Салт-дәстүрге байланысты рухани-мәдени лексика

79 

 Жайбасардың әйелі ұл туды!

Ой айналайын-ай-ә! Аман-есен босанған екен ғой. Ойбай-ау, кірсеңші 
үйге, нағып тұрсың, есік ілінбеген.

Жоқ, мен кетейін. Енесі сырқат қой, тез бармасам болмас. Кіндігін 
кесіп бола салып, сені қуантқалы осылай қарай жүгірдім. Ал, тез киініп 
келерсің. Сүйіншімді ұмытпа-ай кемпір. Кейін, ана Тұрлыбегің үйленгенде 
көрімдік етіп қайтарамын» [93, 37 б.]. Бұл мәтінде салт-дәстүрмен қатар 
қазақтың тілінде, әсіресе үлкен кісілерден еститін жылы да жұмсақ 
«айналайын» сөзі кездеседі. Үлкен әжелер мен аталардың тілінде жиі кездесетін 
бұл сөз кішінің еңсесін көтеріп, алға жетелейтін ерекше күшке ие.
Қ. Сәрсембина осы «айналайын» сөзіне қатысты мифтік таным деңгейіндегі 
мәнін былай түйіндейді: «Айналайын» сөзінің тамыры көне түркі дәуірінен 
бастау алған. Кәрі кісілер дертке шалдыққан жастарды аман алып қалу үшін 
өздерін құрбандыққа атап, ауру адамды киіз үйдің ортасына жатқызып, қарт 
кісі үш рет айналып, есікке келгенде «айналайын» деп дауыстаған екен. 
Сонымен қатар «сенің жолыңда менің жаным құрбан» немесе «саған келген 
пәле маған болсын» деген ұғымды да тарихта кездестіруге болады» [114, 32-39 
бб.].
Қазақ қоғамындағы сүйінші мен сыбағаға ұқсас рухани-мәдени 
құндылықтардың бірі – бәсіре беру салты да жазушы шығармаларынан тыс 
қалмайды. Бәсіре – шаңырақта ұл бала дүниеге келгенде сүндет тойының 
алдында ауыл адамдары мен жақын-жұрағаттарының құлын немесе тай атау 
рәсімі. Бәсіре негізінен жылқы малынан аталғанымен, кейбір ретте қозыны да 
атайтын болған. Бәсіре малдың басына түскен ауыртпалығы (ауруы, ақсауы, 
тау-тастан құлауы) арқылы баланың ілгеріде бақытты, бақытсыз боларын 
жорамалдаған, ырым еткен [117, 611 б.].
«Кемпірлер» әңгімесінде Қалампыр кемпір Сырғакүлдің немересіне бәсіре 
ретінде қой атайды: «Келінің босанып, немерелі болғанда бұл жатысың қай 
жатыс, – деді құрдасын көңілдендірмек боп. – Мейлі, не болса да немереңді 
көрдің. Құтты болсын! Бәсіресіне көгендегі саулығымды атадым» [93, 37 б.].
Д. Исабеков прозалық шығармаларында осындай ұлттық бояуы басым 
тілдік бірліктерді жиі пайдалану арқылы оқырманға халықтың рухани-мәдени 
өмірінен, дүниеге көзқарасынан, қанына сіңген жақсы-жаман қасиеттерінен 
хабар береді. Мысалы, қазақ халқы – қонақ десе ішкен асын жерге қоятын 
көпшіл халық. Қонақ күту дәстүрінің келген қонақты қадірлеп, сән-
салтанатымен қарсы алу, төрге шығару, оған қой сойып, дастарханнан дәм 
татқызу, аттанарда ақ пейілін білдіріп, шапан жауып шығарып салу сияқты 
жазылмаған заңдары бар. Осы салт Д. Исабековтің шығармаларында айқын 
көрініс тауып отырады: «Жаңа жекжаттардың алғашқы жүз көрісуінің 
көңілсіз сәттері артта қалып, бес-он минут өткен соң, қонақтар төрге 
салынған құрақ көрпеге жайғасып отырды» («Кемпірлер»). «Бүгін Молдабай 
байғұсты ренжітіп алдым-ау, – деді. – Ертең басты соның алдына қояйық. 
Қанша дегенмен ескі таныс қой». «Ертең оның алдына асықты жілік қой. 
Қырсықтығы болмаса ақ көңілдігі бар өзінің» («Ақырамаштан наурызға 
дейін»). Автор бұл жолдар арқылы қазақтың табақ тарту дәстүрін еске түсіреді. 

80 
Табақ тарту – қонаққа сыбағалы мүшелер салынған тиесілі табағын ұсыну 
[118, 312 б.]. Әдетте, бұл дәстүр бойынша басты жасы үлкен, сыйлы, мәртебесі 
жоғары адамның алдына қояды. Ал асықты жілік – жастар табағының ең 
кәделі жілігі. 
Қазақ халқы өз тарихында ислам дінінің қағидаларын ұлттық менталитетке 
сай берік ұстанғаны, діни ырым-жоралғыларды бұлжытпай орындағаны белгілі. 
Халықтың осындай діни наным-сенімдерінің бір көрінісі – дүниеден өткен 
кісіге құран оқытып, құрбандыққа мал шалу дәстүрі.
«Тоқсанбай қарт пен кемпірі тұяқ біткеннен немерелеріне ала сиырды 
ғана қалдырып, өзгесінің бәрін сатып ас берді, құран оқытты, баласының 

жүктеу/скачать 2,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: