МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТ: ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕ МЕН

233 
тудырды. Ұлыбритания мен АҚШ, Франция, ГФР, Қытай, 
Жапония және Оңтүстік Кореяның саясаттану мектептері 
аясында 
мемлекеттік 
қызметтің 
дәстүрлі 
"нарықтық", 
"қатысушы", "икемді" және "реттелмейтін" модельдері бар. 
"Нарықтық Мемлекеттік қызмет" моделі АҚШ – та жүзеге 
асырылды. Мемлекет тиісті қызметтерді ұсынатын "сервис 
орталығы" ретінде мемлекеттік басқарудың салалары мен 
деңгейлері бойынша сараланған толық міндеттемелерді 
айқындайды. Бұл модель тиісті біліктілігі бар азаматтарды 
даярлауды, мемлекеттік және азаматтық бақылау тетіктерін 
әзірлеуге, Мемлекеттік қызметтерді орындау сапасын бағалауға 
қолжетімділікті қамтамасыз етеді. 
"Қатысушы" мемлекеттік қызмет моделі белгілі бір 
дәрежеде Ұлыбританияда, ГФР-да, Францияда іске асырылған. 
Бұл мемлекеттік лауазымдарды атқаратын адамдар қызметінің 
тиімділігіне әсер ететін бейресми тетіктер негізінде жария 
қызмет институтын іске асыру моделі. 
"Икемді" Мемлекеттік қызмет моделі – бұл барлық 
лауазымдар үшін сіңірген еңбегі негізінде лауазымға 
тағайындау 
жүйесі, 
сондай-ақ 
"іріктеудің 
әмбебаптығы"критерийлеріне қол жеткізуге мүмкіндік беретін 
сіңірген еңбегі негізінде персоналды іріктеуді ұйымдастыру. Бұл 
жағдайда "икемділік" әр үміткер мемлекеттік қызметтің кез-
келген 
лауазымына 
орналасуға 
үміткер 
бола 
алады. 
Халықаралық тәжірибеде ол ең тиімді модельдердің бірі болып 
саналады. 
"Реттелмейтін" Мемлекеттік қызмет моделі – азаматтық 
қызметке кадрларды тарту – белгілі бір дәрежеге ашық түрде 
жетуге 
сипатталады. 
Бұл 
жаңа 
кадрларды 
іріктеу 
өлшемшарттары 
кандидаттардың 
басқарушылық 
жұмыс 
тәжірибесіне және мемлекеттік қызметте жоқ адамдардың бос 
лауазымдарға орналасу конкурсының ашық түріне негізделгенін 
білдіреді. 
Әр түрлі саясаттанушылар дәл осы модельдерді 
Мемлекеттік қызметтің романо-германдық( карьералық) және 
англо – саксондық (позициялық) модельдері ретінде ұйымдық-
құқықтық құрылымы бойынша жіктейді [2, б.59-83]. 
Әлемде шариғат (ислам елдері), Шығыс Азия немесе 

234 
элиталық (Азия – Тынық мұхиты елдері) модельдері де бар. 
Соңғысы мемлекеттік қызметшілерді жоғары материалдық 
ынталандыруға және қоғам тарапынан тұрақты бақылауға 
бағытталған. 
ҚХР мен Кубада мемлекеттік қызмет партиялылық, 
номенклатура, 
әкімшілік 
иерархия 
және 
централизм 
қағидаттарына негізделген. 
Әр 
қоғамның, 
әрине, 
әлеуметтік-экономикалық 
құрылымда, ұлттық философияда, нанымда, дәстүрде өзіндік 
ерекшеліктері бар. 
Сонымен бірге оларды саяси, мәдени және басқа салада 
жақындастыратын жалпы белгілер байқалады. Осы себепті 
әртүрлі елдердегі мемлекеттік қызметтің қолданыстағы 
модельдері оны ұйымдастырудың белгілі бір принциптерін, 
мысалы, кадрларды іріктеу, оқыту, жоғарылату сияқты 
мәселелерге өзара бейімдей алады. 
"Позициялық" модельде барлық деңгейдегі мемлекеттік 
қызметшілерді қатаң конкурстық іріктеу қағидаты негізінде 
бірқатар елдерде қолданылады. 
Көптеген дамыған елдерде мемлекеттік қызметті 
басқарудың арнайы заңдары немесе кодекстері қабылданған, 
тиісті өкілеттіктері бар арнайы уәкілетті органдар құрылған. 
Мысалы, Австралияда Мемлекеттік қызмет істері 
жөніндегі уәкіл жыл сайын ел Парламенті алдында осы 
саладағы істердің жай-күйі туралы есеп беріп, ведомстволардың 
елдің мемлекеттік қызмет құндылықтарын ұстануына, мінез-
құлық нормалары кодексінің сақталуын қамтамасыз ету үшін 
олардың жүйелері мен рәсімдерінің жеткіліктілігіне баға беруі 
тиіс. 
Финляндияда үкімет жоғары дәрежелі мемлекеттік 
қызметшілерді іріктеудің өлшемдері мен тәртібін қайта қарауға 
жауапты. 
Жоғары шенеуніктер елдің даму стратегиясын әзірлеуде 
маңызды рөл атқаратындықтан, бірқатар елдерде жоғары 
шенеуніктер қызметтері (Жаңа Зеландия, Ұлыбритания, АҚШ, 
Оңтүстік Корея, Венгрия, Австралия) құрылды, тиісінше 
олардың еңбегіне ақы төлеу деңгейі неғұрлым жоғары [3, б.107-
121]. 

235 
Мемлекеттік қызметшілердің ерекше мәртебесі әртүрлі 
елдердегі азаматтар арасында тең емес баға береді. 
Егер Сингапурда Мемлекеттік қызмет артықшылық болып 
саналса және қоғам оны мақтан тұтса [4], онда Германияда, 
бірқатар Батыс Еуропа елдеріндегідей, ерекше мәртебеге ие 
мемлекеттік қызметшілердің арнайы түрі ретінде бюрократияны 
жою 
мәселесі 
жиі 
талқыланады. 
Шенеуніктердің 
артықшылықтарын жою немесе айтарлықтай шектеу талаптары 
жиі кездеседі. 
Мемлекеттік қызметтің әлемдік практикасының жалпы 
және тән белгісі азаматтық қызмет жүйесіндегі саяси 
тағайындаулардың рөлі мен кәсіби партиядан тыс бюрократия, 
азаматтық қызметтің ашықтығы мен демократиясының күшеюі, 
оның азаматтар мен қоғамның қажеттіліктері мен мүдделеріне 
"жауаптылығы" арасындағы тепе-теңдікті іздеу болып қала 
береді. 
Мемлекеттік қызметті деполитизациялау-бұл бүгінгі күні 
әлемнің 
көптеген 
елдерінің 
мемлекеттік 
басқару 
практикасындағы ең маңызды үрдіс. 
Халықаралық 
тәжірибені 
талдау 
демократиялық 
мемлекеттердің мемлекеттік қызметінің негізі меритократияға 
негізделген жүйе екенін көрсетті: 
– Мемлекеттік қызметке кіру және Мемлекеттік қызмет 
бабында ілгерілету кезінде міндетті конкурстық іріктеу; 
– мемлекеттік қызметшілердің құқықтық және әлеуметтік 
қорғалуы; 
– тең жұмысты орындағаны үшін тең еңбекақы; 
– өз қызметінде тиімді нәтижелерге қол жеткізетін 
мемлекеттік қызметшілерді көтермелеу; 
– 
мемлекеттік 
қызметшілерді 
олардың 
қызмет 
нәтижелерін жақсарту мақсатында тұрақты оқыту. 
Бүгінгі таңда Сингапурдың мемлекеттік қызметі Азиядағы 
ең тиімділердің бірі болып саналады. Бұл тиімділік қатаң 
тәртіптің, шенеуніктердің сенімділігі мен еңбексүйгіштігінің, 
сыбайлас жемқорлықтың төмен деңгейінің, меритократия 
қағидаттары негізінде неғұрлым қабілетті кандидаттарды 
жұмысқа қабылдаудың салдары болып табылады. Ел үкіметі 
жақсы беделге ие, ағартушылық іс-шаралар мен жариялылық 

236 
арқылы қол жеткізілетін қоғамдық қолдау; қатаң, бірақ қажетті 
шараларды қабылдайтын халықтың тәртібі [76]. 
Сингапур 
әлемде 
және 
мемлекеттік 
басқару 
органдарындағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің тиімді 
жүйесімен танымал. Ол сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің 
тиімді тетігін құрудың арқасында Швеция, Дания, Финляндия, 
Нидерланды, Израиль, Канада, Жаңа Зеландия, Норвегия, 
Люксембург, Австралия сияқты ең таза мемлекеттердің 
қатарында тұр. 
"Мемлекеттік қызметші" термині Қытайда жақында пайда 
болды, "кадр қызметкерлері" деген жалпы ұғымнан бөлініп, 
әкімшілік аппаратта тек штаттық лауазымдарды атқарады [5]. 
Бұл жерде мемлекеттік қызметшінің мәртебесі де 
құрметті, өйткені ол оған билік пен артықшылықтар береді. 
Оларды белгілі бір дәрежеде шектеу үшін Си Цзиньпин 
басқарған жаңа үкімет мемлекеттік қызметкерлер үшін 
мемлекеттік бюджеттен төленген азық-түлік шығындарының 
максималды бағасын белгілейтін заң қабылдады. Мемлекеттік 
қызметшілердің құқықтары мен міндеттеріне байланысты 
барлық аспектілер мен ережелер мемлекеттік қызметшінің 
мәртебесін пайдакүнемдік ниетпен пайдалану мүмкіндігін 
барынша азайту мақсатында нақты жазылған. Осыған 
байланысты Қытайдың мемлекеттік қызметіндегі туыстық 
қатынастарға қатысты аспект қызықты. Заң ерлі-зайыптыларға, 
тікелей және бүйірлік қан туыстарына үш ұрпақ ішінде, сондай-
ақ күйеуі мен әйелі жағынан жақын туыстарына тікелей 
бағынышты лауазымдарды атқаруға тыйым салады. 
Оңтүстік 
Кореяда 
мемлекеттік 
қызметтің 
негізгі 
реформаларының қатарына 1999 жылы мемлекеттік аппараттағы 
жоғары лауазымдарға үміткерлерді іріктеу принципін өзгертуге 
мүмкіндік берген "ашық есік жүйесін" (СОД) енгізу жатады. 
Жабық 
Кадрлық 
жүйелері 
бар 
көптеген 
елдерден 
айырмашылығы, бұл жерде осы лауазымдарға үшінші тарап 
кандидаттарын тағайындау мүмкін болды. Бұл жүйені 
қадағалауды жеке және мемлекеттік секторлар арасындағы 
кадрлардың қозғалысына жәрдемдесу және құзыреттілікті 
арттыру жөніндегі өз мандаты шеңберінде мемлекеттік қызмет 
жөніндегі Комиссия (МҚК) жүзеге асырады [6]. 

237 
Министрлер өз ведомстволарында конкурстарды ашу 
үшін 3 немесе одан да жоғары санаттағы лауазымдардың 20%-
ын бөлуге және КГС-мен келісім бойынша біліктілік талаптарын 
белгілеуге тиіс. Тиісті кандидаттарды іріктеу комиссиялары 
анықтайды, азаматтар бұл лауазымдарға келісім-шарттар 
бойынша тағайындалады. Егер мемлекеттік қызметші жүйенің 
өзінен таңдалса, оны жоғарылату, ауыстыру, кәсіби қатарды 
өзгерту немесе арнайы жалдау арқылы тағайындайды. 
Ашық конкурстық лауазымға тағайындалған мемлекеттік 
қызметші одан үш жыл бойы ауыстырыла алмайды. Бұл елде 
мемлекеттік қызметке кадрларды іріктеу кезінде үміткерлер 12 
пән бойынша емтихан тапсырады, олардың ішінде Экономика, 
менеджмент және мемлекеттік басқару бейіндеуші пәндер 
болып табылады. 
Қорытындылай келе, Қазақстанда Мемлекеттік қызметтің 
айтарлықтай тиімді моделі қалыптасқан. Оның негізі 
Қазақстанның 
2030 
Даму 
стратегиясы, 
онда 
негізгі 
функцияларына дейін шектелген кәсіби мемлекетті құру 
басымдығы айқындалды. Бұл ретте дамыған елдердің "жаңа 
мемлекеттік басқарудың" екі басты әлсіз жақтары ескерілді: 
Мемлекеттік қызметтің нарықтық емес табиғаты, оны нарықтық 
негізде қайта ұйымдастыру әрекеті арасындағы қайшылық; 
заңдылықтың әлсіреуі және Мемлекеттік қызметтің жалпы 
беделінің төмендеуі және мемлекеттік сектордан білікті 
кадрлардың 
кетуі. 
Сондықтан 
Мемлекеттік 
қызметтің 
патриоттық құрамдас бөлігін сақтау-біздің мемлекетіміздің 
ерекше қамқорлығының мәні. 
АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Жапония және басқа да 
бірқатар елдердің озық тәжірибесін пайдалана отырып, 
Қазақстан 
Республикасы 
Мемлекеттік 
қызмет 
жүйесін 
жаңғыртуды жүзеге асырады. 
Мұның бәрі-мемлекеттік қызметті нығайту, оның әлемдік 
қоғамдастықтағы беделін арттыру жөніндегі шаралардың 
қисынды дәйекті жүйесі. 

жүктеу/скачать 6,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: