Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан



Pdf көрінісі
бет113/157
Дата10.04.2022
өлшемі13,53 Mb.
#30525
1   ...   109   110   111   112   113   114   115   116   ...   157
Байланысты:
nesipbaev t adam zhne zhanuarlar fiziologiiasy

Жиырылгыштық деп ет талшықтарының тітіркеңдіргіш өсерімен өзінің 
ұзындығы мен ширығу деңгейін өзгертетін қасиетін айтады.
229- 
сурақ. Жиырылу жылдамдыгына қарай ет талшықтары қалай 
ж іктеледі?
Жиырылу жылдамдығына қарай ет талшықтары шапшаң жөне баяу 
әрекеті болып бөлінеді.
Шапшаң өрекетті, немесе фазалық, талшықтарда саркоплазмалық 
ретикулум жақсы дамиды да, одан кальций иондары оңай, тез шыға- 
ды.  Мұндай талшықтар қанмен нашар жабдықталады, жиырылған- 
нан соң шапшаң босаңсиды жөне оларда тотықтырғыш ферменттердің 
белсенділігі томен келеді. Олардың талшықтары ақ  түсті, ірі өрі үзы- 
нырақ, құрамында миоглобин аз, гликоген көп болады.
Баяу  өрекеті,  немесе  тонустық,  талшықтардың  түсі  қызыл, 
диаметрі жіңішке, тотықтырғыш ферменттерінің белсенділігі жоғары 
жөне олардың құрамында миоглобин көп, гликоген аз жинақталады.
Ш апшаң өрекетгі еттер белгілі мерзім ішіңде АТФ-ті көп жүмсайды 
жөне  тонустық  жиырылу  кезінде  қуатгы  аз  сақтайды.  Сондықтан 
статикалық жүмыс атқарылғанда (мысалы, дененің кеңістіктері жағ- 
дайын сақтау үшін) организм негізінен баяу өрекеті қызыл талшық- 
тарды,  ал жылдам қимыл атқару үшін  шапшаң өрекеті ақ  талшық- 
тарды пайдаланады.
230-  сурақ.  Булшық ет жиырылуының қандай турлері болады?
Бүлш ы қ етте изотониялық,  изометриялық жөне ауксотониялық 
жиырылу түрлері кездеседі.
Изотониялық жиырылу кезінде ет талшықтарының ширығу деңгейі 
өзгермей, оның тек ұзындығы қысқарады. Тәжірибе жағдайында изо- 
тониялы қ  жиырылу  оқшауланған  бұлш ық  етке  аз  ғана  жүк  іліп, 
электр тогымен тітіркендірген кезде байқалады.
Изометриялық жиырылу жағдайында бүлшық етгің ұзыңдығы өзгер- 
мей,  тек  ширығу деңгейі  артады.  Төжірибе жағдайында жиырылу- 
ды ң  бүл  түрі  оқш ауланған  бүлш ы қ  етке  тым  ауыр  ж үк  іліп, 
тітіркендіргенде байқалады.
218
Табиғи жағдайда таза изотониялық,  немесе таза изометриялық, 
жиырылулар кездеспейді. Денеде бұлш ы қ еттің екі ұшы сүйек ры- 
чагына  бекіген,  сондықтан  ол  жиырылған  кезде  өзі  эсер  ететін 
мүшенің салмағына тең кедергіні,  немесе антагонист еттердің қар- 
сылыгын жеңу керек. Демек,  өрекет үстінде ет талшығы өрі ширы- 
ғады, өрі қысқарады.
Ауксотониялық жиырылу деп бүлш ық еттің ширығу деңгейі мен 
ұзындығын өзгерте жиырылуын айтады.  Қимыл әрекет үстінде етгер 
ауксотониялық жиырылу жағдайында болады, бірақ онда не изото- 
ниялық, не изометриялық жиырылу басымырақ келеді.
Тітіркендіру жиілігіне байланысты ауксотониялық жиырылу дара 
жөне қарыса жиырылу (тетанус) түрлеріне бөлінеді. Қарыса жиыры­
лу кертпешті (тісті) жөне жазық қарысу  болып бөлінеді.
231-сурақ. Булшық еттің жиырылу процесі қалай атқарылады?
Бұлш ық еттің жиырылу механизмі  өте  күрделі,  сондықтан  оны 
түсіндіру мақсатында бірнеше теория ұсынылған.  Олардың алгаш- 
қысы  -  актомиозиндік  теория.  1939  жылы  В.А.Энгельгардт  пен 
М .Н.Любимова  миозин  белогына  АТФ-ті  ыдырататын  АТФ -аза 
ферментінің қасиетгері төн екенін анықтаған, сондықтан АТФ әсерімен 
миозин жіптері қысқарып, ет жиырылады. Кейінірек Венгрия галы- 
мы А.Сцент-Дьорди ет талшығының қүрамында екінші - актин бе- 
логының болатынын анықтаған.  Бұл белок миозинмен қосылып ак- 
томиозин  кешенін  түзеді.  Актомиозиннің  ферментгік  белсенділігі 
миозиннен  10  есе  артық болады.  Бүл теорияға  сөйкес  актомиозин 
АТФ-ті ьщыратып, бөлінген қуат есебінен өзі жиырылады.
Мейер үсынған жіпиіумақтық (мицелярлық)  теория бойынша ми­
озин  молекуласы  өзара  пептидтік байланыс  арқылы  біріккен  амин 
қышқылдарыньщ үзын тізбегінен құралады. Бүл амин қышқылдары 
коллоидтық бөліктерге, — мицелл аларға, топтасады. Тыныштық жағ- 
дайыңда мицелл алар шиыршық (спираль) түрінде орналасады. Бүлшық 
ет қозған кезде шиыршықта оң жөне теріс зарядталған бүйірлік ион- 
дар  тобы  пайда  болады.  Олардың  электростатистикалық  тартылуы 
нотижесінде ет талшықтарының ұзьшдьиы қысқарады, ет жиырылады.
Қазіргі кезде  актомиозиндік теория негізінде А.Ходжкин үсын- 
ған протофибриллалардың сырганауы атты теория қабылданған.  Бүл 
теорияға сөйкес тыныштық жағдайында актин протофибриллалары 
өздерінің үшымен миозин протофибриллаларының арасына еніп жата- 
ды. Бүлшық ет қозған кезде актин мен миозин арасындағы құрылым- 
ды қ жөне физика-химиялық байланыстар өзгеріп, актин жіпшелері
219


миозиннің бойымен саркомердің ортасына қарай жылжи бастайды 
да, Z -мембранасын өзімен бірге тартып, саркомер қысқарады. “Сыр- 
ғанау“ кезінде актин мен миозин жіпшелерінщ, А дискасының ұзын- 
дығы өзгермейді, ал И жөне Н дискалары қысқарады.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   109   110   111   112   113   114   115   116   ...   157




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет