Ббк 1. Қаз б 20 Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі Ақпарат және мұрағат комитеті

167
жыла 
жыласам 
жыласаң 
жыласа
күрес 
күрессем 
күрессең 
күрессе
жуын 
жуынсам 
жуынсаң 
жуынса
қаздыр 
қаздырсам 
қаздырсаң 
қаздырса
жатқыз 
жатқызсам 
жатқызсаң 
жатқызса
жегіл 
жегілерсем 
жегілсең 
жегілсе
атыстыр 
атыстырсам 
атыстырсаң 
атыстырса
шапқыла 
шапқыласам 
шапқыласаң 
шапқыласа
алыңқыра 
алыңқырасам 
алыңқырасаң  алыңқыраса
Көпше: 
 
 
жаз   
жазсақ 
жазсаңдар 
жазса
жыла 
жыласақ 
жыласаңдар 
жыласа
күрес 
күрессек 
күрессеңдер 
күрессе
жуын 
жуынсақ 
жуынсаңдар 
жуынса
қаздыр 
қаздырсақ 
қаздырсаңдар 
қаздырса
жатқыз 
жатқызсақ 
жатқызсаңдар 
жатқызса
жегіл 
жегілсек 
жегілсеңдер 
жегілсе
атыстыр 
атыстырсақ 
атыстырсаңдар  атыстырса
шапқыла 
шапқыласақ 
шапқыласаңдар  шапқыласа
алыңқыра 
алыңқырасақ 
алыңқырасаңдар  алыңқыраса
Болымсыз түрлері:
Жекеше: 
 
 
жазба   
жазбасам 
жазбасаң 
жазбаса
жылама 
жыламасам 
жыламасаң 
жыламаса
күреспе 
күреспесем 
күреспесең 
күреспесе
жуынба 
жуынбасам 
жуынбасаң 
жуынбаса
қаздырма 
қаздырмасам 
қаздырмасаң 
қаздырмаса
жатқызба 
жатқызбасам 
жатқызбасаң 
жатқызбаса
жегілме 
жегілмесем 
жегілмесең 
жегілмесе
атыстырма  атыстырмасам  атыстырмасаң  атыстырмаса
шапқылама  шапқыламасам  шапқыламасаң  шапқыламаса
алыңқырама  алыңқырамасам  алыңқырамасаң  алыңқырамаса

168
Көпше: 
 
 
жазба   
жазбасақ 
жазбасаңдар 
жазбаса
жылама 
жыламасақ 
жыламасаңдар 
жыламаса
күреспе 
күреспесек 
күреспесеңдер 
күреспесе
жуынба 
жуынбасақ 
жуынбасаңдар 
жуынбаса
қаздырма 
қаздырмасақ 
қаздырмасаңдар  қаздырмаса
жатқызба 
жатқызмасақ 
жатқызбасаңдар  жатқызбаса
жегілме 
жегілмесек 
жегілмесеңдер 
жегілмесе
атыстырма  атыстырмасақ  атыстырмасаңдар  атыстырмаса
шапқылама  шапқыламасақ  шапқыламасаңдар шапқыламаса
алыңқырама  алыңқырамасақ  алыңқырасаңдар  алыңқырамаса
Дағдыландыру. Осы үлгі бойынша һәр етістен сөздер алып, 
шартты раймен жіктейміз.
5. ЕРЕУІЛ РАЙ
Ереуіл рай дейміз – істейтін істің мақсұтына болымы қарсы, 
ереуіл  болғанда  айтылатын  сөз  түрін.  Мәселен:  «Сұрасаң  да 
бермеймін,  сүйресең  де  ермеймін»  деген  сөздерде  «сұрасаң 
да»,  «сүйресең  де»  деген  ереуіл  рай  болады.  Сұрағанда  алу 
мақсұт, сүйрегенде еру мақсұт еді. Бермеген соң, ермеген соң, 
істің болымы істің мақсұтына қарсы келіп тұр. Сөздің осындай 
түрі ереуіл рай болады.
Жоғарыда билік, ашық һәм шартты раилармен аи- тылған 
сөздерді ереуіл раймен айтып көрейік.
Жіктеу
Болымды түрлері:
Жекеше:  І-ші жақ 
ІІ-ші жақ 
ІІІ-ші жақ
жаз   
жазсамда
25
  
жазсаңда 
жазсада
25
  Қазіргі  емле  бойынша  «да»  шылауы  да  бөлек  жазылады,  мұнда 
түпнұсқадағы жазылуы сақталды.

169
жыла 
жыласамда 
жыласаңда 
жыласада
күрес 
күрессемде 
күрессеңде 
күресседе
жуын 
жуынсамда 
жуынсаңда 
жуынсада
қаздыр 
қаздырсам 
қаздырсаңда 
қаздырсада
жатқыз 
жатқызсамда 
жатқызсаңда 
жатқызсада
жегіл 
жегілерсемде 
жегілсеңде 
жегілседе
атыстыр 
атыстырсамда 
атыстырсаңда 
атыстырсада
шапқыла 
шапқыласамда  шапқыласаңда  шапқыласада
алыңқыра  алыңқырасамда  алыңқырасаңда  алыңқырасада
Көпше: 
 
 
жаз   
жазсақта 
жазсаңдарда 
жазсада
жыла 
жыласақта 
жыласаңдарда 
жыласада
күрес 
күрессекте 
күрессеңдерде 
күресседе
жуын 
жуынсақта 
жуынсаңдарда 
жуынсада
қаздыр 
қаздырсақта 
қаздырсаңдарда 
қаздырсада
жатқыз 
жатқызсақта 
жатқызсаңдарда 
жатқызсада
жегіл 
жегілсекте 
жегілсеңдерде 
жегілседе
атыстыр  атыстырсақта  атыстырсаңдарда  атыстырсада
шапқыла  шапқыласақта  шапқыласаңдарда  шапқыласада
алыңқыра  алыңқырасақта  алыңқырасаңдарда  алыңқырасада
Болымсыз түрлері:
Жекеше: 
жазба   
жазбасамда 
жазбасаңдар 
жазбасада
жылама 
жыламасамда 
жыламасаңдар 
жыламасада
күреспе 
күреспесемде 
күреспесеңде 
күреспеседе
жуынба 
жуынбасамда 
жуынбасаңдар 
жуынбасада
қаздырма 
қаздырмасамда 
қаздырмасаңдар  қаздырмасада
жатқызба 
жатқызбасамда 
жатқызбасаңдар  жатқызбасада
жегілме 
жегілмесемде 
жегілмесеңдерде  жегілмеседе
атыстырма  атыстырмасамда  атыстырмасаңдар  атыстырмасада
шапқылама  шапқыламасамда  шапқыламасаңдар  шапқыламасада
алыңқырама  алыңқырамасамда  алыңқырамасаңдар алыңқырамасада
Көпше: 
 
 
жазба   
жазбасақта 
жазбасаңдар 
жазбаса
жылама 
жыламасақта 
жыламасаңдарда 
жыламасада

170
күреспе 
күреспесекте 
күреспесеңдерде 
күреспеседе
жуынба 
жуынбасақта 
жуынбасаңдарда 
жуынбасада
қаздырма 
қаздырмасақта 
қаздырмасаңдарда  қаздырмасада
жатқызба 
жатқызбасақта 
жатқызбасаңдарда  жатқызбасада
жегілме 
жегілмесекте 
жегілмесеңдерде 
жегілмеседе
атыстырма  атыстырмасақта  атыстырмасаңдарда  атыстырмасада
шапқылама  шапқыламасақта  шапқыламасаңдарда  шапқыламасада
алыңқырама  алыңқырамасақта  алыңқырасаңдарда  алыңқырамасада
Дағдыландыру. Осы үлгі бойынша һәр етістен сөздер алып, 
ереуіл раймен жіктету.
6. РЕНІШ РАЙ
Реніш рай дейміз – істеген-істемеген істерге реніш еткен-
де айтылатын сөз түрін. Мәселен: «Шақырғанда барсамшы!»; 
«Көрдім деп айтпасамшы!». «Барсамшы» дегенде бармағанына 
реніш  айтады.  «Айтпасамшы»  дегенде  айтқанына  реніш  ай-
тады.  «Барсамшы»,  «айтпасам шы»  деген  реніш  көрсететін 
сөздер реніш рай болады. Жоғарыда басқа райлармен айтылған 
сөздерді реніш  раймен айтып қарайық.
Жекеше:  І-ші жақ 
ІІ-ші жақ 
ІІІ-ші жақ
жаз   
жазсамшы  
жазсаңшы 
жазсайшы
жыла 
жыласамшы 
жыласайшы 
жыласайшы
күрес 
күрессемші 
күрессеңші 
күрессейші
жуын 
жуынсамшы 
жуынсаңшы 
жуынсайшы
қаздыр 
қаздырсамшы 
қаздырсаңшы  қаздырсайшы
жатқыз  жатқызсамшы 
жатқызсаңшы  жатқызсайшы
жегіл 
жегілерсемші 
жегілсеңші 
жегілсейші
атыстыр  атыстырсамшы  атыстырсаңшы  атыстырсайшы
шапқыла  шапқыласамшы  шапқыласаңшы  шапқыласайшы
алыңқыра  алыңқырасамшы  алыңқырасаңшы алыңқырасайшы
Көпше: 
 
жаз   
жазсақшы 
жазсаңдаршы 
жазсайшы

171
жыла 
жыласақшы 
жыласаңдаршы    жыласайшы
күрес 
күрессекші 
күрессеңдерші 
  күрессейші
жуын 
жуынсақшы 
жуынсаңдаршы    жуынсайшы
қаздыр  қаздырсақшы 
қаздырсаңдаршы     қаздырсайшы
жатқыз  жатқызсақшы 
жатқызсаңдаршы     жатқызсайшы
жегіл 
жегілсекші 
жегілсеңдерші 
   жегілсейші
шапқыла  шапқыласақшы  шапқыласаңдаршы   шапқыласайшы
алыңқыра алыңқырасақшы алыңқырасаңдаршы   алыңқырасайшы
Болымсыз түрлері:
 
Жекеше: 
 
 
жазба   
жазбасамшы 
жазбасаңшы 
жазбасайшы
жылама  жыламасамшы  жыламасаңшы 
жыламасайшы
күреспе  күреспесемші 
күреспесеңші 
күреспесейші
жуынба  жуынбасамшы  жуынбасаңшы 
жуынбасайшы
қаздырма  қаздырмасамшы  аздырмасаңшы  қаздырмасайшы
жатқызба  жатқызбасамшы  атқызбасаңшы 
атқызбасайшы
жегілме 
жегілмесемші  жегілмесеңші 
жегілмесейші
шапқылама  шапқыласамшы  шапқыламасаңшы  шапқыламасайшы
алыңқырама  алыңқырасамшы  алыңқырамасаңшы  алыңқырамасайшы
Көпше: 
 
 
жазба   
жазбақшы 
жазбасаңдаршы 
жазбасайшы
жылама  жыламасақшы 
жыламасаңдаршы  жыламасайшы
күреспе  күреспесекші 
күреспесеңдерші 
күреспесейші
жуынба  жуынбасақшы 
жуынбасаңдаршы  жуынбасайшы
қаздырма  қаздырмасақшы  қаздырмасаңдаршы  қаздырмасайшы
жатқызба  жатқызмасақшы  жатқызбасаңдаршы  жатқызбасайшы
жегілме  жегілмесекші 
жегілмесеңдерші 
жегілмесейші
атыстырма  атыстырма- 
атыстырмасаң- 
атыстырмасайшы
 
  сақшы 
   даршы
Дағдыландыру. Осы үлгі бойынша һәр етістен сөздеп алып, 
реніш раймен жіктеу.

172
7. ҚАЛАУ РАЙ
Қалау рай дейміз – істі көңіл қалау, қаламауын көрсететін 
сөз түрін. Мәселен: Барсам екен, бармасам екен; Айтсаң екен, 
айтпасаң  екен;  Білдірсе  екен  білдірмесе  екен  деген  сияқты 
сөздер қалау рай бола ды.
Жаз, жыла, күрес, жуын, қаздыр, жатқыз, жегіл, шапқыла, 
алыңқыра деген сөздерді басқа райларда көрсеткен үлгі бойын-
ша болымды-болымсыз түрлерде, жекеше, көпше, үш жақпен 
айтқызу.
Дағдыландыру  үшін  һәр  етістен  сөздер  алып,  жоғарғы 
үлгілер бойынша қалау раймен жіктету.
8. СЕНІМДІ РАЙ
Сенімді  рай  дейміз  –  істің  істелу-істелмеуіне  көңіл  се-
ніп  сөйлегенде  айтылатын  сөз  түрін.  Мәселен:  алғаймын, 
алмағаймын,  тұрғайсың,  тұрмағайсың,  болғай,  болмағай  де-
ген  сияқты  сөздер  сенімді  рай  болады:  жаз,  жыла,  күрес, 
жуын,  қаздыр,  жатқыз,  жегіл,  шапқыла,  алыңқыра  деген 
сөздерді басқа райлардағы үлгі бойын ша: болымды-болымсыз 
түрлерінде жекеше, көпше үш жақпен айтқызу.
Дағдыландыру  үшін  һәр  етістен  сөздер  алып,  сол  үлгілер 
бойынша сенімді раймен жіктету.
9. СЕНІМСІЗ РАЙ
Сенімсіз рай дейміз – істің болу-болмасына көңіл сенбегенін 
көрсететін  сөздің  түрін.  Мәселен:  Барар  ма  екем,  бармас  па 
екем;  Көрер  ме  екенсің,  көрмес  пе  екенсің;  Жүрер  ме  екен, 
жүрмес пе екен деген сияқты сөздер сенімсіз рай болады.
Жаз, жыла, күрес, жуын, қаздыр, жатқыз, жегіл, шапқыла, 
алыңқыра  деген  сөздерді  басқа  райлардағы  үлгі  бойынша 
болымды-болымсыз  түрлерінде,  жекеше,  көпше  үш  жақпен 
айтқызу.

173
10. БОЛЖАЛ РАЙ
Болжал рай дейміз – істі шартқа қарайлап болжалдағандағы 
сөздің түрін. Мәселен: оқыр едім (ақшам болса), ішер едің (су 
болса), барар еді (жалдаса) деген сияқты сөздер болжал рай бо-
лады.
Жаз, жыла, күрес, жуын, қаздыр, жатқыз, жегіл, шапқыла, 
алыңқыра  деген  сөздерді  басқа  райлардағы  үлгі  бойынша 
болымды-болымсыз  түрлерінде  жекеше,  көпше  үш  жақпен 
айтқызу.
Дағдыландыру үшін һәр етістен сөздер алып, алдағы үлгі-
лер бойынша болжал раймен жіктету.
11. МҰҢ РАЙ
Мұң  рай  дейміз  –  істерлік  іске  мұң  болғанда  айтылатын 
сөздің түрін. Мәселен: айтар ма едім, айтпас па едім, жүрер 
ме едің, жүрмес пе едің деген сияқты сөздер мұң рай болады.
Жаз, жыла, күрес, жуын, қаздыр, шапқыз, жегіл, шапқыла, 
алыңқыра  деген  сөздерді  басқа  райлардағы  үлгі  бойынша 
болымды-болымсыз  түрлерінде  жекеше,  көпше,  үш  жақпен 
айтқызу.
Дағдыландыру үшін һәр етістен сөздер алып, мұң раймен 
жіктету.
12. КӨНІС РАЙ
Көніс рай дейміз – іске көнгенде, мойындағанда айтылатын 
сөз түрін. Мәселен: кетемін-та, кетпеймін-та, барамын-та, 
бармайсын-та, көреді-та, көрмейді-та.
Ескерту.  Көніс  рай  екінші  түрлі  де  айтылады,  мәселен: 
кетемін-тағы,  кетпеймін-тағы,  кетесін-тағы,  кетпейсін-
тағы, кетпейді-тағы деген сөздер де көніс рай болады.
Жаз, жыла, күрес, жуын, қаздыр, жатқыз, жегіл, шапқыла, 
алыңқыра  деген  сөздерді  басқа  райлардағы  үлгі  бойынша 
айтқызу.

174
13. ҚАЙРАУ РАЙ
Қайрау  рай  дейміз  –  істі  істеуге  я  істемеуге  қайрай 
сөйлегендегі  сөз  түрін.  Мәселен:  барайыншы,  бармайыншы, 
баршы,  бармақшы,  барсыншы,  бармасыншы  деген  сияқты 
сөздер қайрау рай болады.
Жаз, жыла, күрес, жуын, қаздыр, жатқыз, жегіл шапқыла, 
алыңқыра  деген  сөздерді  басқа  райлардағы  үлгі  бойынша 
айтқызу.
Дағдыландыру үшін һәр етістен сөздер алып, жоғары үлгі-
лер бойынша қайрау раймен жіктету.
14. АЗАЛЫ РАЙ
Азалы рай дейміз – қайрау райдың азамен айтылатын түрін. 
Мәселен:  жүрсейші,  жүрмесейші,  қалсайшы,  қалмасайшы, 
барсайшы, бармасайшы.
Ескерту.  Азалы  райдың  түріне  жақын  өтініштеу  рай  бар: 
Мәселен:  барсана,  тұрсана,  жүрсана,  қойсана,  кетсана  уа 
ғайри солай. Бұл рай бұрын айтылса да, бұл күнде тіпті, ай-
тылмайды десе де болар. Некен-саяқ бұрынғы ертегілерде ғана 
келеді («Қара батыр» деген ертегіні қара).
Жаз, жыла, күрес, жуын, қаздыр, жатқыз, жегіл, шапқыла, 
алыңқыра деген сөздерді басқа райлардағы үлгі бойынша аза-
лы раймен айтқызу.
Дағдыландыру үшін һәр етістен сөздер алып, алдағы үлгілер 
бойынша азалы раймен жіктету.
15. ТЕРІС РАЙ
Теріс рай дейміз – істелетін іске айтылатын сөз теріс түрін. 
Мәселен: барса игі едім, бармаса игі едім, алса игі едің, алмаса 
игі едің, жүрсе игі еді, жүрмесе игі еді деген сөздер теріс рай 
болады.

175
Жаз, жыла, күрес, жуын, қаздыр, жатқыз, жегіл, шапқыла, 
алыңқыра  деген  сөздерді  басқа  райлардағы  үлгі  бойынша 
айтқызу.
Дағдыландыру  үшін  һәр  етістен  сөздер  алып,  алдағы  үлгі 
бойынша теріс раймен жіктету.
Жай  етістіктің  өзгерісі  осы  көрсетілгенше.  Көмекші 
етістіктердің  кейбіреулері  осы  шақпен  сөйлегенде  жай 
етістіктің  жіктеуінен  өзгеше  айтылады.  Мұндай  етістіктер 
төртеу-ақ: жүрмек, тұрмақ, отырмақ, жатпақ. Осы жақпен 
жіктеп, өзгеше түрде айтып қарайық.
Осы шақ
Болымды түрлері:

жүктеу/скачать 2,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: