Ббк 83. 3 (5 Қаз) с 94 Қазақстан Республикасы

42

Иесіз қалған үлегі, 

Арай, жаным, арай! – 

дейді.  Қазақ  тілінің  түсіндірме  сөздігі  бұл  жердегі  арай  сөзін  «са-

быр, ұстам, тоқтам» деп түсіндіреді (ҚТТС, 1974, I, 306). «Алпамыс» 

жырының  ғылыми  басылымында  бұл  сөзді  парсының  көңіл  күйді 

білдіретін сөзі деп анықтайды (Алпамыс батыр, Алматы, 1961, 82). 

Ал, дұрысында, арай түркі сөзі болуы керек. Ол алтай түркілерінің 

тілінде «ақырын-ақырын, бірте-бірте, әрең-әрең» деген мағыналарды 

білдіреді.  Байбөрінің  аузынан  шыққан  арай  да  «ақырын,  жаным, 

ақырын» деген мәнде жұмсалған деуге болады.

Түсіндірме сөздік арай сөзінің бірінші мағынасы «таң атар кездегі 

күн шапағы, шұғыласы» дегенді көрсетеді (ҚТТС, 1974, 1, 305). Бұл 

мағынаның түптөркіні түркі-монғол тілдеріне немесе монғол тілдеріне 

тән  арай  сөзіне  қатысты  болу  керек.  Арай  –  монғол  тілінде  «әрең, 

ақырын, сәл-пәл, аз ғана» деген үстеулік қызметте қолданылатын сөз. 

О баста арайлап таң атты деген тіркес ақырындап, сәл-пәл нұр ша-

шып атып келе жатқан таңды атаған болуы керек. Кейін келе арай 

сөзі «таң атар кездегі күн шапағы, нұр, сәуле» деген заттық мағына 

беріп кеткенге ұқсайды.

Ал  жырдағы  арай  сөзінің  мағынасы  түпнұсқа  тілдегідей 

«ақырын» дегенді беріп тұрған тәрізді, яғни наршалар мен үлектерге 

ере алмаған қарт адам оларды «ақырын, ақырын!» деп қайырған деп 

түсінуге болады. Арай сөзін «ақырын, ептеп, біртіндеп» мағынасында 

Мүхтар Әуезов те қолданған. «Абай» операсының либреттосындағы 

Ажардың ариясының:

Өлмек ем сол әнге ұйып арай-арай, 

Ол бірге өшпек болды арай-арай, 

Көрдім де бекінгенін бірге өлмекке, 

Тірлікке мен шақырдым арай-арай, – 

деген тексіне зер салсақ, мұнда жазушы арай сөзін қосарлап «ақырын-

ақырын, бірте-бірте» деген ұғымда жұмсап тұр.

АРА-ТҰРА. Бұл қос сөздің мағынасы айқын: ол «кей-кейде, ан-

да-санда» деген мағынаны береді. Ал жеке-жеке қолданыста ара сөзі 

көрсетілген  мағынаға  біршама  қатысты  болғанымен,  екінші  тұра 

сыңарының оған жақындығы жоқ екені көрінеді. Көне замандардағы 

ата-бабаларымыздың  қолданысында  арата-арата  сөзі  «анда-сан-

да, мезгіл-мезгіл» деген ұғымда жұмсалған екен (ДТ, 50). Бұл тұлға 

айтыла  келе  ара-тұра  болып  кетпеді  ме  екен  деген  ойға  қаламыз. 

Әрине,  бұл  да  –  жорамал  және  «ішек-қарны  көрініп  тұрған»  тым 

жеңіл жорамал, әрі қарай іздестіру – алдағы міндет.

43

АРУ.  Қазірде  тілімізде  бар  ару  сөзін  ертедегі  қазақ  әдебиеті 

нұсқаларынан жиірек кездестіреміз. Мұнда бұл сөз екі түрлі ұғымда 

келеді: бірі – әйел, қыз деген сөздерден бұрын тұрып, «сұлу, сүйкімді», 

«абзал,  ардақты»  дегенді  білдіреді  немесе  жеке  тұрып  «сұлу  қыз, 

сүйікті әйел» деген мәнде жұмсалады. Доспамбет жырау өзі туралы 

толғауының бір жерінде:

Алғаным Әли ағаның қызы еді, 

Қас арудың өзі еді. 

Маңдайы күнге тимеген, 

Желге шашы үрмеген, 

Серпіліп адам бетін көрмеген, – 

дейді.  Сонымен  қатар  XV-XVII  ғасырлардағы  нұсқалардан  ару  ат, 

ару ұл, ару батыр деген тіркестерді ұшыратамыз. Шобанда:

Ақтабан ару торы ат жайлаған...

Шалкиізде:

Айсұлдың ару Әметі тұрғанда... 

Айсаның ару ұлы Қолай бар.

Бұл күнде ару ат, ару жігіт деген тіркестер құлаққа жат естіледі. 

Қазірде ару сөзі әйелге, көбінесе сұлу жас қызға қатысты қолданылса, 

ертеректе  ару  сөзінің  «пәк,  таза,  кіршіксіз»  және  діни  ұғымдағы 

«әулие,  ие»,  осылардан  барып  «игі,  мінсіз,  игілікті,  асыл,  күнәсіз, 

пәк»  деген  ауыспалы  мағыналары  пайда  болған.  Сондықтан  көне 

түркі ескерткіштерінде арығ тон (таза киім), аруғ азуқ (адал тамақ), 

қылқы аруғ (мінез-құлқы игі), ару күмүш (таза, қоспасыз күміс) де-

ген тіркестерді көреміз. Көне түркі тілдеріндегі аруғ қызлар тіркесі 

осы күнгі қазақ тіліндегідей жалпы «сұлу қыздар» емес, «күнәсыз, 

пәк  қыздар»  деген  ұғымда  келеді.  Орта  ғасырлардағы  түркі  жазба-

ларында  да  ару  (ары,  арығ,  аруғ,  арық)  сөзінің  «таза,  кіршіксіз», 

«әулие, игі» мағыналары сақталған. Мұнда да ары тон (таза киім), 

ары гәуһар (шынайы гауһар), арық гүл (таза гүл), арығ сув (таза, ағын 

су), арығ сифат (игі сипат) деген тіркестерді көреміз. Бұл сөз, тегі, 

тек түркі емес, түркі-монғол тілдеріне ортақ ежелгі сөз болу керек. 

Өйткені монғол тілінде де ариг сөзі «таза» мәнін береді. Монғолша 

ариг ус – ауыз ту (таза, ішуге келетін су), арила(х) қазақша арула(у) 

«тазарту, тыйылу (жауынның ашылуы), жойылу, жоғалу» мағынасын 

береді, ариун – 1) «киелі, әулие, таза, адал, 2) үсті-басы таза жүретін» 

деген мәндегі сөздер.

Жоғарыда қазақ өлеңдерінде кездескен ару сөзінің жылқыға және 

ер адамға қатысты айтылған сәттері бұл сөздің көне мағыналарының 

қазақ тілінде де қолданылғандығын танытады. Дегенмен ару сөзінің 

көне  мағыналарының  баршасы  қазақ  тілінде  біз  сөз  етіп  отырған 

дәуірлерде-ақ  сақталмаған.  Мысалы,  бұл  сөздің  су,  киім,  тамақ 

44

сияқтыларға қатысты қолданылуы келдеспейді. Тек адам мен онық 

жан  серігі  –  жылқыға  байланысты  қолданысын  көреміз  және  «игі, 

мінсіз» дегеннен ауысқан «өте жақсы, абзал» деген мәндерде келгенін 

байқаймыз.

Ару  түбірінен  жасалған  туынды  сөздер  де  ұмытылған,  мысалы, 

арусыну, арулық сөздері бұл күнде жоқ. Немесе ару сөзінің қолданылу 

аясы  тарылып,  белгілі  бір  тіркесте  ғана  сақталған.  Ол  –  арулау 

етістігі. Бұл сөз өлікті «ақ жуып, арулап қою (көму)» тіркесінде ғана 

қолданылады. Өлікті арулап таза жудыру тіркесі қырғыз тілінде де 

бар. Ол тіркес «өлікті тазалап жуу» деп түсіндіріледі (Юдахин, 71). 

Ал қазақ тілінде өлікті арулап жуу, таза арулау, арулап көму (қою) 

тіркестері бар. Сірә, мұнда «тазалау», «тазалап жуу» мәнімен қатар 

(ол мәнді ақ жуу тіркесі де береді), «қастерлеу, әулие тұту» мәні де бар 

тәрізді. Өйткені ару түбірінің діни ұғымдағы бір мағынасы «әулие», 

«құдайы», осыдан өлген адамдарды арулап көму – оны әулие тұтып, 

Құдайдай  қастерлеп  жерлеу  дегенге  де  саяды.  Бұл  сөздің  «әулие, 

әулиедей қастерлі, ардақты» деген мәні қарт, сыйлы әйелге айтыла-

тын аруана тіркесінде де байқалады.

Ару  сөзінің  «таза,  игі»  ұғымы  қазақ  тілінде,  біздіңше,  және  бір 

жерде  сақталған  сияқты.  Ол  –  ар  ма?  армысыз!  деп  амандасқанда 

айтылатын сөзде. Мұның өзі де көне. Қазірде бұлайша амандасулар 

белгілі бір стильдік мақсатпен қолданылады. Бұл тұлғалар қазақтың 

эпостық  жырлары  мен  ертегі-аңыздарында  көбірек  сақталған. 

Көріскенде  арбаң!  деп  амандасу  қырғыз  әдебиетінде,  әсіресе 

оның  оңтүстік  диалектісінде  кездеседі.  Бұл  сөздің  морфологиялық 

құрылымын К. К. Юдахин ары + ба + ң деп береді де мағынасын 

«шаршау,  шаршап-шалдығу,  арықтау»  мәндегі  ару  етістігімен  бай-

ланыстырады,  яғни  арбаң  –  «шаршама»  деген  сөз  деп  аударады. 

Біздің  топшылауымызша,  қазақ,  қырғыз  және  татар  тілінің  кейбір 

диадектісінде  кездесетін  ар  ма,  армысыз,  арбаң,  арумы  сөздерінің 

түбірі  –  «шаршау»  мағынасындағы  ары  емес,  «таза»,  одан  барып 

«ауру-сырқаудан  таза,  есен-сау,  аман»  мағынасындағы  ары  (арығ, 

ару) сөзі болар дейміз.

Ару ма (татарша ар мы, қырғызша ары ба сөздері) «деніңіз ауру- 

сырқаудан таза ма, есен-саумысыз» деген ұзақ амандықтың ықшам- 

далған  варианты  болар.  Зерттеуші  Р.Г.Ахметьянов  татар  тілінің  бір 

диалектісінде,  сондай-ақ  башқұрт,  удмурд  және  мари  тілдерінде 

(соңғының бір диалектісінде) ару сөзі сәлемдесуде айтылатындығын 

көрсетеді. Мысалы, татар, башқұрт тілдерінде арумы тұлғасы «жақсы 

тұрып  жатырсыз  ба!  (жақсымысыз!  амансыз  ба!»)  деген  мағынада 

жұмсалады дейді (Ахметьянов, 19).

45

Қазақтың ертедегі үлгілерінде амандасудың (мүмкін, тілдесудің) 

бұл тұлғамен берілуі арма! (ар ма!) түрінде келеді және бұл лебізді 

көбінесе  жасы  кіші  үлкенге  білдіреді.  Мысалы,  «Қобыланды»  жы-

рында  жас  батыр  Қобыланды  «қырық  күншілік  Қазанға»  өзінен 

бұрын аттанып кеткендердің ішінде Қосдәулетті қуып жеткенде:

Үлкен едің, арма! деп, 

Алдында кісі бар ма? Деп, – 

тілдеседі.  Аққозы,  Қарақозы  сияқты  өзінен  үлкендерге  де  арма! 

дейді,  ал  құрдасы  Қараманды  қуып  жеткенде,  онымен  бұлайша 

сәлемдеспейді. Бірақ, сірә, арма сөзі жалпы амандасу үшін де айты-

ла берген сияқты. Мысалы, Бекежан Жібек қызға Төлегеннің өлгенін 

айтуға келгенде, сөзін:

Айтамын айт дегеннен, арма, Жібек, 

Ботасы өлген түйедей зарла, Жібек! – 

деп  бастайды.  Ал  кейінгі  кезеңдерде  жазушылар  бұл  сөзді  аман- 

бысың!  амансыз  ба!  амансыңдар  ма!  деген  сөздердің  тепе-тең 

баламасы ретінде қарап, армысың! армысыз! арсыз ба! армысыңдар! 

деген  тұлғаларда  қолданғандары  байқалады.  Мысалы,  «Жанталас» 

романында:

– Арсыз ба, Бұхареке!

– Барсыңдар ма, өрендерім! – деген диалогті оқимыз.

Арма  сөзін  бұлайша  сыртқы  тұлғасын  құбылтып  қолдану  не 

түсінбестіктің, не тілге жауапсыздау қараған еркіндіктің жемісі бо-

лар. Өйткені о баста бұл сөз – тек ару ма (ары ма) деген жеке сөз 

бен  шылаудың  тіркесі  түрінде  ғана  қалыптасқан  қолданыс  сияқты. 

Арығ, ары(у) сөзінің соңындағы ығ(ыу) дыбыстарының түсіп қалуы, 

сөйтіп, арма болып кірігіп кетуі – заңды құбылыс. Сәлем сөз арма! 

болса, оған қайырылатын сөз бар бол! болуы керек, бұл «бәрекелді, 

рақмет!» деген сияқты мәнді беретін болса керек.

Ару  (ары)  сөзінің  «таза»  мағынасы  қазақ  тіліндегі  арылу 

етістігінде де сақталған. Арылмақ сөзі қазіргі түрік тілінде екі түрлі 

ұқсас мәнде жұмсалады: 1) тазару, таза болу, 2) аурудан сауығу, жазы-

лу (Турец.-русск. сл. 1977, 62). Татар тілінде де ару – «таза», арулық 

– «тазалық», аруламақ – «тазарту». Қазіргі қазақ тілінде арылу сөзі 

«бір нәрседен құтылу, тазару», одан барып «ақталу» деген ауыспалы 

мәнде жұмсалады (ҚТТС, 1974, І, 360).

АРШЫН.  ТӨСІ  АРШЫНДЫ  СҰЛУЫҢ.  Бұл  образды  тіркес 

ертедегі ақын-жыраулар тілінде де, ауыз әдебиеті үлгілерінде де жиі 

кездеседі. Мысалы, Бұхар жырауда:

Төсі аршынды сұлуың

Сілкіп төсек сала алмас малдан соң, – 

46

деген  толғау  жолдары  бар.  Түркі  тілдерінің  салыстырма  сөздігінде 

автор  аршын  сөзі  ноғай  тілінде  «күміс,  күміс  әшекей»  дегенді 

білдіреді дейді де төс аршынды бай қызы деген мысал келтіріп, оны 

«омырауы  қымбат  әшекейге  толы»  деп  аударады.  Сырт  қарағанда, 

бұл  түсіндірме  нанымды  сияқты.  Мүмкін,  бұл  –  ноғайлы-қазақ 

заманында  қалыптасқан  сұлулықтың,  сәндіктің,  байлықтың  образы 

болар, бірақ ертедегі жырларда жылқы жөнінде:

Аршын басты бурылы 

Қабырғадан қанаты... 

немесе батыр:

Омырауын аршындап,

Мінген атын қамшылап, – 

деп  суреттеледі.  Әрине,  соңғы  мысалдарда  аршындау  етістігінің 

алтын-күміс әшекейге қатысы жоқ сияқты. Сірә, бұл жерде аршындау 

–  ұзындық  өлшемі  болып  саналатын  аршын  сөзіне  қатысты  деп 

түсіндірілуі  («құлашын  кеңге  салу,  екпіндеу»)  қисынсыз  болмас. 

Дегенмен бұл да күмәндылау түсінік. Бұл сөз омырауын аршындау, 

тал бойын аршындау деген тіркестерде сабақты етістік ретінде келіп, 

жоғарғы «екпіндеу, арындау» деген мағыналардан алшақтап кетеді. 

Сондықтан  бұл  өте  бейнелі  (образды)  тіркестің  мән-мағынасын, 

түптөркінін әлі де іздестіре түсу керек сияқты.

АРЫҚ-ТҰРАҚ АРЫҚ-ТҰРЫҚ. Жалпы мағынасы түсінікті бұл 

қос сөздің екінші сыңары тұрық/тұрақ сөзі бұл күнде қазақ тілінде 

«арық» мағынасында жеке қолданылмайды. Ал ХІ ғасырдағы түркі 

тілдерінің  Махмұт  Қашқари  құрастырған  сөздігінде  туруқ  (turug) 

сөзі  жеке  тұрып  малға  қатысты  «арық,  көтерем»  деген  мағынада 

жұмсалған: туруқ ат – «көтерем ат». Демек, бұл қос сөздің екі сыңары 

да – бір мағынадағы сөздер екен. Мұндай бір мағынадағы сөздердің 

қос сөз құрамында қатар келуі – тілімізде жиі кездесетін құбылыс. 

Түсіндірме сөздіктерде тіркелген тұрық сөзі – негізінен тұрқы деген 

тұлғада жұмсалып, бір нәрсенің, көбінесе адам, жан-жануар сияқты 

тірі жан иесінің тік және көлденең қалпындағы көрінісі («Түсіндірме 

сөздікте»  тек  «горизонталь  қалпындағы»  деп  түсіндірілген,  бұл 

жаңсақтау сияқты). Бүгінгі  қолданыста тұрықты, тұрықсыз деген 

туынды тұлғалары бар. Бірақ бұл «тұрықтардың» арық-тұрық-тағы 

тұрық-қа қатысы жоқ деп табамыз.

АСА  ЖҰРТ.  «Қыз  Жібек»,  «Айман-Шолпан»  жырларында  аса 

жұрт тіркесі кездеседі:

47

Асудан келген қоңыр қаз

Аса жұрттың елінде...

Аса жұртқа барғанда,

Елдің көркі мал дейді...

Баласы аса жұрттың мейман келді.

Бұл жердегі контекске қарағанда, аса жұрт тіркесі «шет жұрт» 

дегенге  меңзейді.  «Қыз  Жібек»  жырының  бір  басылымында  бұл 

тіркесті  осылай  түсініп,  «жат  ел»  деген  мағынада  деп  анықтама 

береді. Бірақ аса жұрт тіркесінің бұл күнде мағынасы көмескілене 

түскендіктен,  екінші  бір  жырда  («Айман-Шолпанда»)  бұны  «асқан 

жұрт» деп түсіндіреді. Бірақ контекстегі мағынасы екеуінде де бірдей. 

Бұл тіркесті Махамбет ақын да келтіреді:

Аламанға жол бердік, 

Аса жұртты меңгердік...

Бірақ  Махамбет  қолданысында  бұл  тіркестің  мағынасы  «жат 

жұрт» дегеннен гөрі «өз жұрты» дегенге көбірек келеді.

Аша (қазақша аса) сөзі көне түркі тілдерінде «туысқан» дегенді 

білдірген (ДТ, 4). Түркі тілдеріндегі ш ~ с дыбыс алмасуларын ескер-

сек,  бұған  қазақша  аса  сөзі  сай  келеді,  сонда  аса  жұрт  «туысқан 

адамдар, өз жұрты» деген мәндегі тіркес болып шығады.

К.  К.  Юдахиннің  сөздігіне  қарағанда,  аса  сөзі  қырғыз  тілінің 

солтүстік  диалектісінде  қолданылады,  ол  –  араб  тілінен  енген  сөз, 

мағынасы «туысқан адам, семья мүшесі» (Юдахин, 74). Сөйтіп, аса 

түркінің  өз  сөзі  ме,  жоқ,  әлде  арабтан  ертеде  түркілерге  енді  ме, 

әлде  түркі  тілдерінен  араб  тіліне  көшті  ме  –  бұларға  жауап  беруді 

этимологтердің  еншісіне  қалдырып,  біз  бұл  жерде  қазақ  тіліндегі 

қолданыстарын сөз етсек, о баста аса сөзі жұрт, ру («Қыз Жібекте: 

«аса  руға  барғанда»)  сөздерімен  тіркесіп,  «туысқан  ел,  өз  жұрты» 

дегенді  білдірген  болар.  Ал  егер  бұған  қарама-қарсы  «жат  жұрт, 

шет ел» мағынасында қолданылғанын ұшыратсақ, бұл да заңды: сөз 

мағынасының қарсы мәнге ауысуы – тіл-тілде кездесетін құбылыс.

АСРА ЖҰРТ. «Қобыланды батыр» жырында асра (асыра) жұрт 

деген тіркес те кездеседі:

Асыра қыпшақ баласы 

Жатқаннан соң байлауда...

Арыстан туған екен деп 

Асыра жұрты қуанды.

48

Көне  түркі  тілдерінде  асра  деген  сөздің  бір  мағынасы  «бағы- 

нышты, мойынсұнған» дегенді білдірген (ДС, 61). Жоғарыдағы жыр 

жолдарындағы  асыра  сөзі  де  «бағынышты,  бас  иген»  деген  мәнді 

білдіреді.  Жалпы  жұрт  сөзі  –  түркі  тілдерінде  өте  ертеден  келе 

жатқан,  терминдік  мәні  бар  сөз.  Ұзақ  уақыт  сақталып  келген 

терминдік  мағынасы  –  «ел,  белгілі  бір  қауым,  этникалық  құрам, 

белгілі атымен аталған халық» деген мағына. Жұрт сөзі қазақ тілінде 

осы  мағыналарда  әр  алуан  эпитетпен  қолданылып  келген:  аста-

на жұрт, аса жұрт, асыра жұрт, ауыр жұрт, байтақ жұрт т.т. 

Қарақалпақ  тілінде  кесе  жұрт  тіркесі  қолданылады,  мағынасы  – 

«басқа ел, бөгде жұрт».

Қазақ әдеби үлгілеріндегі асра жұрт тіркесі, сірә, «бөгде, басқа 

жұрт» дегенге емес, «бағынышты, қол астындағы өз жұрты» дегенге 

саяды.

АСТАНА ЖҰРТ. Батырлар жырларында, Махамбетте, Шернияз, 

Нұрым  сияқты  өткен  ғасырларда  жасаған  ақын-жыраулар  тілінде 

астана  жұрт,  астана  халық  деген  тіркестер  кездеседі.  Мысалы, 

Махамбетте:

Айғайда белдік байланған,

Астана жұртын айналған.

Нұрым жырауда:

Азын көпке теңгерген, 

Астана жұртын меңгерген.

1878  жылғы  А.Старчевский  құрастырған  екі  тілдік  сөздікте, 

1897 жылы Орынборда шыққан «Қазақша-орысша сөздікте» астана 

жұрт, астана халық дегендерді «көп, сансыз көп халық» деп ауда-

рыпты. Л. Будагов бұл сөз түркі тілдеріне парсының астан, астана 

(табалдырық,  есік,  сарай)  деген  сөзінен  ауысқандығын  айта  келіп, 

қазақ  тілінде  астана  жұрт  тіркесі  бар  екенін  көрсетеді  де,  оны 

«сансыз көп, зор халық» деп аударады (Будагов, I, 40). В. Радлов бұл 

сөздің  әзірбайжан  тілінде  «табалдырық,  сарай,  сарай  қызметіндегі 

адамдар» деген мағыналары барын көрсетеді (Радлов, т. I, ч. I).

Сірә,  қазіргі  қазақ  тіліндегі  астана  сөзінің  «белгілі  бір 

мемлекеттің, елдің орталық қаласы» деген ұғымы бұл сөздің парсы 

тіліндегі «сарай, әміршінің сарайы» мағынасынан алынған болу керек, 

яғни  «үкіметтің  резиденциясы  орналасқан  қала»  дегенді  білдіреді. 

Ал өткен ғасырларда қолданылған астана жұрт тіркесінде, біздің 

байқауымызша, В. Радлов көрсеткендей, «сарай қызметіндегі адам-

дар (орысша: придворный штат)» деген мән бар тәрізді, яғни белгілі 

49

бір «сарайға (хан ордасына) қараған жұрт» деген мағынада айтылса 

керек.

Жоғарғы  текстерде  бұл  тіркес  «қол  астындағы,  өзіне  қараған, 

соңына  ерген  халық,  жұрт»  деген  мәнде  қолданылғанға  ұқсайды. 

Сонда астана жұрт тіркесі «көп, ұлы халық» дегеннен гөрі, «біреудің 

(ханның, батырдың) қол астындағы («табалдырығындағы») ел-жұрт» 

деген  мағынаны  білдіретін  тәрізді.  Астана  сөзінің  «табалдырық» 

мағынасы  қазақ  тілінің  жергілікті  сөйлеу  дағдыларында  (говорла-

рында)  сақталған.  Ж.  Досқараевтың  көрсетуі  бойынша,  Жамбыл 

облысының  тұрғындары  үйдің  табалдырығын  астана  деп  атайды 

(Досқараев, 11, 13).

АТ-ҰЛАҚ  –  бұл  күнгі  ат-көлік  деген  тіркестің  (қос  сөздің) 

синонимі. Бұл тіркес ХVІ ғасырдағы қазақ жазба ескерткіші тілінде 

де бар: «Қачан ләшкәр ач уа сусақлығ етселер, туар қара, ат улағы 

һарығай…»  (Қадырғали  би…  194-бет).  Бұл  тіркес  (қос  сөз)  «Қазақ 

тілінің  түсіндірме  сөздіктерінде»  тіркелмеген,  синонимі  ат-көлік 

бар, оны «ат немесе көлік» деп түсіндірген. Ат сөзі түсінікті, ұлақ 

немене? Көне түркі тілдерінде улағ сөзінің бір мағынасы – «жүк ар-

татын жануар (ат, мүмкін, түйе, есек болар)» (ДС, 608-бет). Демек, 

ат-улағ − «жүк артатын ат, көлік ретінде пайдаланатын ат» Заман өте 

келе улағ/ұлақ сөзі ұмытылып, оның мағынасын (қызметін) көлік сөзі 

беріп кеткенге ұқсайды. Бірақ ескі (ертеректегі) жазба дүниеміз бен 

өлең-жырларымыздың тілінде сақталып қалған қолданыс. Мұны ат-

ұлақ тұлғасында сөздіктерге қосу қажет.

Бұл сөз ұлаа тұлғасында көне сөз ретінде (көнерген деген белгімен) 

монғол  тілінде  де  тіркелген  (Монг.-русск.  сл.,  450),  мағынасы  – 

«көлік». Демек, бұл – монғол-түркі тілдеріне ортақ, өте көне «тілдік 

жәдігерліктің» бірі болып саналады. 

АТЫ  ШУЛЫ.  Бұл  тіркестегі  шулы  сөзінің  айғай-шу  дегендегі 

шу сөзіне қатысы жоқ. Көне түркілер чау сөзін «даңқ, атақ, даңқты, 

атақты» мағыналарында қолданған ДС, 135). Сонда аты шулы деген 

тіркестің о бастағы тұлғасы аты шаулы болуы керек, ол «аты даңқты, 

атақты»  деген  сөз  болып  шығады,  монғол  тілінде  де  цуу  «1)  біреу 

жайында  таралған  сөз,  әңгіме,  2)  даңқ,  атақ»  мағыналарын  береді. 

Демек,  чау/чу/цуу/шау/шу  тұлғалары  көне  замандарда  түркі-монғол 

тілдеріне ортақ сөз болып, негізінен бір мағынаны білдірген. Қазақ 

тілінде шау/шу сөзі «атақ, даңқ» ұғымында жеке қолданыстан қалып, 

аты шулы сияқты тіркес құрамында сақталған «көнекөздердің» бірі.

50

АУЫР. Қазақтың батырлар жырлары мен лиро-эпостарында, XV-

XIX ғасыр ақын-жыраулар тілінде ауыр әскер, ауыр қол, ауыр жұрт, 

ауыр дәулет сияқты тіркестер кездеседі. Мысалы:

Алқалаған ауыр қолдар тоқтарға 

Арыстанбек ұлы Сұлтан бар (Шобан).

Тебірлерге қалғанда

Теңселер сойды ауыр ноғай жұртыңыз...

Тебіренсе ауыр жұртын тындырмас (Шалкиіз). 

Ауыр әскер қосымен («Қобыланды батыр»).

Ауыр әскерге жолықтық (Радлов, VII).

Ауыр әскер қол түрінде бұл тіркесті Махамбет ақын да бірнеше 

рет  пайдаланады.  Мұндағы  ауыр  сөзі  –  бұл  күнде  салмаққа  және 

қиындыққа  қатысты  айтылатын  сөз  (ауыр  балға,  ауыр  жұмыс). 

Оның «қайғылы» (ауыр хабар), «өте үлкен, төзуге болмайтын» (ауыр 

қылмыс), «қауіпті; қатерлі» (ауыр жара), «байсалды» (ауыр қозғалу) 

деген ауыспалы мағыналары да жоғарыдағы екі мағынасынан өрбіген. 

Ал ауыр қол, ауыр жұрт дегендерде ауыр сөзі «көп, сансыз» деген 

мағынада келген.

Махамбет ақын бір өлеңінде ауыр әскер қол десе, екінші бір жер-

дерде осы ұғымды мың сан әскер қол, сан шерулі қол, көп әскер деген 

тіркестермен білдіреді. Дулат Бабатайұлы аталған ұғымды ұлы шерік 

қол деп береді.

Бұл  сөздің  ағыр  тұлғасында  орта  ғасырлардағы  түркі  жазба 

ескерткіштерінде «бағалы, күшті» және «көп, сансыз» мағыналары 

бар: ағыр черік – қазақша ауыр қол дегеннің тура баламасы (Фазылов, 

I, 104).

«Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырында ол дәулет сөзімен тіркеседі 

де онда да «көп, мол, сансыз» дегенді білдіреді: 

Ауыр дәулет беріпті Алла нәсіп.

Ауыр сөзінің қазақ тілінде жұрт сөзімен тіркесіп қолданылаты- 

нын  Шоқан  да  айтқан.  Ол  профессор  Н.  И.  Березинге  жазған  ха-

тында  Тоқтамыс  хан  жарлықтарындағы  кейбір  түркі  сөздерінің 

қазақ тілінде бар-жоғын көрсетеді. Соның бірі – ноғайлының ауыр 

жұрт тіркесі, қазақтар өзінің батырлар жырларында Алтын Орданы 

ноғайлының  ауыр  жұрты  деп  атаған  дейді  (Валиханов,  I,  121).  

Л.  Будагов  ағыр  (ауыр)  сөзінің  өзге  түркі  тілдерінде  (әзірбайжан, 

түрік) «маңызды, ұлы, үлкен, қымбат, бағалы, сыйлы» деген ауыспа-

лы мәнде қолданылатынын да көрсетеді (Будагов, I, 61). Ауыр сөзінің 

бұл мағыналары қазақ тілінде де болған. Мысалы, «алдаспан ауыр 

қылыш суырған» (Шобан) дегендегі ауыр сөзінің мағынасы салмаққа 

51

қатысты емес, «бағалы, құнды», демек, «өткір қылыш» деген ұғымда. 

Ал  көне  түркі  тілдерінде  ағыр  сөзінің  екінші  мағынасы  «бағалы, 

қымбат», «сыйлы, құрметті» дегенді білдірген (ДС, 19).

Бұл  күнде  ауыр  сөзі  «көп,  мол»  мағынасында  жаңадан  тіркес 

құрап  қолданылмайды.  Ертедегі  әдебиет  нұсқалары  меп  жыр-

ларда  кездесетін  ауыр  жұрт,  ауыр  қол,  ауыр  әскер,  ауыр  дәулет 

дегендердегі ауыр сөзінің мағынасы қазіргі мағыналарынан өзгеше 

деп тану керек, ол − «көп, ұлы, үлкен, қымбат, бағалы» деген ауыспа-

лы мағыналар. Әрине, бұл сөздің осы күнгідей салмаққа, қиындыққа 

қатысты  мағынасы  және  осылардан  ауысқан  өзге  де  мағыналары 

ертедегі қазақ тілінде де болған. 

жүктеу/скачать 3,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: