Байланысты: nesipbaev t adam zhne zhanuarlar fiziologiiasy
Жиырылгыштық деп ет талшықтарының тітіркеңдіргіш өсерімен өзінің
ұзындығы мен ширығу деңгейін өзгертетін қасиетін айтады.
229- сурақ. Жиырылу жылдамдыгына қарай ет талшықтары қалай ж іктеледі? Жиырылу жылдамдығына қарай ет талшықтары шапшаң жөне баяу
әрекеті болып бөлінеді.
Шапшаң өрекетті, немесе фазалық, талшықтарда саркоплазмалық
ретикулум жақсы дамиды да, одан кальций иондары оңай, тез шыға-
ды. Мұндай талшықтар қанмен нашар жабдықталады, жиырылған-
нан соң шапшаң босаңсиды жөне оларда тотықтырғыш ферменттердің
белсенділігі томен келеді. Олардың талшықтары ақ түсті, ірі өрі үзы-
нырақ, құрамында миоглобин аз, гликоген көп болады.
Баяу өрекеті, немесе тонустық, талшықтардың түсі қызыл,
диаметрі жіңішке, тотықтырғыш ферменттерінің белсенділігі жоғары
жөне олардың құрамында миоглобин көп, гликоген аз жинақталады.
Ш апшаң өрекетгі еттер белгілі мерзім ішіңде АТФ-ті көп жүмсайды
жөне тонустық жиырылу кезінде қуатгы аз сақтайды. Сондықтан
статикалық жүмыс атқарылғанда (мысалы, дененің кеңістіктері жағ-
дайын сақтау үшін) организм негізінен баяу өрекеті қызыл талшық-
тарды, ал жылдам қимыл атқару үшін шапшаң өрекеті ақ талшық-
тарды пайдаланады.
230- сурақ. Булшық ет жиырылуының қандай турлері болады? Бүлш ы қ етте изотониялық, изометриялық жөне ауксотониялық
жиырылу түрлері кездеседі.
Изотониялық жиырылу кезінде ет талшықтарының ширығу деңгейі
өзгермей, оның тек ұзындығы қысқарады. Тәжірибе жағдайында изо-
тониялы қ жиырылу оқшауланған бұлш ық етке аз ғана жүк іліп,
электр тогымен тітіркендірген кезде байқалады.
Изометриялық жиырылу жағдайында бүлшық етгің ұзыңдығы өзгер-
мей, тек ширығу деңгейі артады. Төжірибе жағдайында жиырылу-
ды ң бүл түрі оқш ауланған бүлш ы қ етке тым ауыр ж үк іліп,
тітіркендіргенде байқалады.
218
Табиғи жағдайда таза изотониялық, немесе таза изометриялық,
жиырылулар кездеспейді. Денеде бұлш ы қ еттің екі ұшы сүйек ры-
чагына бекіген, сондықтан ол жиырылған кезде өзі эсер ететін
мүшенің салмағына тең кедергіні, немесе антагонист еттердің қар-
сылыгын жеңу керек. Демек, өрекет үстінде ет талшығы өрі ширы-
ғады, өрі қысқарады.
Ауксотониялық жиырылу деп бүлш ық еттің ширығу деңгейі мен
ұзындығын өзгерте жиырылуын айтады. Қимыл әрекет үстінде етгер
ауксотониялық жиырылу жағдайында болады, бірақ онда не изото-
ниялық, не изометриялық жиырылу басымырақ келеді.
Тітіркендіру жиілігіне байланысты ауксотониялық жиырылу дара жөне қарыса жиырылу (тетанус) түрлеріне бөлінеді. Қарыса жиыры
лу кертпешті (тісті) жөне жазық қарысу болып бөлінеді.
231-сурақ. Булшық еттің жиырылу процесі қалай атқарылады? Бұлш ық еттің жиырылу механизмі өте күрделі, сондықтан оны
түсіндіру мақсатында бірнеше теория ұсынылған. Олардың алгаш-
қысы - актомиозиндік теория. 1939 жылы В.А.Энгельгардт пен
М .Н.Любимова миозин белогына АТФ-ті ыдырататын АТФ -аза
ферментінің қасиетгері төн екенін анықтаған, сондықтан АТФ әсерімен
миозин жіптері қысқарып, ет жиырылады. Кейінірек Венгрия галы-
мы А.Сцент-Дьорди ет талшығының қүрамында екінші - актин бе-
логының болатынын анықтаған. Бұл белок миозинмен қосылып ак-
томиозин кешенін түзеді. Актомиозиннің ферментгік белсенділігі
миозиннен 10 есе артық болады. Бүл теорияға сөйкес актомиозин
АТФ-ті ьщыратып, бөлінген қуат есебінен өзі жиырылады.
Мейер үсынған жіпиіумақтық (мицелярлық) теория бойынша ми
озин молекуласы өзара пептидтік байланыс арқылы біріккен амин
қышқылдарыньщ үзын тізбегінен құралады. Бүл амин қышқылдары
коллоидтық бөліктерге, — мицелл аларға, топтасады. Тыныштық жағ-
дайыңда мицелл алар шиыршық (спираль) түрінде орналасады. Бүлшық
ет қозған кезде шиыршықта оң жөне теріс зарядталған бүйірлік ион-
дар тобы пайда болады. Олардың электростатистикалық тартылуы
нотижесінде ет талшықтарының ұзьшдьиы қысқарады, ет жиырылады.
Қазіргі кезде актомиозиндік теория негізінде А.Ходжкин үсын-
ған протофибриллалардың сырганауы атты теория қабылданған. Бүл
теорияға сөйкес тыныштық жағдайында актин протофибриллалары
өздерінің үшымен миозин протофибриллаларының арасына еніп жата-
ды. Бүлшық ет қозған кезде актин мен миозин арасындағы құрылым-
ды қ жөне физика-химиялық байланыстар өзгеріп, актин жіпшелері
219
миозиннің бойымен саркомердің ортасына қарай жылжи бастайды
да, Z -мембранасын өзімен бірге тартып, саркомер қысқарады. “Сыр-
ғанау“ кезінде актин мен миозин жіпшелерінщ, А дискасының ұзын-
дығы өзгермейді, ал И жөне Н дискалары қысқарады.