е  к е т т і к 

мұраға ты директорының орын-

басары Қаншайым Мұқажанова, 

Батыс Қазақстан облыстық мем-

лекеттік мұрағат директоры Ай-

жан Сауғабаева, Атырау облыстық 

мемлекеттік мұрағат директоры 

Жаңылсын  лпиярова  және т.б. с з 

с йледі. 

Алматы қаласы Орталық мешіті 

тарапынан ашаршылық жылдар 

құрбандарын еске алу рәсімі жа-

салып, Құран бағышталды. Д ң-

гелек үстел аясында кітап к р-

месі ұйымдастырылды. Жиын ға 

қаты сушылар елдің барша тұр-

ғ ы н д а р ы н а   ү н д е у   ж а р и я  л а п , 

30-жылдар ақиқатын халық болып, 

мұра ғат танушылар,  тарихшылар, 

қоғамтанушылар мен елдің әрбір 

тұр ғындарын Президент Мұра ға-

тының ақпараттық қорларын жаңа 

дәлел-деректермен байытып, толық-

тыруға атсалысуға шақырды. 

жүктеу/скачать 15,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: