Ббк 83. 3 (5 Қаз) с 94 Қазақстан Республикасы
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ЖАД ЕТУ/ЖАТ ҚЫЛУ (ЕТУ).
- ЖАДЫЛАУ. ЖАЙШЫ. КҮН ЖАЙЛАТУ
- ЖЕР БОЛУ, ЖЕР ҚЫЛУ
- ЖЕСІР. ЖЕТІМ
ЖАҒАЛАСУ. Бұл сөздің қазіргі негізгі мағынасы − «тайтала- су, айқасу», одан қалды «қосамжарланып араласу, қоса қабаттасу», соңғысы – ауыспалы мәні. Сырт қарағанда, бұл сөз тайталасқан адамдардың бір-бірінің жағасынан алуына қатысты айтылған болу керек деп ойлаймыз. Ал, шындығында, сөздің түбірі – жағы/йағы/
алмасуы − кәнігі құбылыс: тағ ~ тау, бағ ~ бау дегендердегі сияқты). Жағалас- етістігі – көне йағылаш- сөзінің қазақша варианты, ал йағыла- – «ұрысу, соғысу», дәлірек көшірсек, «жауласу» (йағы ~ жау). Демек, йағы/жау түбірінен қазақ тілінде екі етістік жасалған: жағалас- және жаулас-. Сонда жаумен жағаласу дегеніміз қазақ- шаға «аударсақ» жаумен жауласу болып шығады. Әрине, бір тү- бірден жасалған жауласу мен жағаласу деген екі тұлға өз алдына
81 мағыналық реңктері бар екі дербес сөзге айналған: жағаласу тұлғасы «жауласу» сияқты жалпы ұғымның ішінде «арпалысу, тайталасу, қоса қабаттасу» сияқты нақтылау реңкті білдіретін сөзге айналған, өйткені тіл «артық дүниені көтермейді», егер жауласу мен жағаласу сөздері дәлме-дәл бір мағынада тұрып қалса, біреуі артық дүние бо- лып шығар еді.
рында жиі кездеседі. Мағынасы – «Құдайды, пірлерді, әулиелерді құлшылық етіп есіне алу». Тіркестің негізгі сөзі – жад парсы тілінде «ес, еске алу» мағынасында қолданылады. Демек, жад қылу «еске алу» деген ұғымды беретін күрделі етістік болып шығады. Бірақ бұл етістік жалпы біреуді немесе бір нәрсені еске алу емес, тек қана жал- барынатын иені – Құдайды (Алланы, Тәңіріні), әулие-әнбиелерді, ба- балар мен пірлерді еске алу, жай ғана еске алмай, оларға құлшылық етіп, бір тілекпен жалбарына еске алу мағынасында ғана қалыптасқан. Мысалы:
Жеті кәміл бабасын Жад етуге жаңылып... Батасын беріп қол жайып, Жад етуге жаңылып... Жад қылады Иені... Қобыланды батыр қызылбастың еліне Құртқа сұлуды алуға атта- ну үшін мінетін ат сұрап, жылқы басындағы Естеміске:
Жеті кәміл бабаны, – десе, тоқтамасын білген Естеміс те батасын беріп, қол жайып Құдайды жад қылады. Бұл сөзді батырдың әкесі Тоқтарбайдың аузы- на жазушы М.Әуезов те салады: Жұп шырағым жалындап, Жад еткенім өзіңсің, От анасы, жарылқа!– дейді. «Ер Сайын» жырында: Бозмұнай бай жылайды, Жад айтады Құдайды... Бір ғажабы (өкініштісі) – қазіргі қазақ тілінің түсіндірме сөз- дігінде де, қырғыз тілінің екі тілдік сөздігінде де бұл күрделі етістік берілмеген. Ал жад сөзінің жалпы мағынасы «ес, ой» және оған қатысты жадына түсіру, жадынан шығару, жадына сақтау (тоқу,
82 ЖАДЫЛАУ. ЖАЙШЫ. КҮН ЖАЙЛАТУ. Осыдан бұрын талданған жад сөзіне тұлғасы жағынан ұқсас, бірақ одан мүлде басқа сөздің бірі – йат/йад. Алдыңғы жад ету дегендегі жад сөзі парсы тілінікі болса, бұл талдағалы отырған жад /йад – түркінің өз сөзі (түсіндірме сөздікте жады сөзін парсынікі деп қате көрсеткен). Көне түркі тілдерінде бұл сөздің бір мағынасы – «сиқырлық, арбау, дуалау, жаңбыр мен жел шақыратын сиқырлық», йадчы сөзі «сиқыр адам, ар- баушы, сиқырлаушы», йатла- етістігі «сиқырлау» деген ұғымдарды берген. Соңғы екі сөз сол тұлғада қазақ тілінде де бар, мағынасы да сақталған: жадыла- – «сиқырлау, арбап дуалау». «Бір нәрсенің құпия сыры, сиқыры» ұғымында жады сөзі де кездеседі. Жады – «ескі наным бойынша сиқырлы күштің біреуге ынтықтыруынан болатын сырқат (ҚТТС, 1978, III, 499). Осы түбірден туындаған жадыгөй (кейбір жерлерде мұны жадыгер деп те айта- ды) – «сиқырлап-дуалап, алдап-арбайтын сиқыршы» (сонда, 499). Бұл екі сөзден жасалған жадылау, жадыгөйлену, жадыгөйсу сияқты етістіктер де, жадылық, жадыгөйлік сияқты дерексіз есімдер де қолданылады. Жадыгөй, жады сөздерін М.Әуезов «Қарақыпшақ Қобыланды» пьесасында да, «Қарагөз» трагедиясында да жақсы пайдаланған. Қазіргі күнде ұмыт бола бастаған бұл сөздерді түсініктірек болу үшін қатар келтіріп те қолданады: «жадысы мен жәдігөйі жайлаған жер- де» (Әуезов, VI, 202). Бұл күнде жәдігөй сөзі «сиқыршы» деген тура мағынасынан ауысып, жалпы «алдаушы, қастандық етуші, екі жүзді адам» деген ұғымда жиірек кездеседі.
және қолданылған. Ол – жайшы және күн жайлату сөздері. Бұлардың да түбірі – йад. Түркі тілдерінің даму барысында д ~ й дыбыстық ал- масулары болғаны белгілі (адақ~айақ, құдық~құй дегендер сияқты). Сонда жайшы – «сиқыршы» мәніндегі йадчы-ның қазіргі вари- анты. Бірақ жайшы – кез келген сиқыршы (жалпы жадыгөй адам) емес, ауа райын өзгерту үшін сиқырлық жасаушы адам. Өткен ғасыр лексикографы (сөздікшісі) Н. И. Ильминский: жайшы – жаңбыр шақырушы деп көрсетеді (Ильминский, 124). Шоқан Уәлиханов та осыны айтады: «Жайшы – қазақтарда сиқырмен жаңбыр шақырушы» (Валиханов, I, 251). Осы етістіктің жайлату деген ырықсыз етіс түрі күн сөзімен тіркесіп, күн жайлату деген этнографизмді жасайды. «Қозы Көрпеш- Баян сұлу» жырында тазша қойшы болып жүрген Қозы Баянның асқа кеткен әкесі мен Қодарды келтірмей кідірту үшін:
83 Он екі күн бұршақты төгілдіріп, Күн жайлатып, асшыны қамап салды, – деп суреттеледі. Және бір жерде тағы да сол Қозы: Жердің жүзін күн жайлатып боран қылды, – деп келеді.
тысты екені мәлім, яғни сиқырлап жауын-шашын шақыруды күн жай- лату дейді, мұндай сиқыршыны жайшы деп атайды (Ильминский, 124).
ЖАМ. Қазақ тілінің ауыз әдебиеті үлгілерінде жам ағайын, жам әулие деген сияқты тіркестер бар: Жам әулие жиналдық... Жам ағайын жалпыға... Жам – араб сөзі, ол – «жинау» деген етістік (жама). Жам тұлғасы қазақ тілінде «түгел жиналған, барлық, барша» деген мағынада жұм- салады. «Қамбар батыр» жырында: Жиылды жұрт жамаға, – деп келеді. Бұл жерде жамаға деген арабша етістік «жиын» деген зат есім мәнінде жұмсалған. Бұл кірме сөз бұл күнде кемде-кем жұмсалатын, көбінесе тіркестер құрамында сақталып, оның өзінде де өткендегі мұралар тілінде қолданылған сөз ретінде танылады. ЖАУШЫ. Жаушы деп ертеректе құда түсетін адамды атаған: Қыз Назымға жаушы қып, Жиырма жігіт жіберді... Қызға жаушы көп екен, Тағдырға жазған алады. Бұл сөз жуучу түрінде қырғыз тілінде де осы мағынада жұмсалады. Қазақ, қырғыз тілдерінде жаушы жіберу /жуучу жиберу, жаушы боп
жіберу, құдалыққа бару». Жаушы тұлғасы «сөз» деген мағынадағы саб/сау сөздерімен түбірлес деп ойлаймыз. Соңғы сөздер қазақ тілінде сөз саптау, сауын айту (қара: сауын айту) тіркестерінде сақталған: сөз саптау ~ сөз сөздеу ~ сөйлеу. Оғыз тілдерінде және ескі өзбек тілінде саашчы сөзі «елші, туыстар мен құдалар арасында хат тасушы адам» мағынасында жұмсалған. Саучы-ның түбірі сау «сөз», оған -чы жалғанып, «сөз ай- тушы» ұғымын беріп тұр, ал елші – сөз айтушы адам, хат тасу да – сөз жеткізу. Қазақтың жаушысы мен қырғыздың жуучу сөздерін саучы тұлғасының бір варианты деп танимыз. Жаушы да – сөз жеткізуші,
84 бірақ адамдар арасында олардың бір-біріне жай ғана сөз жеткізуші емес, құдалық сөзді жеткізуші адам. Демек, бұл жерде сөз мағынасы тарылып, сараланған. ЖӘРЕУКЕЛІ. «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырында: Жәреукелі келеді жалшы деген, – сөздер бар. Сілтемеде бұл жолдағы жәреукелі сөзіне «жағынғыш» деп деп келетін біршама дұрыс түсінік берілген. Мұның түбірі – «ұнау, жақсы көру» мағынасындағы жарау сөзі болуы мүмкін. Оған адамның бір қасиетін, қызметін т.б. білдіретін парсының -кер жұрнағы жалғанып, «ұнауға тырысатын, жағынғыш қызмет етуге даяр тұратын адам» мағынасын беретін жараукер сөзі пайда болса керек деуге болады. Бұл сөз қырғыз тілінде де бар: жароокер – «жаны ашығыш, қызмет көрсетуге даяр тұратын адам» (Юдахин, 236). Қазақ тілінде өте сирек қолданылатын бұл сөз жәреуке түрінде қалыптасқан, соңғы -кер жұрнағының жіңішкелігі түбірді де жіңішкертіп өзгертуге себепкер болмады ма екен деп ойлаймыз. Сөз этимологиясын ашудағы біздің бұл келтірген талдауымыз – әзірге жорамал түріндегі ғана пікір. Әлі де іздестіруді қажет ететін тұлғалардың бірі.
садаққа (жаққа) қатысты атаулардың көбі күні кешеге дейін бірнеше, ең кемі екі вариантты болып келеді. Мысалы, садақтың оғы оқ деп те,
Кейбір кітаптарда, мысалы, Махамбет жинақтарында жебе сөзі «садақ оғының қыры» деп түсіндірілсе, қазақ тілінің екі томдық түсіндірме сөздігінде жебе – «садақ оғының масағы» деп анықталады (ал масақ сөзінің өзін «садақ оғынық ұшы» деп түсіндіреді), сонда
жебе – оқтың өзі. Мұны батырлар жырларында бірнеше рет қайта- ланып келетін: Көп оғының ішінде Сұр жебе деген оқ алды, – деген жолдар дәлелдей түседі. Оқ пен жебе сөздері – бір мағынадағы синонимдер. Егер жебе сөзі контекске қарай оқтың ұшын білдіретін болса, ол – ауыспалы 85 мағынасы. Осыдан барып садақтың оғы сияқты үшкір, ұшы сүйір нәрсені де, мысалы, найзаның өзін немесе ұшын жебе деп атау пайда болған:
Жебелі найза қолға алсын... Алты қырлы ақ жебе Шаныша алмасам маған серт! – дегендердегі жебе – найза немесе найзаның ұшы. Қазақстанның батыс өлкесінде істік сым темірді жебе істік дейді (Досқараев, II, 55). Аңға немесе жауға қарсы, олардың жолына істік ағаштан я болмаса темірден құратын тосқауылды да жебе деп атаған. Мысалы, Махамбет ақындағы: Құрулы жатқан жебеге Құрсағынан шалдырған, – деген жолдар осыны танытады. Немесе эпостардағы: Жеті қатар қазған оры бар, Ор ішінде жиған торы бар, Жеті қатар жебе бар, Болаттан қаққан шеге бар, – деген жолдар да жебе сөзінің бір мағынасы «істік тосқауыл» екен- дігін дәлелдей түседі. Кейінгі Ұлы Отан соғысы кезінде және одан бұрынғы бірінші дүниежүзілік соғыста да соғысушы екі жақтың тосқауыл шебінде қолданған тікенекті темір торды немесе танкіге қарсы құрылған тосқауылды атау үшін де кейде жебе сөзін пайдаланғанымыз мәлім. Бұлардың барлығы – о бастағы «оқ» мағы- насындағы жебе сөзінің ауыспалы мәнде пайда болған қосалқы кызметтері.
қазіргі тілімізде жиі қолданылады. Тіркес мағынасы түсінікті. Ал құрамындағы жек сөзі жеке-дара қолданылмайды, мағынасы күңгірт, ол бұл тіркестен басқа жексұрын сөзінде кездеседі. Көне түркі тілдерінде йенік көр- тіркесі және йенікле- етістігі «жаратпау, жирене қарау» дегенді білдірген. Мұндағы йенік сөзінің бір мағынасы «мар- дымсыз, болмашы, түкке тұрғысыз» деген болса, йенік көру «түкке тұрғысыз, жиренішті нәрсе немесе адам деп тану» болып шығады. Йенік/йеңк сөзінің қазақша жек болып кетуі түркі тілдерінің дыбыстық заңдарына қайшы келмейді: зерттеушілердің айтуларына қарағанда, түркі тілдерінде ғ, р, л, қ, й, у дыбыстары – «әлсіз» дыбы- стар, олардың түсіп қалуы, қосылуы, өзге дыбыстарға ауысуы «оп- оңай» (мысалы, бағла ~ байла, нең ~ не, бұл ~ бұ, сағ ~ саан-, йағы ~
86 жау дегендердегі сияқты). Осы қатарға йеңік>йек>жек тұлғаларын жатқызуға болады. Демек, ертедегі бабаларымыз «жақтырмау, жарат- пау» мағынасында йенік көру тіркесін қолданған болса, бұл сөздер осы мағынада қазақ тілінде жек көру түрінде сақталып келген деуге болады. Зерттеуші Ә. Нұрмағамбетов бұл тіркестегі жек компонентін «жын, шайтан» мағынасындағы көне жек сөзі деп таниды, яғни жек көру «жын, пері көруді» білдіреді дейді (Нұрмағамбетов, 79). Біздіңше, бұл – даулы пікір-ау дейміз. Егер жек көру етістігі бұл мағынаға қатысты болса, жектей көру болар еді және жаратпау, ұнатпау үшін адамның не бір нәрсенің шайтан, пері, жын сияқты бо- лып көрінуі шарт емес. Әсіресе, жек көрінетін тек адам емес, оның мінез-құлқы, жүріс-тұрысы да, жеке жансыз заттар да, тіпті дерексіз (абстракт) ұғымдар да болады ғой, соңғыларды қалайша шайтан- дай көруге болады? Сондықтан біз алдыңғы болжамымызды дұрыс, қисынды болар деп ойлаймыз.
абыройы түсті, беті күйді» деген мағыналарда жұмсаймыз. Соған орай біреуді жер қылу – «ұятқа қалдыру, абыройын түсіру» болып шығады. Мұндағы жер сөзі жеке алғанда түсінікті сияқты. Бірақ дәл осы тіркесте «қара жер, жер шары» мағынасындағы жер сөзінің «ұят» дегенге қатысты тұрақты тіркес жасауында көңілге қонбайтын қисынсыздық бар. Іздестірсек, мұндағы жер сөзінің төркіні басқа бо- лып шықты. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілінде ир сөзі «ұялған, қысылған» деген мағынаны білдірген. Ер ир болды деген сөйлем кісі ұялып қалды, яғни дәл қазіргіше кісі жер болды дегенді білдіргенін XI ғасыр лексикографы – Махмұт Қашқари көрсетеді (ДС, 211). Демек, ұялғанда, ұялтқанда айтылатын жер болды, жер қылды дегендердегі жер сөзінің «қара жер» мағынасындағы жерге тікелей қатысы жоқ болып шығады. Қазақ тілінде ир (жир ~ жер) сөзінің ұятқа қатысты ұғымы ұмыт болғандықтан, жоғарғы тіркестердегі бұл сөзді кәдімгі «жер» ұғымымен ұштастырып, ұятқа қалдыру мәнінде
сөзін кәдімгі жер деп те тануға болады, өйткені ұялған адам төмен қарайды, бұл тіркес осыдан барып жасалған дегенге сая аламыз.
де жоқ бала» дегенді білдіреді. Ал ертеректегі қазақ тілінде бұл сөздердің тағы бір беретін мағынасы болған. Шоқан былай деп жа-
87 зады: «Қазақтар құлдарды екіге бөлген: соғыста қолға түскен құлды олжаласқан құл немесе жесір деп, ал сатып алған немесе өзге жол- мен (соғыста емес) келген құлды жетім деп атаған» (Валиханов, I, 127). Шоқанның осы сөзін қазақ жырлары мен көне әдеби нұсқалары дәлелдейді. Мысалы, «Қобыланды» жырында: Екі пәнде әкелдім, Берсем сені күйеуге Бас жетімің еткендей, – дейді әкесі қызына. Мұндағы екі пәнде деп тұрғандары – қапыда қолға түскен екі тұтқын батыр Қобыланды мен Қараман. Көбікті қызына: «Сені күйеуге бере қалсам, осы екеуін құл етіп (бас жетім етіп) беремін», – дейді. Ал бұрынғы қазақ салтында ұзатылған қызға жасаудан өзге малшы-жалшы, құл-құтан қоса беретін дәстүр болғаны мәлім. Мысалы, «Қобыланды батыр» жырынан: Қырық құл мен қырық күң Қосып берді қызына, – дегенді еске түсірелік. Батырлар жырының және біреуінде: Пұшығы жоқ, кемі жоқ, Бір мың жетім оған бер, – дейді. Мұндағы жетім деп отырғаны – құлдар. «Қыз Жібек» жырында «жесірі» – Жібекті іздеп келіп, қалмақ ха- нынан жеңіп алған Сансызбайға қайын жұрты: Сексен нарды толтырып жасау артып, Бес жетім, алтын отау берді дейді, – деп келеді. Мұндағы бес (сірә, бас болар) жетім де – ұзатылған қыздың жасауына қосып беретін құл немесе (бесеу болса) құлдар. Махамбет ақын көтеріліс жеңілгеннен кейін Баймағамбет сұл- танның алдына келуге мәжбүр болады, яғни Баймағамбеттің қолға түсірген тұтқыны және ұрыста қолға түскен емес, өз аяғымен, өзі келіп түскен тұтқыны. Баймағамбетке айтқан атақты сөзінде ақын: Ұрмай-соқпай келтірген Арманың бар ма Құдайға Мынау Махамбет сынды жетімді-ай, – дейді. Мұндағы жетім сөзін ақын мұрасының басылымдарын- да тырнақшаға алып жазып жүр, бұл – ақын өзін қорғансыз екенін білдіру үшін осы күнгідей «әке-шешесіз» деген мағынадағы жетім сөзін қолданып тұр дегенге меңзейді. Ал, дұрысында, ақын бұл сөзді сол кездегі (ертеректегі) өз мағынасында, яғни «соғыста емес, өзге жолмен қолға түскен тұтқын» деген ұғымда қолданған, сондықтан ешқандай тырнақшаның қажеті жоқ. Махамбеттің:
88 Жетімдерге жем бердім, Жесірлерге жер бердім, – дегенінде де жетім мен жесір деп отырғаны – қатын-қалаш, бала- шаға емес, мал-мүліксіз кедейлер (тұтқын-құл тәрізді бейшаралар).
арабтың есир деген сөзінің қазақшаланған тұлғасы. Бұрынырақ қазақ тілінде бұл сөз соғыста қолға түскен тұтқын – құл дегеннен гөрі, жал- пы «тұтқын» мағынасында жиірек қолданылған. Мысалы, «Айман- Шолпан» жырында: Екеуін сүйреп шықты екі жігіт, Қылады екі пақыр неден үміт,
Қорқады кетеміз деп нарға мініп, – деген жолдардары жесір сөзі «қолға түскен тұтқын» мағынасында айтылған, олар – Айман мен Шолпан. Сол сияқты Теңге тоқал «жесірін жұрт мақтаған көрейін» деп, Айман қыздың алдынан шығады. Бұл жерде де Айман – қолға түскен тұтқын ғана. Сонымен қатар жесір сөзі әйелге қатысты айтылса, қазіргідей тек ері өлген әйелді ғана емес, қалыңмалы төленген қызды немесе әйелді де дау-шар тұсында жесір деп атаған. Бұл – «қалыңы төленген әйел де тұтқын, құл, күң есепті, мал берушінің меншігіне жататын басы- байлы болады» дегенді білдіреді. «Алпамыс» жырында баласын ой- нап жүріп Алпамыс өлтіріп алған кемпір оған: Күшің болса барсаңшы,
дейді. Мұндағы Алпамыстың жесірі – оған айттырылған Гүлбаршын. Қазан революциясына дейін қазақ даласында дау-шар, сот ісінде жиі колданылған «жер дауы, жесір дауы» дегенде, үнемі ері өлген әйел туралы дау емес, бұл термин айттырылған, қалыңмалы төленген қыздың дауы туралы да айтылған. Әрине, ертедегі қазақ әдеби нұсқаларында жесір, жетім сөздерінің қазіргідей мағынада жұмсалған тұстары да жоқ емес. Мысалы, батырлар жырында: Бәрі де жесір тұл қалды, – дегенде, әңгіме – ерлері соғыста қаза тауып, жесір калған әйелдер жайында.
болғанын өткен ғасыр сөздіктері көрсетеді (1878 жылы Санкт- Петербургте шыққан А.Старчевский құрастырған «Спутник русского человека в Средней Азии» деген кітаптың қазақша-орысша сөздігін қараңыз).
89 ЖОСЫН. Бұл сөз де сирек кездеседі. «Алпамыс» жырында Тайшық хан дуана болып келген қызына: Берейін саған осыны, Айуан тілін аңғарар Сөзіңнің жота жосыны, – дейді. Мұндағы жота жосын деген сөздер «сөзіңнің жөні» дегенді аңғартады. Жосын/йосун сөзі көне түркі тілдерінде «тәртіп, әдет» дегенді білдірген. (ДС, 275). Қазақ тілінде жосын сөзінің жосық түрі активтеу, ол «жөн, бағыт, жоба» деген мағыналарда жұмсалады.
көне жырларда, өткен ғасырларда жасаған кейбір ақын-жыраулардың тілінде оқта-текте ғана ұшырасады. Ал қырғыз тілінде көбінесе жо-
туған жосуундуу («халық дәстүрін ұстаушы, оны жақсы білетін адам»), жосуунсуз («тәртіпсіз, көргенсіз») дегендер де – қырғыздың қазіргі тілінде қолданыстағы сөздер. Жосын сөзін акад. Ә. Марғұлан жора-жосын түрінде өзінің қазақ тілінде жазған еңбектерінде «халық дәстүрі, салты» мағынасында пайдаланады (Ә.Марғұлан. Шоқан және Манас. Алматы, 1971). Сөйтіп, жосын сөзі – жосық сөзінің варианты болып, «жөн, рет, тәртіп» және «әдет-ғұрып, салт» мағыналарында қолданылатын си- рек сөздердің бірі. жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|