Ббк 1. Қаз б 20 Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі Ақпарат және мұрағат комитеті

116
Жатыс 
жалғау
танауларымда
танауларыңда
танауларында
Шығыс
жалғау
танауларымнан танауларыңнан танауларынан
17) Дағдыландыру. Ay, бау, тay, жау, қару, жылу уа ғайри 
сондай сөздерді осы көрсеткен үлгі бойынша тәуелді қалыпта 
жалғаулату.
«Қой» деген 
сөз
І-ші жақ
ІІ-ші жақ
ІІІ-ші жақ
Жекеше: Атау қойым
қойың
қойы
Ілік жалғау
қойымның
қойыңның
қойының
Барыс жалғау
қойыма
қойыңа
қойына
Табыс жалғау
қойымды
қойыңды
қойын
Жатыс жалғау қойымда
қойыңда
қойында
Шығыс жалғау қойымнан
қойыңнан
қойынан
Көпше: Атау
қойларым
қойларың
қойлары
Ілік жалғау
қойларымның қойларыңның қойларының
Барыс жалғау
қойларыма
қойларыңа
қойларына
Табыс жалғау
қойларымды
қойларыңды қойларын
Жатыс жалғау қойларымда
қойларыңда
қойларында
Шығыс жалғау қойларымнан қойларыңнан қойларынан
18)  Дағдыландыру.  Бай,  малай,  сай,  тай,  той,  жай  ғайри 
сондай сөздерді осы көрсеткен үлгі бойынша
«Ми» деген сөз  І-ші жақ 
ІІ-ші жақ 
ІІІ-ші жақ
Жекеше: Атау 
миым 
миың 
миы
Ілік жалғау 
миымның  миыңның 
миының
Барыс жалғау 
миыма 
миыңа 
миына
Табыс жалғау 
миымды 
миыңды 
миын

117
Жатыс жалғау 
миымда 
миыңда 
миында
Шығыс жалғау  миымнан 
миыңнан 
миыңнан
Көпше: Атау 
миларым 
миларың 
милары
Ілік жалғау 
миларымның  миларыңның  миларынын
Барыс жалғау 
миларыма 
миларыңа 
миларына
Табыс жалғау 
миларымды  миларыңды 
миларын
Жатыс жалғау 
миларымда 
миларыңда 
миларында
Шығыс жалғау  миларымнан  миларыңнан  миларынан
19) Дағдыландыру. Сый, қи уа ғайри сондай сөздерді осы 
көрсеткен үлгі бойынша тәуелді қалыпта жалғаулату.
§14. Жіңішке создің аяғы жай қалыпта жарты дауысты ды-
быс болса, тәуелді қалыпта жалғаулар былай жалғанады.
«Егеу» деген сөз  І-ші жақ 
ІІ-ші жақ 
ІІІ-ші жақ
Жекеше: Атау  егеуім 
егеуің 
егеуі
Ілік жалғау 
егеуімнің 
егеуіңнің 
егеуінің
Барыс жалғау 
егеуіме 
егеуіңе 
егеуіне
Табыс жалғау 
егеуімді 
егеуіңді 
егеуін
Жатыс жалғау 
егеуімде 
егеуіңде 
егеуінде
Шығыс жалғау  егеуімнен 
егеуіңнен 
егеуінен
Көпше: Атау 
егеулерім 
егеулерің 
егеулері
Ілік жалғау 
егеулерімнің 
егеулеріңнің  егеулерінің
Барыс жалғау 
егеулеріме 
егеулеріңе 
егеулеріне
Табыс жалғау 
егеулерімді 
егеулеріңді 
егеулерін
Жатыс жалғау 
егеулерімде 
егеулеріңде 
егеулерінде
Шығыс жалғау  егеулерімнен  егеулеріңнен  егеулерінен
«Күй» деген сөз  І-ші жақ 
ІІ-ші жақ 
ІІІ-ші жақ
Жекеше: Атау 
күйім 
күйің 
күйі
Ілік жалғау 
күйімнің 
күйіңнің 
күйінің
Барыс жалғау 
күйіме 
күйіңе 
күйіне
Табыс жалғау 
күйімді 
күйіңді 
күйін

118
Жатыс жалғау 
күйімде 
күйіңде 
күйінде
Шығыс жалғау 
күйімнен 
күйіңнен 
күйінен
Көпше: Атау 
күйлерім 
күйлерің 
күйлері
Ілік жалғау 
күйлерімнің  күйлеріңнің 
күйлерінің
Барыс жалғау 
күйлеріме 
күйлеріңе 
күйлеріне
Табыс жалғау 
күйлерімді 
күйлеріңді 
күйлерін
Жатыс жалғау 
күйлерімде 
күйлеріңде 
күйлерінде
Шығыс жалғау 
күйлерімнен  күйлеріңнен 
күйлерінен
«Би» деген сөз 
І-ші жақ 
ІІ-ші жақ 
ІІІ-ші жақ
Жекеше: Атау 
биім 
биің 
биі
Ілік жалғау 
биімнің 
биіңнің 
биінің
Барыс жалғау 
биіме 
биіңе 
биіне
Табыс жалғау 
биімді 
биіңді 
биін
Жатыс жалғау 
биімде 
биіңде 
биінде
Шығыс жалғау 
биімнен 
биіңнен 
биінен
Көпше: Атау 
билерім 
билерің 
билері
Ілік жалғау 
билерімнің 
билеріңнің 
билерінің
Барыс жалғау 
билеріме 
билеріңе 
билеріне
Табыс жалғау 
билерімді 
билеріңді 
билерін
Жатыс жалғау 
билерімде 
билеріңде 
билерінде
Шығыс жалғау 
билерімнен 
билеріңнен 
билерінен
20) Дағдыландыру. Осы үлгі бойынша уй, көмей, ій, ши, 
кеней уа ғайри жай қалыпта аяғында жарты дауыс ты «й» бар 
сөздерді жалғаулату.
§15. Жуан сөздің аяғы жай қалыпта дауыссыз дыбыс болса, 
тәуелді қалыпта жалғаулар былай жалғанады. 
«Мал» деген сөз  І-ші жақ 
ІІ-ші жақ 
ІІІ-ші жақ
Жекеше: Атау  малым 
малың 
малы
Ілік жалғау 
малымның 
малыңның 
малының
Барыс жалғау 
малыма 
малына 
малына

119
Табыс жалғау 
малымды 
малыңды 
малын
Жатыс жалғау  малымда 
малыңда 
малында
Шығыс жалғау  малымнан 
малыңнан 
малынан
Көпше: Атау 
малдарым 
малдарың 
малдары
Ілік жалғау 
малдарымның  малдарыңның  малдарының
Барыс жалғау 
малдарыма 
малдарына 
малдарына
Табыс жалғау 
малдарымды  малдарыңды  малдарын
Жатыс жалғау  малдарымда  малдарыңда  малдарында
Шығыс жалғау  малдарымнан  малдарыңнан  малдарынан
 
21) Дағдыландыру. Осы үлгі бойынша шал, қар, қаз, қап, 
қан, шақ, ас уа ғайри сондай аяғы дауыссыз ды бысты сөздерді 
тәуелді қалыпта жалғаулату.
§16. Жіңішке сөздің аяғы жай қалыпта дауыссыз дыбыс бол-
са, тәуелді қалыпта жалғаулар былай жалғанады.
«Ет» деген сөз 
І-ші жақ 
ІІ-ші жақ 
ІІІ-ші жақ
Жекеше: Атау 
етім 
етің 
еті
Ілік жалғау 
етімнің 
етіңнің 
етінің
Барыс жалғау 
етіме 
етіңе 
етіне
Табыс жалғау 
етімді 
етіңді 
етін
Жатыс жалғау 
етімде 
етіңде 
етінде
Шығыс жалғау 
етімнен 
етіңнен 
етінен
Көпше: Атау 
еттерім 
еттерің 
еттері
Ілік жалғау 
еттерімнің 
еттеріңнің 
еттерінің
Барыс жалғау 
еттеріме 
еттеріңе 
еттеріне
Табыс жалғау 
еттерімді 
еттеріңді 
еттерін
Жатыс жалғау 
еттерімде 
еттеріңде 
еттерінде
Шығыс жалғау 
еттерімнен 
еттеріңнен 
еттерінен
22)  Дағдыландыру.  Осы  үлгі  бойынша  ел,  жыр,  күз,  бет, 
иек, күш, тіс, жең, жем уа ғайри сондай аяғы дауыссыз дыбы-
сты жіңішке сөздерді тәуелді қалыпта жалғаулату.

120
II. ОРТАҚ ТӘУЕЛДІК
§17. Жуан сөздің аяғы жай қалыпта дауыссыз дыбыс болса, 
ортақ тәуелдік түріне жалғаулар былай жалғанады: 
«Апа» деген сөз І-ші жақ 
ІІ-ші жақ 
ІІІ-ші жақ
Жекеше: Атау  апамыз 
апаңыз 
апасы
16
*
Ілік жалғау 
апамыздың 
апаңыздың 
апасының
Барыс жалғау 
апамызға 
апаңызға 
апасына 
Табыс жалғау 
апамызды 
апаңызды 
апасын
Жатыс жалғау  апамызда 
апаңызда 
апасында
Шығыс жалғау  апамыздан 
апаңыздан 
апасынан
Көпше: Атау 
апаларымыз 
апаларыңыз  
апалары
Ілік жалғау 
апаларымыздың  апаларыңыздың  апаларының
Барыс жалғау 
апаларымызға 
апаларыңызға  апаларына
Табыс жалғау 
апаларымызды  апаларыңызды  апаларын
Жатыс жалғау  апаларымызда  апаларыңызда  апаларында
Шығыс жалғау  апаларымыздан  апаларыңыздан  апаларынан
23)  Дағдыландыру.  Аяғында  дауысты  дыбыс  бар  жуан 
сөздерді  осы  үлгі  бойынша  жалғаулату.  Жіңішке  сөздің  аяғы 
жай  қалыпта  дауысты  дыбыс  болса,  ортақ  тәуелдік  қалыпта 
жалғаулар былай жалғанады:
«Іні» деген сөз 
І-ші жақ 
ІІ-ші жақ 
ІІІ-ші жақ
Жекеше: Атау 
ініміз 
ініңіз 
інісі
Ілік жалғау 
ініміздің 
ініңіздің 
інісінің
Барыс жалғау 
інімізге 
ініңізге 
інісіне
Табыс жалғау 
інімізді 
ініңізді 
інісін
Жатыс жалғау 
інімізде 
ініңізде 
інісінде
Шығыс жалғау 
інімізден 
ініңізден 
інісінен
16
 
ІІІ-жақ оңаша тәуелдік сияқты ортақтығын «олардың» деген сөз көрсетеді. 
Мәселен, «олардың апасы», «олардың апалары», «олардың үйі», «олардың 
үйлері».

121
Көпше: Атау 
інілеріміз 
інілеріңіз 
інілері
Ілік жалғау 
інілеріміздің 
інілеріңіздің  інілерінің
Барыс жалғау 
інілерімізге 
інілеріңізге  інілеріне
Табыс жалғау 
інілерімізді 
інілеріңізді 
інілерін
Жатыс жалғау 
інілерімізде 
інілеріңізде  інілерінде
Шығыс жалғау 
інілерімізден 
інілеріңізден  інілерінен
24)  Дағдыландыру.  Осы  үлгі  аяғы  дауысты  жіңішке 
көздерді ортақ тәуелдік түрінде жалғаулату.
§18. Жуан сөздің аяғы жай қалыпта дауысты дыбыс болса, 
ортақ жалғаулар былай жалғанады:
«Бас» деген сөз  І-ші жақ 
ІІ-ші жақ 
ІІІ-ші жақ
Жекеше: Атау  басымыз 
басыңыз 
басы 
Ілік жалғау 
басымыздың 
басыңыздың 
басының
Барыс жалғау 
басымызға 
басыңызға 
басына 
Табыс жалғау 
басымызды 
басыңызды 
басын
Жатыс жалғау  басымызда 
басыңызда 
басында
Шығыс жалғау  басымыздан 
басыңыздан 
басынан
Көпше: Атау 
бастарымыз 
бастарыңыз  
бастары
Ілік жалғау 
бастарымыздың  бастарыңыздың  бастарының
Барыс жалғау 
бастарымызға  бастарыңызға  бастарына
Табыс жалғау 
бастарымызды  бастарыңызды  бастарын
Жатыс жалғау  бастарымызда  бастарыңызда  бастарында
Шығыс жалғау  бастарымыздан   бастарыңыздан  бастарынан
25)  Дағдыландыру.  Осы  үлгі  аяғы  дауыссыз  һәм  жарты 
дауысты жуан сөздерді ортақ тәуелдік түрінде жалғаулату.
§19.  Жуан  сөздің  аяғы  жай  қалыпта  дауыссыз  я  жарты  
дауысты  дыбыс  болса,  ортақ  тәуелдік  түрінде  былай  жал-
ғанады:
«Күш» деген сөз  І-ші жақ 
ІІ-ші жақ 
 ІІІ-ші жақ
Жекеше: Атау  күшіміз 
күшіңіз 
 күші

122
Ілік жалғау 
күшіміздің 
күшіңіздің 
 күшінің
Барыс жалғау 
күшімізге 
күшіңізге 
 күшіне
Табыс жалғау 
күшімізді 
күшіңізді 
 күшін
Жатыс жалғау 
күшімізде 
күшіңізде 
 күшінде
Шығыс жалғау  күшімізден 
күшіңізден 
 күшінен
Көпше: Атау 
күштеріміз 
күштеріңіз 
 күштері
Ілік жалғау 
күштеріміздің  күштеріңіздің   күштерінің
Барыс жалғау 
күштерімізге  күштеріңізге   күштеріне
Табыс жалғау 
күштерімізді  күштеріңізді   күштерін
Жатыс жалғау 
күштілерімізде  күштеріңізде   күштерінде
Шығыс жалғау  күштерімізден  күштеріңізден   күштерінен
26)  Дағдыландыру.  Осы  үлгі  бойынша  аяғы  дауыссыз 
я  жарты  дауысты  жіңішке  сөздерді  ортақ  тәуелдік  түрінде 
жалғаулату.
Жай қалып пен тәуелді қалып арасындағы айырықтар
Жай қалыпта:  Битарап 
  Тәуелді қалыпта:
 
І-ші жақ 
ІІ-ші жақ 
  ІІІ-ші жақ
Барыс жалғау  -ға, -ге 
-а, -е 
  -на, -не
Табыс жалғау  -ды, -ні 
–   
-н
Жатыс жалғау  -да, -де 
–   
-нда, -нде
Шығыс жалғау  -дан, -ден 
  – 
  -нан, -нен
 
-нан, -нен 
  – 
  –
 
  
 
ҚОРЫТУ
Жалғаулар
Септік – -ның, -дың, -ға, -ге, -қа, -ке, -ны, -ды, -да, -дан, 
-нан, -ден, -нен.
Көптік – -лар, -лер, -дар, -дер.

123
Тәуелдіктер
1) Оңаша – -м, -ң, -ы, (-сы)
17
 
2) Ортақ – -мыз (-ымыз), -ңыз (-ыңыз), -ы (-сы)
18
 
ЗАТ ЕСІМНЕН ТУҒАН СӨЗДЕР
Түпкі зат есімдер түпкі заттың есімін көрсетеді. Түпкі затқа 
қатысқан  екінші  зат  болса,  ол  екінші  затты  атау  үшін  түпкі 
заттың есіміне һәр түрлі жұрнақтар жалғанады. Мысалдар:
§1.  «-шы»  жұрнақ  заттың  есіміне  жалғанады:  сол  затқа 
қатысы бар адамдарды атау үшін. Мәселен: «Үй» де ген сөзге 
«-ші»  жұрнағын  жалғап  «үйші»  дейміз,  үй  істейтін  адамды 
атау  үшін;  «Жылқы»  деген  сөзге  «-шы»  жұрнағын  жалғап 
«жылқышы»  дейміз,  жылқы  бағатын  адамды  атау  үшін; 
«Балық»  деген  сөзге  «-шы»  жұрнағын  жалғап  «балықшы» 
дейміз, балық аулайтын адамды атау үшін; «Егін» деген сөзге 
«-ші»  жұрнағын  жалғап  «егінші»  дейміз,  егін  егуші  адам ды 
атау үшін. «Су» деген сөзге «-шы» жұрнағын жалғап «сушы» 
дейміз, су таситын адамды атау үшін уа ғайри сондай.
Дағдыландыру.  «-шы»  жұрнағы  жалғанарлық  сөздерді 
тапқызып, жалғату.
§  2.  «-лық»  (-лік,  -дық,  -дік,  -тық,  -тік)  жұрнақ  зат  есімге 
жалғанады:
Әуелі, сол зат үшін жұмсалатын нәрсені атау үшін. Мәселен: 
«Арқа» деген сөзге «-лық» жұрнағын қосып «арқалық» дейміз, 
арқа  үшін  жұмсалатын  нәрсені  атау  үшін;  «Тер»  деген  сөзге 
«-лік» жұрнағын қосып «терлік» дейміз, тер үшін жұмсалатын 
нәрсені  атау  үшін;  «Мұрын»  деген  сөзге  «-дық»  жұрнағын 
17
 
Сөз аяғы дауысты дыбыс болса, «ы» алдында «с» қосылады.
 
18
 
Ортақ  тәуелдіктің  ІІІ-ші  жағы  оңаша  тәуелдікпен  бірдей;  Ортақтығын 
«олар» деген сөз қосылғанынан білеміз.

124
қосып «мұрындық» дейміз, мұрын үшін жұмсалатын нәрсені  
атау үшін; «Түн» деген сөзге «-дік» жұрнағын қосып «түндік» 
дейміз  түн  үшін  жұмсалатын  нәрсені  атау  үшін;  «От»  деген  
сөзге  «-тық»  жұрнағын  қосып  «оттық»  дейміз,  от  үшін 
жұмсалатын  нәрсені  атау  үшін.  «Өркеш»  деген  сөзге  «-тік» 
жұрнағын қосып «өркештік» дейміз, өркеш үшін жұмсалатын 
нәрсені атау үшін уа ғайри сондай.
Екінші,  басқа  нәрселерге  сол  затты  өлшеу  болатындығын 
көрсету  үшін.  Мәселен:  «Ай»  деген  сөзге  «-лық»  жұрнағын 
жалғап  «айлық»  дейміз,  айдың  өлшеу  болғандығын  көрсету 
үшін;  «Түйе»  деген  сөзге  «-лік»  жұрнағын  жалғап  «түйелік» 
дейміз,  түйенің  басқаларға  өлшеу  екендігін  көрсету  үшін; 
«Жыл» деген сөзге «-дық» жұрнағын жалғап «жылдық» дейміз, 
жылдың басқаларға өлшеу болғандығын көрсету үшін; «Күн» 
деген сөзге «-дік» жұрнағын жалғап, «күндік» дейміз, күннің 
басқаларға өлшеу болғандығын көрсету үшін; «Оқ» деген сөзге 
«-тық»  жұрнағын  жалғап  «оқтық»  дейміз,  оқтық  басқаларға 
өлшеу  болғанын  көрсету  үшін;  «Көйлек»  де ген  сөзге  «-тік» 
жұрнағын жалғап «көйлектік» дейміз, көйлек басқаларға өлшеу 
болғанын көрсету үшін.
Үшінші, сол заттың қалпын көрсету үшін, мәселен: «Аға» 
деген  сөзге  «-лық»  жұрнағын  жалғап,  «ағалық»  дейміз,  аға 
қалпын  көрсету  үшін;  «Іні»  деген  сөзге  «-лік»  жұрнағын 
жалғап, «інілік» дейміз, іні қалпын көрсету үшін; «Шал» деген 
сөзге «-дық» жұрнағын жалғап «шалдық» дейміз, шал қалпын 
көрсету үшін; «Ел» деген сөзге «-дік» жұрнағын жалғап «елдік» 
дейміз,  ел  қалпын  көрсету  үшін;  «Жұрт»  деген  сөзге  «-тық» 
жұрнағын  жалғап  «жұрттық»  дейміз,  жұрт  қалпын  көрсету 
үшін.
Дағдыландыру. «-лық», (-лік, -дық, -дік, -тық, -тік) жұрнақ 
жалғанарлық сөздерді тапқызып, жалғату.
§  3.  «-шылық»  (-шілік)  жұрнақ  зат  есіміне  жалғанады, 
сол  затқа  лайық  қалпын  атау  үшін.  Мәселен:  «Адам»  де-
ген  сөзге  «-шылық»  жұрнағын  жалғап  «адамшылық»  дейміз, 
адамға лайық қалпын атау үшін; «Жігіт» деген сөзге «-шілік» 
жұрнағын жалғап «жігітшілік» дейміз, жігітке лайық қалпын 

125
атау  үшін;  «Қазақ»  деген  сөзге  «-шылық»  жұрнағын  жалғап 
«қазақшылық» дейміз, қазаққа лайық қалпын атау үшін. 
Ескерту.  Бұл  «-шылық»  (-шілік)  жұрнағынан  «балық-
шылық»,  «егіншілік»  деген  сөздердегі  «-шылық»,  «-шілік 
жұрнақтарын  айыру  тиіс,  үйткені  бұлардағы  «-шылық»  екі 
жұрнақтан болған: «-шы» һәм «-лық» (балықшылық, егіншілік) 
һәм бұлар заттың жай ғана қалпын көрсетеді.
Дағдыландыру.  «-шылық»,  «-шілік»,  жұрнақтарын  жал-
ғарлық сөздерді тапқызып жалғату.
§ 4. «-шыл» жұрнақ зат есіміне жалғанады. Сол затты екінші 
зат  жарататындығын,  сүйетіндігін  көрсету  үшін.  Мәселен: 
«Ұйқы» деген сөзге «-шыл» жұрнағын жалғап «ұйқышыл» деп, 
ұйқыны  сүйетіндігін  көрсетеміз;  «Ұлт»  деген  сөзге  «-шыл» 
жұрнағын  жалғап  «ұлтшыл»  деп,  ұлтты  сүйетіндігін  көрсе- 
теміз;  «Қазақ»  деген  сөзге  «-шыл»  жұрнағын  жалғап  «қазақ-
шыл» деп, қазақты сүйетіндігін көрсетеміз уа ғайри сондай.
Дағдыландыру.  «-шыл»  жұрнағын  жалғарлық  сөздерді 
тапқызып, жалғату.
§  5.  «-шық»  (-шік)  жұрнақ  зат  есіміне  жалғанады,  сол 
заттың кішкенелігін көрсету үшін. Мәселен: «Қап» деген сөзге 
«-шық» жұрнағын жалғап «қапшық» деп, қаптың кішкенелегін 
көрсетеміз; «Үй» деген сөзге «-шік» жұрнағын жалғап «үйшік» 
деп, үйдің кішкенелігін көрсетеміз уа ғайри сондай.
Дағдыландыру. «-шық» (-шік) жұрнақ жалғарлық сөздерді 
тапқызып, жалғату.
§  6.  «-ша»  (-ше)  жұрнақ  та  зат  есіміне  жалғанады,  сол 
заттың  кішкенелігін  көрсету  үшін.  Мәселен:  «Құман»  де-
ген сөзге «-ша» жұрнағын жалғап «құманша» деп, құманның 
кішкенелігін көрсетеміз; «Көрпе» де ген сөзге «-ше» жұрнағын 
жалғап  «көрпеше»  деп,  көрпенің  кішкенелігін  көрсетеміз  уа 
ғайри сондай. 
Ескерту. Құнанша, дөненше, бұқаша, өгізше, інгенше, та-
йынша  уа  ғайри  сондай  сөздерді  осы  жолмен  болған  заттың 
кішкене  һәм  сүйкімділігін  көрсету  үшін  сол  заттың  есіміне 

126
мынау жұрнақтар жалғанады: «-шақ», «-қан», «-қай». Мысалы: 
құлын-құлыншақ, бота-бота-қан, бала-балақай.
Дағдыландыру. «-ша» (-ше) жұрнақ жалғанарлық сөздерді 
тапқызып жалғату.
§ 7. «-қой» (-көй -гөй) жұрнақ зат есіміне жалғанады, сол 
затты  күйттеушіні  атау  үшін.  Мәселен:  «Сықақ»  деген  сөзге 
«-қой»  жұрнағын  жалғап  «сықаққой»  деп  күйттеушіні  айта-
мыз; «Әзіл» деген сөзге «-гөй» жұрнағын жалғап «әзілгөй» деп, 
әзіл күйттеушіні атаймыз; «Бата» деген сөзге «гөй» жұрнағын 
жалғап «батагөй» деп, бата күйттеушіні атаймыз.
Дағдыландыру.  «-қой»  (-көй,  -гөй)  жұрнақ  жалғанарлық 
сөздерді тапқызып, жалғату.
§ 8 «-нікі» (-дікі)
19
 жұрнақ зат есіміне жалғанады, нәрсенің 
сол  затқа  тиісті  екендігін  көрсету  үшін:  Мәселен:  «Кісі»  де-
ген сөзге «-нікі» жұрнағын жалғап «кісінікі» дейміз, нәрсенің 
кісіге тиісті екендігін білдіру үшін; «Мал» деген сөзге «-дікі» 
жұрнағын жалғап «малдікі» деп, нәрсенің малға тиісті екендігін 
білдіреміз уа ғайри сондай.
Дағдыландыру. «-нікі» (-дікі) жұрнақ жалғанарлық сөздер 
тапқызып, жалғату.
§  9.  «-лы»  (-ды,  -ты)  жұрнақ  зат  есіміне  жалғанады,  сол 
заттың  екінші  затта  барлығын,  хаттә  молдығын  да  көрсету 
үшін.  Мәселен:  «Бала»  деген  сөзге  «-лы»  жұрнағын  жалғап 
«балалы»  деп,  баласы  көптігін  көрсетеміз;  «Мал»  деген 
сөзге «-ды» жұрнағын жалғап «малды» деп, малы барлығын, 
молдығын  көрсетеміз;  «Ұлақ»  деген  сөзге  «-ты»  жұрнағын 
жалғап  «ұлақты»  деп,  ұлағы  барлығын  көрсетеміз  уа  ғайри 
сондай.
Дағдыландыру.  «-лы»  (-ды,  -ты)  жұрнақ  жалғанарлық 
сөздер тапқызып, жалғату.
19
 
«-нікі», «-дікі» жұрнақ «-ның» (-дың) жалғауларынан шыққан; «-ныңкі», 
«-діңкі» орнына «-нікі», «-дікі» болып кеткен.

127
§ 10. «-сыз» жұрнақ зат есіміне жалғанады сол заттың екін-
ші затта жоқтығын көрсету үшін. Мәселен: «Бала» деген сөзге 
«-сыз»  жұрнағын  жалғап  «баласыз»  деп,  баласы  жоқтығын 
көрсетеміз; «Мал» деген сөзге «-сыз» жұрнағын жалғап «мал-
сыз» деп, малы жоқтығын көрсетеміз; «Жан» деген сөзге «-сыз» 
жұрнағын жалғап «жансыз» деп, жаны жоқтығын көрсетеміз 
уа ғайри сондай.
Дағдыландыру.  «-сыз»  жұрнағын  жалғайтын  сөздер  тап-
қызып, жалғату.
§ 11. «-лас» (-лес, -дас, -дес, -тас, -тес) жұрнақ зат есіміне 
жалғанады, сол затқа басқалар ортақ екендігін көрсету үшін. 
Мәселен:  «Ата»  деген  сөзге  «-лас»  жұрнағын  жалғап  «ата-
лас» деп, атаға ортақ екендігін көрсетеміз; «Жер» деген сөзге 
«-лес» жұрнағын жалғап «жерлес» деп, жерге ортақ екендігі» 
көрсетеміз; «Жол» деген сөзге «-дас» жұрнағын жалғап «жол-
дас»  деп,  жолға  ортақтығын  көрсетеміз.  «Көл»  деген  сөзге 
«-дес» жұрнағын жалғап «көлдес» деп, көлге ортақ екендігін 
көрсетеміз;  «Құдық»  деген  сөзге  «-тас»  жұрнағын  жалғап 
«құдықтас» деп құдыққа ортақ екендігін көрсетеміз; «Шек» де-
ген сөзге «-тес» жұрнағын жалғап «шектес» деп, шекке ортақ 
екендігін көрсетеміз уа ғайри сондай.
Дағдыландыру. «-лас» (-лес, -дас, -дес, -тас, -тес) жұрнағын 
жалғайтын сөздер тапқызып, жалғату.
§  12.  «-еке»  жұрнақ  зат  есіміне  жалғанады,  сол  затты  зор 
тұту  үшін  я  көңіл  аулау  үшін.  «Аға»  деген  сөзге  «еке»  де-
ген жұрнақ жалғап «ағеке» десек, ағаны зор тұтқанымыз яки 
көңілін  аулағанымыз  көрінеді.  «-еке»  жұрнақ  жалпы  есімге  
жай  жалғанады.  Жалпы  есімге  жалғанғанда  ол  есім  қысқар-
тылып  айтылады.  Мәселен:  «Ысмайыл»  деген  есім  жұрнақ 
жалғанғанда қысқарылып «Ыс-еке» болады; «Ыбраһім» деген 
есім  жұрнақ  жалғанғанда  қысқарылып  «Ыб-екең  болады  уа 
ғайри сондай.
Ескерту.  «-еке»  жұрнақ  көбінесе  үлкен  адамдарға  ай-
тылады. Кей сөздерде «-еке» орнына жалғыз «-й» қосылады. 
Мәселен: аға-ағай, апа-апай, ата-атай.

128
Кішіге  сөйлегенде  есіміне  басқа  жұрнақ  яки  жұрнақ  ор-
нына  бүтін  сөз  жалғанады.  Мәселен:  -жан,  -ан,  -ман,  -ш. 
Сүйткенде  «Тұрмұхаммед»  деген  есім  «Тұрман»  болып, 
«Ермұхаммед»  деген  есім  «Ержан»  бо лып,  «Қосмұхаммед»  
деген есім «Қосан», «Жұмағали» деген есім «Жұмаш» болып 
уа ғайри сондай жұрнақтар я сөздер қосылып айтылады.
Дағдыландыру.  Жоғарыда  көрсетілген  «-еке»,  «-жан», 
«-ман», «-ан», «-ш» жұрнақтарын жалғарлық сөздер тапқызып 
жалғату.
§ 13. «-шаң» (-ше) жұрнақ зат есіміне жалғанады, сол зат 
екінші затта көрнеу екендігін көрсету үшін, мәселен: «шапан» 
деген сөзге «-шаң» жұрнағын жалғап «шапаншаң» дейміз: кісі 
үстінде  шапан  көрнеу  екендігін  көрсету  үшін;  «бөрік»  деген 
сөзге «-шең» жұрнағын жалғап, «бөрікшең» дейміз: кісі басын-
да бөрік көрнеу екендігін көрсету үшін.
Ескерту. «-шаң» (-шең) жұрнақ басқа мағынада да жүреді 
яғни зат есіміне жалғанады басқа мағына туғызу үшін. Мәселен: 
«Ашу»  деген  сөзге  «-шаң»  жұрнағын  жалғап  «ашушаң» 
дейміз,  ашуы  оңай  пайда  болғандығын  көрсету  үшін;  «Тер» 
деген  сөзге  «-шең»  жұрнағын  жалғап  «тершең»  дейміз,  тері 
тез  шығатындығын  көрсету  үшін;  «Кір»  деген  сөзге  «-шең» 
жұрнағын  жалғап  «кіршең»  дейміз,  кір  оңай  қонатындығын 
көрсету үшін.
Сүйтіп, «-шаң» (-шең) жұрнақ зат есіміне жалғанады, сол 
заттың оңай пайда болғандығын көрсету үшін де.
Дағдыландыру.  «-шаң»  (-шең)  жұрнақтар  екі  түрлі 
мағынасында жалғанарлық сөздер тапқызып, жалғату.
§ 14. «-а» (-е) жұрнақ зат есіміне жалғанады сол затты іске 
айналдыру  үшін.  Мәселен:  «Ас»  деген  сөзге  «-а»  жұрнағын 
жалғап «аса» дейміз, асты іске айналдыру үшін; «Дем» деген 
сөзге «-е» жұрнағын жалғап «деме» дейміз, демді іске аудару 
үшін.
Дағдыландыру. «-а» (-е) жұрнақ жалғарлық сөз тапқызып, 
жалғату.

129
§  15.  «-ла»  (-ле,  -да,  -де,  -та,  -те)  жұрнақ  зат  есіміне 
жалғанады, істі сол затпен істеу үшін. Мәселен: «Таға» деген 
сөзге  «-ла»  жұрнағын  жалғап  «тағала»  дейміз,  істі  тағамен 
істеу үшін; «Шеге» деген сөзге «-ле» жұрнағын қосып «шеге-
ле»  дейміз,  істі  шегемен  істеу  үшін;  «Тұз»  деген  сөзге  «-да» 
жұрнағын  жалғап  «тұзда»  дейміз,  істі  тұзбен  істеу  үшін; 
«Көз» деген сөзге «-де» жұрнағын жалғап «көзде» дейміз, істі 
көзбен істеу үшін; «Таяқ» деген сөзге «-та» жұрнағын жалғап 
«таяқта»  дейміз  істі  таяқпен  істеу  үшін;  «Тіс»  деген  сөзге  
«-те» жұрнағын жал ғап «тісте» дейміз, істі тіспен істеу үшін.
Дағдыландыру.  «-ла»  (-ле,  -да,  -де,  -та,  -те)  жұрнақтар 
жалғанарлық сөздер тапқызып, жалғату.
§  16.  «-ғар»  (-қар,  -кер)  жұрнақ  зат  есіміне  жалғанады: 
басқаны сол затта болдыру үшін. Мәселен: «Аң» де ген сөзге 
«-ғар» жұрнағын жалғап «аңғар» дейміз, аңында болдыру үшін; 
«Бас» деген сөзге «-қар» жұрнағын жалғап «басқар» дейміз, ба-
сында болдыру үшін; «Ес» деген сөзге «-кер» жұрнағын жалғап 
«ескер» дейміз, есінде болдыру үшін. 
Дағдыландыру.  «-ғар»  (-қар,  -кер)  жұрнақ  жалғанарлық 
сөздер тапқызып, жалғату.
§ 17. «-сын» жұрнақ зат есіміне жалғанады, сол зат сияқтану 
үшін. Мәселен: «Адам» деген сөзге «-сын» жұрнағын жалғап 
«адамсын»  дейміз,  адам  сияқтану  үшін;  «Жігіт»  деген  сөзге 
«-сін»  жұрнағын  жалғап  «жігітсін»  дейміз,  жігіт  сияқтану 
үшін.
Дағдыландыру.  «-сын»  жұрнағы  жалғарлық  сөздерді 
тапқызып, жалғату.
§  18.  «-шыла»  (-шіле)  жұрнақ  зат  есіміне  жалғанады,  сол 
зат сияқты істеуді көрсету үшін. Мәселен: «Қазақ» деген сөзге 
«-шыла» жұрнағын жалғап «қазақшыла» дейміз, қазақ сияқты 
істеу  үшін;  «Естек»  деген  сөзге  «-шіле»  жұрнағын  қосып 
«естекшіле» дейміз, естек сияқты істеу үшін.
Дағдыландыру.  «-шыла»  (-шіле)  жұрнағын  жалғарлық 
сөздер тапқызып, жалғату.

130
§ 19. «-ық» (-ік) жұрнақ зат есіміне жалғанады, сол зат пай-
да  болуын  көрсету  үшін.  Мәселен:  «От»  деген  сөзге  «-ық» 
жұрнағын  жалғап  «отық»  дейміз,  от  пайда  бо луын  көрсету 
үшін; «Жел» деген сөзге «-ік» жұрнағын қосып «желік» дейміз, 
жел  пайда  болуын  көрсету  үшін.  Бұл  жұрнақтар  орнына  кей 
сөздерде «-ай» (-ей) жұрнақ та айтылады. Мәселен: «От» деген 
сөзге «-ай» жұрнағын жалғап «отай» дейміз, от пайда болуын 
көрсету үшін; «Іс» деген сөзге «-ей» жұрнағын жал ғап «ісей» 
дейміз, іс пайда болуын көрсету үшін.
Дағдыландыру.  «-ық»  (-ік),  «-ай»  (-ей)  жұрнақтар 
жалғанарлық сөздер тапқызып, жалғату.
§  20.  «-гер»  жұрнақ  зат  есіміне  жалғанады,  сол  затты  
қолданушыны  көрсету  үшін.  Мәселен:  «Сауда»  деген  сөзге  
«-гер»  жұрнағын  жалғап  «саудагер»  дейміз,  сауданы  қолда-
нушыны көрсету үшін.
Дағдыландыру.  «-гер»  жұрнағы  жалғанарлық  сөздер 
тапқызып жалғату.
§  21.  «-дай»  (-дей)  жұрнақ  зат  есіміне  жалғанады,  басқа 
затты сол затқа балау үшін, теңеу үшін. Мәселен: «Ай» деген 
сөзге  «-дай»  жұрнағын  жалғап  «айдай»  дейміз,  біp  нәрсені 
айға  балағанда;  «Күн»  деген  сөзге  «-дей»  жұрнағын  жалғап 
«күндей»  дейміз,  нәрсені  күнге  балағанда;  «Оқ»  деген  сөзге 
«-тай»  жұрнағын  жалғап  «оқтай»  дейміз,  оққа  балағанда; 
«Шөп» деген сөзге «-тей» жұрнағын жалғап «шөптей» дейміз, 
шөпке балағанда.
Дағдыландыру. «-дай» (-дей) жұрнағын жалғарлық сөздер 
тапқызып, жалғату.
§ 22. «-дағы» (-дегі) жұрнақ зат есіміне жалғанады, нәрсенің 
болуы сол затта екендігін көрсету үшін. Мәселен: «Тау» деген 
сөзге «-дағы» жұрнағын жалғап «таудағы» дейміз, болуы тау-
да болса; «Үй» де ген сөзге «-дегі» жұрнағын жалғап «үйдегі» 
дейміз, болуы үйде болса; «Жас» деген сөзге «-тағы» жұрнағын 
жалғап «жастағы» дейміз, болуы жас кезде болса; «Түс» деген 
сөзге «-тегі» жұрнағын жалғап «түстегі» дейміз, болуы түс кез-
де болса.

131
Дағдыландыру.  «-дағы»  (-дегі)  жұрнағын  жалғарлық 
сөздер тапқызып, жалғату.
СЫН ЕСІМ
Нәрселердің  сынын  көрсететін  сөздерді  сын  есім  дейміз. 
Сын екі түрлі 1. Тек сыны, 2. Сыр сыны. Тек сыны нәрсенің 
тегін көрсетеді. Мәселен: ағаш аяқ, күміс қасық алтын жүзік, 
қағаз ақша, жез құман, киіз қалпақ, мақта жіп, қайыс жүген 
уа ғайри сондайлар. 
Іздету. Тек сыны сөздер таптыру.
Сыр сыны нәрсенің ішкі, тысқы сырын, реңін яғни түрін, 
түсін,  тегін,  тұлғасын,  пішінін,  жайын,  күйін  көрсетеді. 
Мәселен: биік, аласа, жуан, жіңішке, толық, нәзік, арық, семіз, 
тоқ,  аш,  шебер,  шорқақ,  ұста,  олақ,  ақ,  қара,  қызыл,  сары, 
көк, жасыл, торы, күрең, шабдар, бурыл, зерек, кеще, тентек, 
жуас, шадыр, момын, қу, сұм, аңқау уа ғайри сондайлар.
Іздету. Сыр сыны сөздер таптыру.
Сыр  сынында  үш  шырай  бар:  1.  Жай  шырай.  2.  Талғаулы 
шырай. 3. Таңдаулы шырай.
Жай шырай артық-кем демей, нәрсенің сиқын жай көрсетеді. 
Мәселен:  жақсы  атан,  жаман  қой,  тентек  бала,  жуас  aт, 
шорқақ кісі, қызыл шүберек, биік ағаш уа ғайри сондайлар.
Талғаулы  шырай  нәрсе  сиқының  бірінен-бірі  я  кемдігін 
көрсетеді; оны көрсету үшін жай сындағы сөзге «-рақ», «-рек» 
деген талғау қосымшалары
§ 1. «-рақ» қосымша жуан сөзге, «-рек» қосымша жіңішке 
сөзге  тіркеледі.  Мәселен:  жақсы-жақсырақ  жаман-жа-
манырақ, зерек-зерегірек, семіз-семізірек уа ғайри солайша. 
Дағдыландыру. Төмендегі сөздерге талғау қосымшаларын 
тіркету.
Аласа, төмен, ақ, қызыл, сұр, қара, сары, шұбар, бай, батыр, 
жарлы, жақын, алыс, үлкен, кіші, биік! ескі, жаңа, терең, таяз, 
саяз, арзан, қымбат, қою, сұйық, ерке, тік, жеңіл, тегіс.
Іздету. Талғау қосымшаларын тіркерлік сөздер таптыру.

132
§  2.  «-рақ»,  «-рек»  қосымшаларсыз  талғау  шырай  да  бо-
лады. Мәселен: Сиырдан жылқы биік; Аттан атан мықты; 
Қарағайдан қайың аласа; Асаннан Досан кіші; Темірден ағаш 
жеңіл уа ғайри сондай.
Талғау шырайын күшейткенде, көптеген сөз қосылып айты-
лады. Мәселен: Сиыр түйеден көп
20
 аласа; Қой аттан көп арзан; 
Талдан қарағай көп биік; Темірден ағаш көп жеңіл уа ғайри со-
лай.
Дағдыландыру.  Төмендегі  сөздерді  талғау  шыраймен 
күшейткізу.
Қыстан  күз  жылы,  күзден  шілде  жылы;  Айраннан  қымыз 
жақсы;  Ағаштан  темір  берік;  Тезектен  тас  ауыр;  Түлкіден 
қасқыр үлкен; Кесірткеден жылан ұзын; Түйеден піл зор; Шек-
пеннен күпі қалың; Бүлдіргеннен шие қызыл; Жазудан оқу оңай; 
Теңізден көл кіші; Aйдан күн жарық; Таяқтан құрық ұзын; Би-
дайдан тары ұсақ; Киізден шүберек жұқа; Көлден теңіз терең, 
Қатықтан қымыз сұйық.
Іздету. Осылар сияқты сөздерді балаларға таптыру.

жүктеу/скачать 2,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: