Әдістемесі тұрдалиева Г. Ж. Тұрдалиева бастауыш

Сырт ңарағанда, соңғы уаңыттарда жазба әдебиеттің 
күшейуімен "Жүмбаң азайған шығар. Ж аңадан жасал- 
майтын шығар" деген ойлар болушы еді. Анығында бүл 
теріс боп шықты. Жүмбаң ңазаң халңы мен ңатар басқа 
халықтардың арасында да өлі күнге, өмір сүріп, дамып 
келеді. Олай болса халықтың жүмбақ қорын жинап, зерт- 
теу қажет.
Ж алпы, жүмбаңты сөз образының кілті есебінде тану- 
ға болады. Ж үмбақ ақындықтың үрығы -  дәні  төрізді.
Біздің уаңытымызда жүмбаң өз бағасын жойған жоқ, 
оны  мектеп  балалары  тілді  үстарту  маңсатымен  оңып,
жаттайды.
Халың  жүмбаңтарының  тақырыбы  өте  көп.  Жара- 
тылыс дүниесі, табиғат жайы, еңбек — көсіп қүралдары, 
хайуанаттар мен өсімдіктер, адам және оның өмірі, өнер -  
білім,  техника,  т.б.  ж үмбақтардың  басты  тақырыбы 
болуымен  қатар,  мазмүнына  айналды.  Бүл  тақырып- 
тардың бөрі  жүмбаң  әлеміне енгенде,  өрқайсысы  жал- 
пылама емес, бөлшектене, жекелене алынады.
Маңал-мәтелді қазақ тілі сабагында көптеп қолдануға 
болады.
МЫСАЛЫ: Сын есімді өткенде:
Туған жердің күні де ыстық, түні де ыстық.
Бейнетің қатты болса, татқаның төтті болады.
Бүлттан шыққан күн ащы, жаман кісінің тілі ащ ы ,- 
деген  сияқты сан есімдерді  өткенде:
"Ел қүлағы елу.
Қырықтың бірі -  қыдыр.
Қызға қырық үйден  тыю.
Үлға отыз үйден тыю.
Алыстан алты жасар бала келсе,
Алпыстағы шал келіп сөлем берер.
Бірінші байлық -  денсаулық,
Екінші байлық -  аң жаулық,
Үшінші байлық -  он саулық. 
деген  сияқты  есімдіктерді  өткенде:
Кісі еліне сүлтан болғанша,
Өз еліңе үлтан бол.
183

Бүлай тартсаң, өгіз өледі,
Олай тартсаң, арба сынады. 
деген  мақал-мәтелдерді  қолдану,  олардың  мағынасын 
ашу жоғарыдағы қойылған мақсаттардың кейбірін іске 
асырады. Мүндай сабақтарда оқушыларға да тақырыпқа 
байланысты мақал-мәтелдерді жазып келуге тапсырма 
беру ге бол ады.
Мүны  оңушылар  ынтамен  орындайды,  өйткені,  ма- 
қал-мөтелдер -  сөз мәйегі, әрі қысқа, өрі нүсқа, оқушы- 
лардың жаттауына да ж еңіл, әрі балалардың тілін дамы- 
тып,  ой-өрісін  өсіре  түсері  сөзсіз.  Тиісті  жерде  тыныс 
бел гі лерін қойғызып, оларды сөй лем м үшел еріне талдау- 
ды оқушылардың қызығушылығын туғызып,  сауатты- 
лығын арттырады.
Балал ардың тіл байлығын, сөздік қорын молайту және 
де сауаттылығын  нығайту мақсатында қазақ тілі  пөні- 
нен  3-сыныпта  "Ж алпы  жөне  ж алқы   есімді"  қайталау 
сабағының бекіту бөлімінде оқушыларды 3 топқа бөліп 
мақал сайысын өткізуге болады.  I бөлімінде:  Еңбек ту- 
ралы мақал айтып жарысу.
II бөлімінде:  Мақалдың соңын жалғастыру жөне мө-
нін-мағынасын  айту.
III бөлімінде:  Белгілі тақырыпқа байланысты мақал 
айту.
Мысалы: Ат айналып қызығын табар,
Е р ................. айналып елін табар.
Тіліңмен ж ү гір м е............................
Біліммен жүгір.
Адам баласының ең ж ам ан ы ..........................
талапсыз.
IV бөлімінде:  Әр топқа белгілі тақырып  беріліп,  сол 
тақырыпқа байланысты мақал айтып жарысу. Мысалы:
I топқа:  "Оқу білім туралы мақал"
Ақыл азбайды, білім тозбайды.
Қына тасқа бітеді.
Білім басқа бітеді.
II топқа: Мал жөнінде:
Мал өсірсең қой өсір,
134

Өнімі оның көл көсір.
Ат ерінді келеді,
Ер мүрынды келеді.
III топқа: Тіл өнері туралы мақал:
Өнер алды қызыл тіл.
Өнер -  ердің қанаты.
Сонымен  қатар  "Әрі  қарай жалғастыр”  жарысында 
топ басшыларына арналған өлең шумағын жалғастыру.
1. Бар кітапқа бас болған
Әліппе ғылым а н а с ы ..................
М.Мақатаев.
2. Ғылым таппай мақтанба,
Орын таппай мақтанба.
А. Ңүнанбаев.
3. Кел балалар оқылық,
Оқығанды көңілге ықыласпен тоқылық.
Ы. Алтынсарин.
Бүл жарыста III топ басшысы толық жауап беріп же- 
ңіске жетті.
Мақал-мөтелдер  әр  бөлімнің,  өр  тараудың соңында 
беріледі.
Оқушылар сабаққа белсенді түрде қызығушылықпен 
қатысады.
Қорыта  келгенде,  халықтық  педагогиканың  тарам- 
тарам жолдарын орынды пайдалана білу өр мүғалімнің 
өз  үлесінде.  Тек  оқушыларымыздың  үлттық  санасын 
оятып, жүргеніне жол таба білсек болғаны.
Х алы қты қ  педагогика  қағидаларын  игеруге  айлар 
емес,  жылдар  керек.  Оның үстіне  жинақталып,  кітап 
болып басылып ғылыми түрғыдан жүйеленбеген,  сара- 
ланбаған қазынаны тауып алу оңай емес. Сондықтан ел 
аузындағы  есті  сөздерге  қүлақ  түре  ж үру,  ата-баба- 
лардың баспа сөз бетінде жарық көрген үлағаттарын тере 
жүру төрбие түтқасындағыларға тартымды да татымды 
білім олжасы. Өзің пісірген астың дөмді болатыны сияқ- 
ты, өзің терген сөздің қадір-қасиетін де тере бойлай тани- 
сың,  төжірибеңде  тиімді,  үтымды,  орынды  пайдала- 
насың.
135

Өз педагогикасын тудырған халық әр дөуірде ақылды 
сөзбен, парасатты мінезбен үрпақтарын игілікке төрбие- 
леген. Осы түрғыдан К. Ушинскийдің "Қандай да тарихи 
тірлік жасаушы халық -  жер бетіндегі ең тамаша жара- 
тылыс, тәрбиеге тек қана осы бай да таза қайнар көзден 
керектіні ала білу керек! ” -  деген даналық ойына қүлақ 
асу әр ата-ананың парызы.  Өйткені халық педагогика- 
сының ғылыми тәрбиеге кесе-көлденең келер сөті жоқ, 
қайта керісінше қоян-қолтық қабысып, тигізер себебі көп.

жүктеу/скачать 14,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: