Мазмҧны кіріспе

171 
 
 
– Ей, батыр, сен жатырсың ұйқың қанбай, 
 
Мен жүрген бір сорлымын бағым жанбай. 
 
Кӛрінгенге кӛз сүзген кӛрсеқызар, 
 
Әдепсіз қыз дейсің ғой әлде қандай. 
 
 
Ӛз әлімше сынадым мен де сені, 
 
Сен қалай деп ойладың, айтшы мені? 
 
Қыздан сорлы болама бұл жалғанда, 
 
Кез болмаса ӛзінің сүйер теңі? 
 
Еңлікті  әлгіндей  әрекетке  итермелеген  “кӛрсеқызарлық”  емес,  ӛзінің 
бостандығын, азаттығын, адами еркіндігін қорғау жолында қандай қиындық 
болсада, қарсы тұру ниетінен туған түпкілікті тұжырым. Себебі: 
 
 
Рас, құдай жазбаса бітпес жұмыс, 
 
Сүйтсе де бізге міндет талап пен іс. 
 
Әрекетсіз отырмақ дұрыс болса, 
 
Неге берген аяқ-қол, тіл менен тіс? 
 
 
...Талап қылмай бола ма құтылуға, 
 
Оттан қашып, кірсем де терең суға. 
 
Пәледен машайықта қашқан жоқ па, 
 
Қайтіп разы болайын берген уға? 
Міне,  Еңлік  бойындағы  күресшілдік  рухтың  психологиялық  дәлелі 
осында  жатыр.  Еңлік  –  тағдырдың  ағысына  қарсы  жүзген  жан.  Ол  –  Кебек 
батырдың  алғашқы  сәттегі  шолақ  ойдан  туған  арзан  ойынының  құлы  емес, 
керісінше  кеудесіне  нан  піскен,  кердең  жігіттің  ӛмірді  ӛзгеше  түсініп, 
сезімнің  ұлы  күшін  мойындатуға  бет  бұруына  жӛн  сілтеуші.  Яғни  ақылына 
жолбасшы, сезіміне кӛшбасшы. Осы түннен екі жастың тағдыры ӛзгеше бір 
арнаға  бет  бұрады.  Бұл  поэмадағы  Еңлік  жасар  ерліктің  алғашқысы  еді. 
Бойындағы  қыз  балаға  тән  ұяңдықты  еркіндігі  үшін  жеңдіріп,  батыл  қадам 
жасаған  Еңлік  енді  ештеңеден  жасқанбасы  анық.  Міне  осыдан  бастап  рет-
ретімен Еңлік табиғаты ашыла береді. Оқиға ӛрбуінің әрбір жаңа ӛріске бет 
бұруы  Еңлік  бейнесін  толықтырып,  жаңа  қырларын  ашып  отырады.  Екі 
ғашықтың  елсіз  тауға  қашуы  да  осы  Еңліктің  бастауымен  іске  асады.  Бұл 
Еңлік бойындағы қайсарлықтың екінші кӛрінісі еді. 
 
             Түнеугі айтқан уағда қайда,  
 
 
Кел кетелік, кідірмей осындайда. 
 
Азық-түлік, киерлік киімдерім, 
 
Дайындап әкеп қойдым, мына сайда. 

172 
 
  
Шәкәрім  сомдаған  Еңлік  бейнесіне  тән  күрескерлік  қасиеттің  кӛрініс 
табар  үшінші  бір  тұсы  –  қолға  түскен  сәттегі  жауларынан  саспай,  ӛлімді 
қаймықпай,  қасқайып  қарсы  алуы.  Тағдырдың  салғанына  кӛнбей,  бас 
азаттығы  жолындағы  күреске  бет  қойған  Еңлік  езбен  ӛткізген  ӛмірден, 
сүйгенімен қатар жатар ӛлімді артық санайды. Сондықтан да қорқу, жауына 
жалбарынып,  жалыну  секілді  сезімдер  Еңлік  бойынан  табылмайды.  Ол 
“ӛлердегі тілек бар еді еді ғой, құдай үшін, берсеңдер мен сұрайын” деп, ӛзін 
ӛлімге қиған қаныпезерлер үкімін жасқанбай да жасымай қабыл алады. Осы 
соңғы  эпизод  Еңлік  бейнесін  сомдауда  Шәкәрімдей  ақынның  кейіпкерінің 
ішкі  бітімін  ашу  арқылы  тұтас  тұлғасын  жасауға  ұмтылатындығының  бір 
кӛрінісі. 
 
 
Кебекпен мені азғана араздастыр, 
 
Ӛлген соң бірге қосып таспен бастыр. 
 
Мына бала – Тобықты баласы ғой, 
 
Мұны ӛлтірме, Кеңгірбай биге тапсыр. 
 
Осынау үш тілекте Еңлік бейнесіне тән бүкіл болмыс кӛрініс тапқан. Діні 
қатты  надан  жұрттың  алдында  сүйгенімен  қоштасуға  рұқсат  сұрау  – 
ғашықтар қасіретінің қоғамдағы қасіретпен ұштастығын, істеліп жатқан істің 
әділетсіздігін, ерлік пен сезімді серік еткен екі жастың биік махаббатын кӛре 
алмайтын қоғамдық кӛрсоқырлықты танытады. Ақын үшін “Қоштасу” аяныш 
сезімін туғызу әрекеті емес, кейіпкерлері бойындағы ұлы сезімнің тобырдың 
тоң  боп  қатқан  топастығынан  жоғары  екендігін  дәлелдеу.  Таразының  бір 
басында  түсініксіз  жұрт,  екіншісінде  ӛз  бақыты  жолындағы  күрес  ӛлімге 
әкелген  қос  мұңлық.  Кӛз  алдыңызға  бейне  бір  тастан  қашап  салғандай 
қасіретке  толы  сурет  келеді.  Екінші  тілек  –  Еңлік  айтқан  таспен  бастыру 
ӛздеріне  ӛздері  ескерткіш  қоюдың  белгісі  еді.  Мұны  да  Шәкәрім  Еңлік 
аузымен айтқызады. Сол таспен бастырудың арқасында “Еңлік-Кебек моласы 
бүгінде  бар,  Таймақ  пен  Ералының  арасында”.  Егер  Еңлік  айтпаса  надан 
жұрт қос ғашықтың белгісін қалдырар ма еді, жоқпа, кім білген?! 
Yшінші  тілек  –  Еңліктің  аналық  борышты  терең  түсінген,  ӛзінің  емес, 
ұрпақ қамын ойлайтын ұлы тілектің адамы екенінің белгісі. Ғашығымен бірге 
ӛлуге мақұл болса да, ізінің жоғалмауын, ұрпағының аман болуын, ӛмірінің 
жалғасы  үзіліп  қалмауын  тілеген  Еңліктің  аналық  сезімі  асқақ  та  биік. 
Махаббат еркіндігін аңсап, қайғылы халге ұшыраған ғашықтар трагедиясын 
арқау етіп поэма жазған Шәкәрімнің ой түйер түйіні де осы үш тілектен ӛріс 
тауып жатады. Поэманы тұтастырып тұрған үш таған  – ӛз бақыты жолында 
күрескен  жастардың  ерлігін  жырлау,  кіршіксіз  таза  махаббат  иелерін  ел 
есінде мәңгі қалдыру, ертеңгі ұрпақтың қамын ойлау. 

173 
 
Бір сӛзбен айтқанда, “Еңлік-Кебек” поэмасы ӛткен тарихи оқиғаға ӛзіндік 
кӛзқарасымен,  кейіпкерлерін  жаңаша  сомдауымен,  кӛркем  тілімен  қазақ 
поэзиясын  жаңа  биіктерге  кӛтеріп,  поэма  жанрын  дамытудағы  Шәкәрім 
ақынның ең үлкен табысының бірі болып табылады.  
 

жүктеу/скачать 2,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: