Коммуникация

24 И. 
Василина.
  БИТЕФ  
тосы нсы й лар ы // Театр, 
1981, №6,140 6.
25
Н.Ю. Лотман.
  «Ром ан 
А.С.  Пуш кина  «Евгений 
Онегин».  Ком м ентарий». 
Л., 1980,158-159 66.
26 
Г.А. Антипов,
О.А. Донских,  И.Ю.  М ор­
ковина,  Ю.А.  Сорокин. 
«Текст как явление 
культуры»
140-141 66.
әрі салтанаты да бар -  күйеуінің үйіне қонак, келген»24 батысеуропа- 
лық мәдениет.  Соңғы  мысалда  қара  түстің символикасы  диахрония 
тұрғысынан  алғанда,  сол  ұлттың  мәдениетінде  ғана  көрініс табады; 
XIX  ғасырдың  басында  еуропалықтар  үшін  қара  түс тек  өлімнің,  ңа- 
заның  символы  болған:  1802  жылы  шыққан  «Еуропа  хабаршысын- 
да»  берілген  бал туралы  үзіндіде:  «Ерлердің бәрі  қазаға  барып  кел- 
гендей  қара  киініп  алыпты»  делінген;  Д.Н.  Свербеевтің  айтуынша, 
«ерлердің де,  әйелдердің де  қара  түсті  киім  киюі  жаман  ырым  са- 
налады, сондықтан ерлер- қоңыр, жасыл,  көк фрак  киеді»; А.  Мюс­
се  «Исповеди  сына  века»  атты  кітабында:  «Қазіргі  кезде  ерлер  киіп 
жүрген  қара  костюмнің ырымы тым жаман»,25  -  деп жазды.26
Әлемнің  мәдени,  тілдік  (немесе  лингвомәдени)  картасындағы 
ағылшын  тілі  жасаған  әртүрлі  түстер  гаммасында  ақ  пен  қара  түс 
аса  маңызды  рөл  атқарады.  Осы  түстерде  ағылшынтілді  әлемнің 
шынайы,  мәдени  көрінісі бейнеленген.
Ак, сөзінің номинативті мағынасы -  қар мен бор түсі (0.);  white -  of 
the  colour of fresh  snow  or common  salt  or  of the  swan's  plumage  ... 
/ Ақ -  жаңа жауған  қардың, кәдімгі түздың немесе аққу қауырсыны- 
ның түсі/ (СОД).
Қара  сөзінің  номинативті  мағынасы  -   аққа  қарама-қайшы, 
ыстың, көмірдің түсі (О.); black -  opposite to white -  colorless from the 
absence or complete absorption  of all light /  қара -  аққа  қарама-қай- 
шы,  жарықтың  болмауынан  не  мүлде  жоқтығынан  түссіз  болып 
көрінетін түс / (СОД).
Екі  түс  те  шынайы  өмірдегі  белгілі  бір  құбылысты  бейнелейді. 
Мысалы,  олар  ңара  көйлекті  сипаттауы  мүмкін:  a  black dress,  қара 
көйлек  қара  түсті  көйлекті  білдіреді,  ал  white  dress  ақ  көйлек  қар- 
дың,  түздың  немесе  аққу  қауырсынының  түсімен  түстес  көйлек 
түсін  білдіреді.
Екі  мәдениетте де  қара  түс  қазаға  қатысты  қолданылады  (алай- 
да  кейбір  шығыс  елдерінде  қазаны  ак,  түс  білдіреді),  сондықтан 
қара  көйлек  не  қазаға  киіледі  не  ресми  кештерде  киіледі.  Егер  көр- 
кем  шығармада  баланың  қара  кигені  айтылса,  бұл  оның  жақында- 
рының  біреуі  ңайтыс  болғанын  білдіреді,  себебі  орыс  мәдениетін- 
де  жай  уақытта  балаға  қара  киім  кигізілмейді.  Мәселен,  балалар 
әдебиетінің  белгілі  кейіпкері  Полианна  әкесінің  ңазасынан  кейін 
қонаққа  қызыл  көйлек  киіп  барғанында,  неліктен  қара  киіп  келме- 
генін түсіндіруге асығады:  / ought to have explained before.  Mrs.  Gray 
told  me  to  at  once  -   about  the  red  gingham  dress  and  why  I  am  not 
in  black.  She said you'd  think  t'was  queer.  But there  weren't any black 
things  in  the  last  missionary  barrel.  Part  of the  Ladies' Aid  wanted  to 
buy me a black dress but the other part thought the money ought to go 
towards  the  red  carpet for  the  church  (E.H.  Porter.  Polyanna)  /  Мұны
8 8

ертерек  түсіндіруім  керек  еді.  Өткенде  миссис  Грей  маған  неге 
қара  кимей,  қызыл  көйлек  киіп  алғансың  деді.  Олай  киінгенімнің 
ерсі  екенін  айтты.  Бірақ  миссионерлердің  жіберген  соңғы  сәлем- 
демесінде  қара  түсті  ештеңе  болмады.  Әйелдердің  көмек  көрсету 
қоғамындағылардың бір  бөлігі  маған  қара  көйлек  алмақшы  болып 
еді,  енді  бір  бөлігі  ақшаны  шіркеуге  қызыл  кілем  алуға  жұмсау  ке­
рек деп  шешті  (Э.  Портер).
Екі  мәдениетте  де  ақ  көйлекті  әдетте  жас  қыздар  киеді,  бұл  -  
пәктіктің  символы,  той  көйлегі.  Сәнді  ақ  көйлек  кию  қалыңдыққа 
тән,  бул -  некелесу символы.
White  tablecloth  ак,  дастарқан  секілді  қарапайым  тіркестердің 
барлық мәдени реңктерін түсіну үшін қара дастарқан black tablecloth 
деген  тіркес  жасап  көріңізші.  Жасанды,  естіген  құлаққа  түрпідей 
тиеді!  Себебі,  екі  мәдениетте  де  қолданыста  мұндай  тіркес  жоқ. 
White  tablecloth  ак, дастарқан  салтанатты  кештерде,  үлкен  мереке- 
лерде жайылады.  Қазіргі ағылшын мәдениетінде ак, дастарқан  жаю 
дәстүрі  қалып  барады деуге  болады.  Орыс мәдениетінде  оның мә- 
дени таңбалылығы  сақталған,  атаулы  мерекелік  кешпен  байланыс- 
тырылады.
White  -   black  ақ  -   қара  сөздерінің  адам  деген  мағынаны  біл- 
діретін  man  сөзімен тіркесі арнайы  қарастыруды  қажет етеді.  White 
man  тіркесінің  әлеуметтік-мәдени  шарттылығы  оның  өзіне  тән 
семантикасынан  көрінеді.  White  man  деген  тіркес  -   ақ  нәсілден 
шыққан, терісінің түсі ак, адам деген ұғымды ғана  бермейді, төмен- 
дегі  контекске  қарағанда,  бул  америкалык,  болуы  мүмкін,  алайда 
антропологиялық  турғыдан  алғанда,  испандықтар  мен  мексика- 
лықтар да  «ақ адамдарға»  жатқызылады:
And sometimes her husband brought visitors, Spaniards or Mexicans 
or occasionally white men  (D.H.  Lawrence) /Кейде оның күйеуі  испан- 
дықтарды  немесе  мексикалыңтарды,  ал  кейде  ақтарды  қонаққа 
алып  келетін  (Д.Г. Лоуренс)/.
Өз  нәсілін  басқалардан  артық  санайтын  ақтардың  қоғамын- 
да  бұл  тіркестің  адал,  әдепті,  тәрбиелі деген  мағынаға  ие  болуы, 
керісінше,  black  man  тіркесіне  әзәзіл,  жын,  ібіліс  деген  жағымсыз 
мағынаның таңылуы  кездейсок,  жағдай  емес.  Үзінділерді  салысты- 
рып  көрейік:
The  whitest  man  that  ever  lived,  a  man  with  a  cultured  mind  and 
with  all  the  courage in  the  world (T  Hardy)  /  Жер  бетіндегі  адамдар- 
дың ішіндегі тектісі,  ең білімдісі және ең батылы/ (Т.  Гарди).
Sit  down  and  tell me  about your sister  and Jon.  Is  it a  marriage  of 
true minds? It certainly is.  Young Jon  a pretty  white man  (G.  Meredith) 
/  Отыр  да,  маған  әпкең  мен  Джон  туралы  айт.  Бул  қалауымен  к,о- 
сылған  неке  ме? Эрине.  Жас Джон  жақсы  адам ғой  (Дж.  Мередит).
89

Rich as Croesus and as  wicked as the black man below (J.  Meredith) 
/ Крёз секілді  бай,  ібілістей  ашулы  (Дж.  Мередит)/.
Жалпы  (сол тілде сөйлейтін ұжымның мәдениеті  мен  қоғамдық 
санасын  бейнелейтін)  ағылшын  тіліне  қара  түсті  жамандықпен,  ал 
ақты  жақсы  нәрселермен  байланыстыру  тән.  Тіпті  ағылшын  тілінің 
америкалык, вариантының ықпалымен  бул  құбылыс британдық ва- 
риантында  бурынғыдан да үдей түсті.
Сондықтын black сөзімен тіркесетін номинативтіктоптар жағым- 
сыз коннотацияға ие болса, white сөзі жағымды мағына беретін тір- 
кестерде  қолданылады.
Black  sheep  (сөзбе-сөз:  қара  қой,  «шіріген  жұмыртқа»  мағына- 
сында)  black  market  (қара  базар)  blackmail  (сөзбе-сөз:  қара  пошта, 
бопсалау  мағынасында)  Black  Gehenna  (қараңғы  тамұқ),  black soul 
(ңара  ниет) деген тіркестердің бәрінде black сөзі жағымсыз мағына- 
да  қолданылған, black dress (қара  киім) black armband (қолына  қара 
байлау) тіркесінде  black сөзі  қазаға,  өлімге  қатысты  пайдаланылып 
тұр.  Керісінше w hite- бейбітшіліктіңтүсі,  қалыңдык, көйлегініңтүсі, 
бір  сөзбен  айтқанда,  барлық  жақсы,  таза  нәрсенің  түсі.  Мысалы, 
У.  Блейктің  «The  little  black  boy»  /Қара  бала/  өлеңін  алайық:  And  I 
am  black but Oh,  my soul is  white /Я  черный,  но душа  моя  бела  (Ауд. 
С.  Степанова) /Өңім  қара  болса да, жүрегім а к/.
Тіпті  white  сөзі жағымсыз  мағынадағы  зат есіммен тіркескеннің 
өзінде,  ол  сол  сөздің  жағымсыз  мәнін  бәсеңдетеді,  мысалы:  white 
lie  тіркесі  моральдік  тұрғыдан  ақталған,  зияны  тимейтін  өтірік де- 
генді  білдіреді  (орыс  тіліндегі  черная  зависть  -   белая  зависть 
деген  тіркестерде  де  «ақ»  сөзі  қызғаныш  сөзінің  жағымсыз  мәнін 
жұмсартып тұр).
Жалпы орыстіліндегі ақпен қара сөздерініңметафоралықмағы- 
насы  ағылшын  тіліндегі  баламасымен  мәндес:  черная  душа  (қара 
ниет), черная  весть (қаралы хабар), черный день (қаралы  кун), чер­
ный  глаз  (сук,  коз),  черный  враг  (қас  душпан).  Осы  туста  мэдениет- 
тер  айырмашылығына  тағы  бір  мысал  келтіре  кетейік.  Орыстар  бір 
нәрсені  кейінге  қалдырса,  оны  «на  черный  день»  /сөзбе-сөз  қара 
күнге/ дейді,  ал  ағылшындар  «against a rainy day»,  яғни жаңбырлы 
күн ге дейді.
Қазіргі  кезде  white  man  -   black  man  тіркестерінің  қолданылу 
ерекшелігі  көпшілік  назарын  өзіне  күрт  бұрды.  Ағылшын  тілінің 
халықаралық  тіл  ретінде  рөлінің  артуына  орай,  сондай-ак, Африка 
халықтарының отаршылдықтан  шығып,  өзіндік санасының өсуімен 
байланысты  олар  ақ-қара ұғымдарына тән  метафорикаға  жіті  көңіл 
бөлетін  болды.
«Политическая  социология  английского  языка»  атты  еңбектің 
авторы  Али  Мазруидің  көрсетуінше,  Африка  халқын  «ағылшын

тіліндегі  нәсілшілдіктің  сарқыншағы»  алаңдатады.  Сөйлеуші  black 
сөзін жағымсыз, white сөзін жағымды коннотацияда қолдана тұрып, 
«қараны  жаманмен, ақты  жаңсымен  байланыстыратын  нәсілшілдік 
дәстүрдің келмеске  кеткенін саналы түрде әлі де түсінбейді».27
Али  Мазруи  бұл дәстүрді  Ібілісті  қара,  Періштені ақетіп  суретте- 
ген  христиан дінінің таралуымен  байланыстырады.  Ол  Библия  мен 
классикалык, ағылшын  әдебиетінен  қара  нәсілділердің ар-ұжданы- 
на тиетін  көптеген  мысалдар  келтіреді.  Ағылшын тіліндегі  әдебиет- 
терді Африка халықтарыныңтіліне аударуда бүл едәуір қиындықтар 
туғызатынын  айтады.  «Венеция  көпесіндегі»  Порция  өзіне  көңілін 
білдіруге  келген  ағылшын,  неміс,  француз  ақсүйектерінен  тұратын 
күйеу  жігіттерді  талқылай  келіп,  солардың  қатарындағы  Морокко 
ханзадасы  туралы  үзілді-кесілді  былай  дейді:  «If he  have  condition 
of a saint and  the  complexion  od a  devil,  I had rather he should shrive 
me  than  wife  me» / Жүрегі  әулиедей  таза,  жүзі  Ібілістей  қара  болса, 
жарындай емес,  қызындай  қабылдасын/.
Зерттеу авторының  пікірінше,  қазіргі  ағылшын тіліндегі түстерді 
білдіретін  метафорикаға  қатысты  тез  арада  бір  шара  қолдану  ке- 
рек.  Таяу уақытта  ағылшын  тілінде  сөйлейтін  қара  нәсілділер  саны 
жағынан  ақ нәсілділерді  басып озады.  Әлбетте,  бул  blackmail (қара 
сөз) сөзін whitemail (ақ пошта) деп, black market (қара  базар тіркесін 
white  (ақ)  не  brown  market  (қоңыр  базар)  деп  өзгерту  керек  деген 
сөз  емес.  Алайда  ағылшын  тіліндегі  нәсілшілдіктің  сарқыншағына 
саналы  көзбен  қарап,  тым  болмаса  ағылшын  тілінің  африкалык, 
вариантына  жаңа  альтернативті  метафораларды  енгізу  -   оның 
позициясы  мен  танымалдылығын  нығайта  түсер  еді.  Али  Мазруи 
африкалыцтарға ағылшын тілін қабылдауда сыни көзбен қарап, бел- 
сенді болу керектігін  айтып, тілден  нәсілшілдікті  («Deracialization  of 
English»)  аластатуға  шақырады.
Әлеуметтік  жағдайдың  өзгеруіне  байланысты,  тілдік  құбылыс- 
тың әлеуметтік-мәдени  шарттылығы  өткір  саяси  мәселеге  айналып 
отыр.  Бұл  «Political correctness»  атты  мықты  мәдени,  идеологиялық 
қозғалыстың бас көтеруіне  негіз болды.
Сөз тіркестерінің әлеуметтік-мәдени  шарттылығына тағы  бірне- 
ше мысал  келтіре  кетейік:
He really loved to have white men staying 
on  the place...  And she  was fascinated by the 
young  gentlemen,  mining  engineers,  who 
were his guests at times.
He,  too,  was  fascinated  by  a  real  gent­
leman.  But he  was  an  old-time  miner  with  a  wife,  and  if a  gentleman 
looked at his wife,  he felt as if his mine were being looted,  the secrets of 
it pryed out (D.H.  Lawrence).

жүктеу/скачать 11,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: