Аккузова айнур абдыжалиловна
жүктеу/скачать 2,11 Mb. Pdf көрінісі
|
Аккузовой А.А., Диссертация
- Бұл бет үшін навигация:
- «Жылқы мен жылқы кісінескенше, адам мен адам
| иесі», «шаңырақ көтерді» деген тіркестері санамызда қалыпты ұғымға
айналып кеткен. Бұл ұғымды халық алдына ұсынып отырған жазушының да нағыз қазақи тәрбиемен сусындаған тұлға екендігін көруге болады. Д. Исабековтің келесі «Шалдар» әңгімесінде автор біресе кейіпкер болып сөйлесе, бірде жай ғана баяншы ретінде оқиғаны баяндайды. Оны мына үзіндіден көруге болады: «Ақымақтар-ай, тентектер-ай түге! О, жарым естер-ай десеңші! Бойына сыймаған күйініш пен өкініш, Қарекеңнің жан түбінен осы бір сөздерді лақтырып тастады. «Не жетпейді, ойпыр-ау не жетпейді екен бұларға. Ел тыныш, қой үстіне бозторғай жұмыртқалап, ақ түйенің қарны ақтарылып жатысы мынау. Белі сырқырап жұмыс істеп жатқан да жоқ қой жүдә. Енді не жетпейді бұларға? «Осылар жесін, осылар кисін» деп жар құлағың жастыққа тимей, жарасымды өмірлеріне жаның сүйсініп, «е, құдай, балаларымды бақытты қыла гөр, өмір жастарын ұзақ қыла гөр» деп жүргенде, бұл ақымақтардың сүттей ұйыған тұрмыстары нілдей бұзылып, қақыратып кетті-ау қабырғаны! Ақымақтар-ай, тентектер- ай түге! Қарекең ұзақ түнге кірпік ілмей, жиі-жиі күрсінумен болды. Түн ортасы әлдеқашан ауып қалған. Жанындағы кемпірі де көпке дейін көз жұмбай, өзімен бірге күрсініп, аһ ұрып жатыр еді, енді маужырап ұйықтап кетіпті. «Қайтсін, шаршаған шығар байғұс. Таңның атысынан күннің батысы қыбыр-қыбыр бір тыным көрмейді, деді Қарекең кемпіріне аяушылықпен 109 қарап қойып. Оның үстіне, мына уақиға да оған оңай тиіп жүр деймісің. Осының бәрін көре-біле тұрып, кейде оған орынды-орынсыз қожыраңдаймын кеп-кеп. Енді қартайғанда, осым не менің осы? А? Тоба!» [93, 22 б.]. Бұл мәтіннен жазушы автор бейнесін ашуда көптеген амал-тәсілдерді қолданғанын көруге болады. Мысалы, баяншы тілін әрі көркем, әрі қарапайым тілдік бірліктермен жеткізген. Қарапайым сөздерді қолдану арқылы оқиғаның ауылда, қарапайым халық арасында өтетіндігін таныту мақсатында қолданған. Ал көркем болуы тілдің түрлі көркемдеуіш құралдарын қолдануына байланысты. Жазушы «сүттей ұйыған», «нілдей бұзылған» сынды теңеулерді қолдана отырып, кейіпкер кейпіндегі автор бейнесін одан әрі әрлендіре түскен. Оған қоса, теңеулер сөзді көркемдеуімен қатар, автордың танымынан да хабар береді. Академик Р. Сыздықтың «Теңеу – таным нәтижесі. Сондықтан теңеулердің дені этнографиялық, ұлттық сипатта болады» [60] деген сөздері соған дәлел болмақ. Теңеуді қолдану арқылы жазушы ұлттық дүниетанымының кеңдігін көрсетеді. Бұл мәтіннен тыс осы әңгімеде жас баладай, түйеден түскендей, құстай қомданып, сүттей жарық сынды теңеулерді көруге болады. Жазушы теңеуді қолдана отырып, өзінің белгілі обьектіге немесе субьектіге қатысты көзқарасын білдіреді. Қазақта сүтке қатысты ананың ақ сүті, аузынан сүті кетпеген деген тіркестер қолданылады. Сүт ақтың, адалдықтың белгісі іспеттес. Осы бір түсінікті жазушы да ескере отырып, автор мен кейіпкер бейнесін ашуда қолданған. Сонымен қатар автордың бұл шығармасы сәтті эпитеттерге де толы екендігін айта кету керек. Атап айтсақ, ақ шыным, ақ ниет, ақ көңіл, дәмді әңгіме, қоңыр үн. Осылардың ішіндегі ерекше көңілге қонғаны – «ақ шыным». Ақ түс – адалдықтың, пәктіктің, тазалықтың нышаны. Оны қай қазақ та біледі. Ақ түсін шындыққа тіркеу арқылы автор нақтылықты, сенімділікті оқырманға жеткізуді көздейді. Қазақ халықының тілдік қорындағы аппағым, ақ бөпем, ақ ботам, ақ бұзау сынды тіркестері арқылы қазақ үшін ұнамды әрі жағымды түстердің бірі екендігін көруге болады. Бұл мәтінде қоңыр түсіне қатысты тіркестер де кездеседі. Академик І.Кеңесбаевтың түсіндірмесінде «қоңыр дауыс», «қоңыр ән», «қоңыр үн» синонимдері бір қалыпты ырғақпен айтылатын құлаққа жағымды жұмсақ үн» [139] деген мағынада беріледі. «Қоңыр» басқа да кейбір сөздерге қосылып, тиянақты ой тіркесін құрағанда, көбінесе орташа деген ұғымды да береді. Д.Исабековтің бұл шығармасында қазақ халқының даналығын, даралығын танытатын мақал-мәтелдерді көп кездестіруге болады. Қазақтың құнарлы сөздер қатарына жататын мақал-мәтелдерді автор кейіпкердің өзіне тән мәдениетін, тілдік білімін, ортасын көрсету мақсатында қолданған. Кейіпкерлер тілінде кездесетін «Жылқы мен жылқы кісінескенше, адам мен адам жүктеу/скачать 2,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|