Әдістемесі тұрдалиева Г. Ж. Тұрдалиева бастауыш

1. ЕҢБЕКСҮЙПШ ҚОЛ.
2. ҚАЙРАТ-ЖІГЕРГЕ ТОЛЫ ЖҮРЕП  БАР.
3. АҚЫЛ.
Е р т е г і ә л е м ін ің  т ү р і м е н  к е й іп к е р л е р ін е
м а ғ л ү м а т  б ер у
Бүл  тақы ры пта  "Ертегі  өлемінің  түрі  көп  пе  әлде 
кейіпкері көп пе?" деген сүрақ пайда болып отыр.
Қазақ ертегілерін мазмүнына, оқиға желісі, сипатьгаа 
қарай бірнеше түрге бөлеміз. Солардың ішінде ең басты- 
лары:
А)  Ңиял-ғажайып ертегілері.
Ә)  Хайуанаттар жайындағы ертегілер.
Б)  Түрмыс-салт ертегілері.
Қ иял-ғаж айы п  ертегілеріне  кіретін  ертегілер  ескі 
заманда пайда болғаны аңғарылады.
Қиял-ғажайып ертегілер ертедегі адамдардың болмыс 
жайындағы  үғымынан,  әр түрлі  қауіп-қатерлерден  ңү- 
тылу, тірш ілік ету, табиғат сырын танып білу және оны 
өзіне  бағындыру  ж айындағы  арман-қиялынан  туған. 
Сондықтан  бүл ертегілерде ертедегі адамдардың арман 
мүддесі,  ж ақсылыңты  болашаңтан  күтуі,  оптимистік 
көзқарасы да көрініп отырады. Олар ауыр еңбекті жеңіл- 
детсек, жаңсы шат өмірге жетсек деп арман қылған. Бүл 
жөнінде  М.  Горький  былай  дейді:  Тіпті  атам  заманғы 
уақытта-ақ адам баласы өуеде үшу мүмкіншілігі жөнінде 
ойлаған.
Қиял-ғажайып  ертегілердің  жағымды  кейіпкерлері 
ңарапайым адамдар болып отырады. Олар алдына қойған 
маңсатына жету үшін,  табиғат сырын  танып  білу,  тір- 
ш ілік  ету,  ж аулары н  ж еңу  үш ін  күреседі.  Көптеген 
қиыншылыңтарды басынан кешіре отырып, аңырында, 
маңсат-мүратьгаа жетеді, біртіндеп табиғат сырын үғына 
бастайды,  қандай  ж аулары   болса  да  талқандап  жеңіп 
ж үреді.
Х айуан аттар  ж айы ндағы   ертегілер.  Бүл  топтағы  
ертегілердің де алғашқы үлгілері өте ерте заманда туған. 
Ертедегі адамдар өздерінің күн  көрісі үшін төрт аяқты
95

хайуандарды найдалану, оларды үйрету, асырау жаиын 
қарастырған,  әрбір хайуанат туралы,  оның қасиеті  ту- 
ралы  түрлі  мифтік  үғым-түсініктер  ойлап  ш ығарған. 
Табиғат сырын, жаратылыс қүбылыстарын түсіне алма- 
ған, ертедегі адамдар әрбір хайуанаттардың жаратушы- 
сы,  иесі бар деп  ойлаған,  кейбір хайуанаттарды пір тү-
ты п, оған табынатын бо лған.
Бергі заманда шығарылған халық ертегілерінде хайуа- 
наттар бүрынғы керемет бейнесінде емес, өз болмысына
байланысты алынады.
Төрт түлік  мал  шаруа  адамына,  бір  жағынан,  көлік 
күш і  болса,  екіншіден,  іш етін  тамақ,  киетін  киім  еді. 
Сондықтан да халық төрт түлік малды, үй хайуандарын 
өзінің ертегісіне қосқанда,  олардың пайдалы қызметін
даралап көрсетуге мөн береді.
Хайуандарды  өз  бейнесінде  алады.  Әрқайсысының 
өзіне төн ж ы ртқы ш ты қ қылығы,  ісі суреттеледі.
Түрмыс-салт  ертегілері.  Қ азақ  ертегілерінің  ішінде 
тақы ры бы   мен  оқиғасы   аса  мол  түрі  түрм ы с-салтқа 
байланысты туған ертегілер. Түрмыс-салт ертегілері  қа- 
рапайым адамдардың өмірі мен ісін, түрмыс-тіршілігін, 
топтық-қоғамдық жайларын, өлеуметтік көзқарастарын 
суреттеуге қүрылады.  Бүлардың бөрі халы қ ортасынан 
ш ы ққан  басты  кейіпкер  еңбек  адамы  арқылы  баянда- 
лады.  Неше  түрлі  қиынш ылық,  кедергілерді,  аңдыған 
жауды  жеңетін  де,  сөйтіп,  мақсатына жететін де қара-
пайым адам болады.
Халықтың түрмыс-тіршілігіне, салтына байланысты
туған ертегілері бір ғасырдың ғана жемісі емес, ол онда- 
ған  ғасырлардың  ж емісі.  Х алы қты ң  түрмыс-салтына 
байланысты  туған  ертегілердің басты  тақырыбы  еңбек 
адамдарының  өмірі,  ісі  болып  келеді.  Бүл  ретте  қара- 
пайым адамдар халық ертегілерінде қанаушы топқа қар- 
сы бейнеде алады, олардың ісі ақылы, өнері, адамгерші- 
лігі  хандар мен байлардан  өлдеқайда артық етіп сурет- 
теледі.
Бүл  тақы ры птағы   ертегілер  М.Өуезов  айтқандай, 
адамға пайда келтіретін ақыл -  өсиет түрінде келеді.
96

Ертегінің оқиғасын  тартымды етіп  құру, бір өңгіме- 
ден  екіншісін  тудыру  ертегішілердің  шеберлігіне  бай- 
ланысты. 
,
М.Өуезов  пеніЕ.Исмайылов  қазақ  ертегіш ілерінің 
айтқыш тық өнеріне ерекше  мөн береді.
Олар  ертекш іні  үлкен  ш ығармаш ы лықтың  иесіне, 
дарынды ақынға теңейді. Шынында да ертегі айту ерік- 
кенің ермегі емес.  Неше түрлі ғажайып оқиғаға қүрыл- 
ған  ертегілерді  ж ігін  бүзбай  өрістете  айту,  өрбір  эпи- 
зодты арасынан қыл өтпестей етіп байланыстыру, сюже- 
тін қызғылықты етіп баяндау, ертегілердің өрбір кейіп- 
керлеріне лайықты  мінездемелер беру,  олардың образ- 
дарын  көз  алдына  елестетерліктей  портретін  ж асау, 
өрқайсысының іс-өрекеттеріне қарай сөз таба білу ғажап 
өнер.
Белгілі  қазақ жазуш ылары,  зерттеушілері  С.Қасқа- 
басов,  Е.Түрсынов  "Ертекші болу үшін  арнайы дайын- 
дың мектебінен өту керек” деді.
Ертекші адамның қиялын ұштап, ойын дамытады, ха- 
лықтың тәрбие көзімен табыстырады. Сондықтан баланы 
тал бесікте жатқан күнінен бастап танымдықта төлімдік 
мөні зор халық шығармаларымен сусындату төрбие ісін- 
дегі маңызды міндет.
Ертегілер өлемі -  өмір өлемінің шарайнасы.
Ертегі  ішінде  балалардың  жас  ерекшеліктеріне  сай 
мүралар фантазиясы көп, халық ертегісі ғасырлар бойы 
балаларды өзіне қызықтыра тартып, ой-ңиялын жетіл- 
діреді.  Ертегілердің  балалардың  ойына  қозғау  салып, 
өмірдің  неше  алуан  соқпағын  танытады,  сана-сезім, 
аңыл-ойының ерте дамып, эстетикалың талғамдарының 
қалыптасуына әсер етеді.
Ертегілерді  оңу  арқы лы   оқуш ыларды  қарапайым- 
дылықңа, қайырымдылыңңа адалдыңқа, т.б. сияқты қа- 
сиеттерге баули отырып, олардағы ңанатты да асыл сөз- 
дермен  оқушылардың сөздік  қорын  міндетті түрде  мо- 
лайту ңажет.
Бастауыш  сынып  аралығындағы  ертегілерді  ғылым 
мен  техникалы қ  прогреске  сай  дамытып,  түрлендіре 
пайдалану қажет деп ойлаймын.

жүктеу/скачать 14,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: