Конструкциялық материалдар және термоөңдеу Конструкционные материалы и термообработка Constructional materials and heat treatment Учебное пособие для специальности: 5В071200– «Машиностроение»

52 
жазықтықтардың ара қашықтары үлкен болады, ал олардағы ерекше 
сырғанау жазықтығы тек базистік жазықтық болады. 
Титанның механикалық қасиеті қоспалардың (9.2- кесте), әсіресе 
сутектің, оттектің азоттың және кӛміртектің қатысуына ерекше 
байланысты болады,ал мұндай қоспалар титанмен қосылып, титанға 
енгізіледі қатты ертінділер және аралық фазалар (гидридтер, тотықтар, 
нитридтер және карбидтер) түзеді. Оттек азот және кӛміртектің шамалы 
мӛлшері титанның қаттылығын, беріктік шегін және аққыштық шегін 
арттырады, сонымен қатар мұнда оның пластикалылығы едәуір кемиді 
(9.2-сурет), 
коррозияға 
тӛзімділігі 
тӛмендегідей, 
пісірілгіштігі, 
дәнекерленуге қабілеттілігі және штампталғыштығы нашарлайды, 
сондықтан мұндай қоспалардың титандағы мӛшеріне шек қойылған 9.1 
кестені қараңдар. 
Темір мен кремний алдыңғыдай, бірақ онан кемдеу әсер етеді. 
Титандағы ерекше зиянды қоспа –сутек. Ӛте аз мӛлшерде қатысатын сутек 
түйіршік шекараларынан гидридтік фазаның жіңішке морт сынатын 
пластинкалары 
түрінде 
бӛлініп 
шығады,бұл- 
титанды 
едәуір 
омырылғыштандырады. 
9.2 –сурет. Титанның механикалық қасиеттерінің азот, оттек және кӛміртек 
қоспаларының мӛлшеріне байланысты ӛзгеруі. 

53 
9.3 –сурет. Титанның механикалық қасиеттерінің пластикалық деформация 
дәрежісіне байланысты ӛзгеруі. 
Сутектік морт сынғыштық пісірілмелі конструкциялар үшін ӛте қауіпті, 
ӛйткені оларда ішкі кернеу болады. Сутектің техникалық титандығы 
мүмкін мӛлшері 0,008-0,012
шегінде болады. 
Балқу температурасының жоғары болатындығына қарамастан,таза 
титан қызуға берік материал бола алмайды. Температураны 250 -қа дейін 
жоғарлатқанда оның беріктік шегі 2есе дерлік кемиді.Титан бӛлме 
температурасының ӛзінде де сырғымалылыққа бейімділілікке ие 
болады.Титанның сырғымалылық шегі аққыштық шегінің 60 -ін құрайды. 
Оттек, азот қоспаларының бар болуы, сондай-ақ пластикалық деформация 
сырғымалылық кедегісін арттырады. 
Титан тек бӛлме температурасында ғана емес, сонымен қатар ӛте суық 
жағдайларда да жоғары беріктік пен меншікті беріктікке ие болады. Сұйық 
гелий температурасындағы титанның беріктік шегі 125кгс/мм -ге тең. 
Сонда, егер сутетің мӛлшері аз болса ( 0,002 ), ол жоғары 
пластикалылығын (салыстырмалы ұзаруы 15-20 ) сақтап қалады. 
Пластикалық деформация титанның беріктігін едәуір арттырады
(9.3-сурет). Деформация дәрежесі 60-70 болғанда титанның беріктігі 2есе 
дерлік артады.Қатаюды жою үшін 650-750 температурада оны қайта 
кристалдандыру үшін жасытады. 
Титан бетінде қорғаныш тотық қабыршағы болуының арқасында 
жоғары коррозиялық және химиялық тұрақтылыққа ие болады. Ол тұщы 
су мен теңіз суында коррозияға ұшырамайды, кӛптеген органикалық және 
минералдық қышқылдарда, патша арағында және басқа агрессивті 
орталарда ерімейді. Титан түтіндеген қызыл азот қышқылымен, фтор-
сутекті және басқа кейбір қосылыстармен ӛзара әсерлеспейді. 
Температураны, әсіресе кернеу түскенде жоғарлатқанда титанның 
коррозияға тӛзімділігі нашарлайды. 

54 
Температураны жоғарылатқанда газдарды; 50-70
-тан бастап сутекті, 
400-500
-тан аса оттекті және 600-700
-тан бастап азотты, кӛміртек, 
тотығы және кӛмір қышқыл газды ӛршелене сіңіреді.Титанның жылуға 
тӛмендеу 
тӛзімділігі 
цирконийде 
болатын 
себептермен 
түсіндіріледі.Олар
тараудың 1-парафында қарастырылған.Балқытылған 
титанның жоғары химиялық активтілігі балқыту және доғалық пісіру 
кезінде вакуумды немесе инертті газдардың атмосферасын қолдануды 
талап етеді. 
Сонымен қатар газ сіңіретін қабілеті болуының арқасында титан радио 
және электрондық ӛнеркәсіпте геттерлік материал ретінде қолданылатын 
болды. Геттер электрондық лампа вакуумын арттыруға арналған. 
Техникалық титан бӛлме және жоғарылау температурада қысыммен 
жақсы ӛңделеді.Онан престелгенжәне созылған жартылай фабрикаттардың 
барлық түрлері жасалады;табақ титан, құбырлар, сым, поковка т.б. Титан 
аргон-доғалық және нуктелік пісірумен жақсы пісіріледі. Пісірілген жапсар 
беріктік пен пластикалылықтың жақсы үйлесіміне ие болады. Жапсардың 
беріктігі негізгі металл беріктігінің 90 -тін құрайды. 
Титан кесу арқылы нашар ӛңделеді, аспапқа жабысып, оны тез 
тоздырады. Титанды ӛңдеу үшин тез кесуге арналған болаттан және қатты 
қортпалардан жасалған аспап,титанның кӛп жылжытылып тұруы, әрі терең 
кесілу кезіндегі кесу жылдамдығының аз болуы және қарқындай суыту 
талап етіледі. 
Титанның кемшілігіне оның тӛмен антифрикциялық қасиеті де 
жатады. 
Техникалық 
титанның жалпы машина жасайтын ӛнеркәсіпте 
конструкциялық материал ретінде қолданылуына оның аса құнды 
болуынан шек қойылған (қосымшадағы 2-таблицаны қараңдар),ал авиация 
мен ракета жасауда қызуға тӛзімділігінің жоғары болмау салдарынан шек 
қойылған. Ол химия ӛнеркәсібінде күшті агрессивті ортада жұмыс 
атқаратын бұйымда(мысалы, күкірт, тұз қышқылыдарын және олардың 
тұздарын қотаруға арналған компрессолар мен насостар)жасау үшін 
қолданылады. Қақ түзбейтін қабілеттілігі және жоғары химиялық 
тӛзімділігі титаннан, оның жылу ӛткізгіштігінің тӛмендігіне қарамастан, 
жұқа қабырғалы жылу алмастырғыш жасауға мүмкіндік береді. Теңіз 
суында жоғары коррозияға тӛзімділігінің және титанға ұлу қабыршағының 
жабыспатындығының арқасында, ол теңіз кемелері мен сүңгуір қайық 
қаптамаларын, ескек біліктерін, тағы басғалар жасау үшін кеме жасауда 
пайдаланылады. Титан Электроникада, ядролық техникада және 
техниканың басқа салаларында барған сайын кӛп қолданылуда. 
2.Алюминий және оның қорытпалпры.
Алюминий-күміс түсті ақ металл. Оның аллотропиялық түрлену 
болмайды және ол периоды а= 4,041 А болатын қырлық центірленген 

55 
кубтық торда кристалданады. АL –ң тығыздығы аз, жылу және электр 
ӛткізгіштігі жақсы, коррозияға тӛзімділігі мен пластикалығы жоғары.
Тазалығы жоғары (99,996℅ АL) AL –ң физикалық қасиеттері 
тӛменде келтірілген: салыстырмалы атомдық массасы – 26,97. балқу 
температурасы, С-тағы -600. 20°С –тағы тығыздағы, г/см -2,7. 20° С –тағы 
меншікті электр кедергісі, Ом мм/ м -0,1. жылу ӛткізгіштігі, кал/см с. °С -
0,52. Сызықтық ұлғаю коэффиценті (20-100°С), 1°С-23,8 қалыпты 
серпімділік модулі, кга/мм -7100.
AL ауада оңай тотығып, оның бетінде AL О тотығының тығыз 
пленкасын түзеді де, бұл пленка оны одан әрі тотығудан және басқа 
ортадағы коррозиядан сақтап қалады. AL концентрленген азот қышқылды 
және кейб»р органикалық қышқылдарда (лимон, шарап, сірке,т.б), сондай-
ақ тағамдық азық-түліктермен жанасқанда тұрақты келеді, осыған 
байланысты оны тұрмыста пайдаланады. Кӛптеген минеральдық (тұз, 
еріткіш, т.б) қышқылдар мен сілтілер 2-ді бүлдіреді. AL жоғары 
шағылыстырғыш қабілеттілікке ие болады, оның жылулық нейтрондарды 
қормап алатын тиімді кӛлденең қимысы аз болады. Ол қысыммен жақсы 
ӛңделеді, газбен және контактылық әдіспен жақсы пісіріледі, бірақ кесу 
арқылы нашар ӛңделеді. А-ң сызықтық қасиеттері жоғары емес 
(қатайғандағы мәңгі 6℅). Жоғары балқу жылулығы мен жылу 
сыйымдылығы а-у сұйық күйден баяу сынынуына кӛмектеседі, бұл жағдай 
модефикациялау, рафинациялау. а-ден құйылатын құйманы және оның 
қорытпалпрын жақсартуға мүмкіндік береді.
А-ның тұрақты қоспалары Fe, Si, Cu, Zn, Ti болады, қоспалардың 
мӛлшеріне қарай алғашқы а ерекше таза А 999 (қоспасы 0,001℅), ӛте таза 
А 995, 485, А 8 ж/с басқалар (қоспасы 0,15- 1,0%) болады. 
Информацияланатын жартылай фабрикаттар сабақ Al, профильдер 
шыбықтар т.б. тұрінде шырылатын тех- қ Al АДО ж/с АДІ- мен маркалады 
қоспалар Al- дін жылу ж/с электр ӛткізитігін, коррозияға тӛзімділігі мен 
пластикалык шығын тӛьендетеді . Al- ң мех- қ қасиеттеріның тазалығы мен 
күйіне тәуелді болады. Беріктігі томен болғандықтан ал- ң 
конструкциялардың күш түспейтін детальдары мен элементтерін жасау 
үшін қолд- ды, тәнділігіне талап қойылады.
 
Алюминий қорытпаларының жалпы сипаттамасы мен классификациясы. 
Алюминий қорытпаларының артықшылығына олардың меншікті 
беріктігі мен инерциялық динамикалық күшке қарсылық жасай 
алатындағы кӛп дегенде 2,85 г/см
3
болғанда, 50-70 кгс/мм
2
-ге ӛтеді. 
Меншікті беріктігі б/а кейбір алюминий қорыт-ы аса берік болаттарға 
жақын-й түседі. Алюминий қорыт-ң басым кӛпшілігінің коррозияға жақсы 
тӛзімділігі, жоғары жылу және электр ӛткізгіштігі, жақсы технологиялық 
қасиеттері болады. 

56 
Алюминий қор-ң негізгі легирлеуші элементтері Li, Ni, Ti, Be, Zn 
қолд. Легирлеуші элементтердің басым кӛпшілігі алюминиймен 
қосылғанда ерігіштігі шектелген қатты ерітінділер алюминий мен қосыла 
және ӛзара аралық фазалар түзеді. 
Алюминий қорытпалары. 
Деформацияналатын Құйылатын
Жентектелген
2. Бабиттер «антифрикциялық қорытпалар». 
Негізгі қорғасын немесе қалайы болатын антифрикциялық қорытпалар 
бабиттер д.а. Олар сырғанау подшипниктерін құю үшін қолд-ды. 
Антифрикциялық қорытпаларға қойылатын талаптардың бірі- 
болатпен қосарласы жұмыс атқарған кездегі үйкеліс коэффициентінің 
тӛмен болатындығы. Ол жақсы майланған жағдайда орындалады да, білік 
мойнының да, сондай-ақ подшипниктің ӛзінің де аз тозуын қамт-з етеді. 
Егер подшипниктік қорытпалардың құрылымы- қатты кірмелері бір 
қалыпты таралған жұмсақ негіз немесе жұмсақ кірмелері бар біршама 
қатты негіз болып табылатын болса онда майланған май білік пен 
подшипник арасында бекіп қалады. Жұмсақ құрылымды құраушысы 
есесінен подшипник білікке оңай үйлеседі. Сонда жұмсақ фаза қаттыр. 
Сон.қатар подшипниктік қорытпалар қымбат болмауға,май ортасында 
жоғары коррозиялық тӛзімділікке ие болуға және мынадай жақсы 
технологиялық қасиеттеры- 
-қуюға қолайлы болу үшін онша жоғары емес балқу темп-сы 
болуға,болат негізбен( 
Қыстырмамен) жақсы адгезияға (жабысуғар)тиіс. 
Хим-қ 
құрамы 
б/а 
бабиттер 
мынадай 
3 
топқа 
классификацияланады. 
1-қалайылы б-р (Б89,Б88 маркалы) 
2-қалайылы-қорғасынды б-р (Б16,БС6,т.б.м) 
3-қоргасынды б-р (БКА,БК2,т.б.м) 
1-Б83,Б88 
м.б-р 
антифрицыялық 
және 
физикамех-з 
қассиеттерінің жоғары корозиялық 
Тӛзімділігімен жақсы үйлесетіндігіне болады қурамында қымбат 
бағалы қалайының кӛп мӛлшері зенетін болғандықтан олар үлкен жылд-та 
ж/е жоғары (Б88) сондай ортама (Б88, Б83С м)күш түскенде жуміске 
істеп,жауапты міндет атк-тын подшипниктер турымалары- нын 
турбакампрессорлары дизель,еспі білік т.б..Жасау үшің қолд. Оларга 
нелізгі үстеме қоспа ретінде сурьма пайд-ды. 
2-Қ-қ б-р қайынын аземаншері болатін дығымен ерекше кӛзге 
түседі. Жумсакқ негіз ретінде олардын 2/Sn SBy х/е қатты ерітіндесі 
кристалдары мен B(Sn Sb)фазасынан қурамы б/а ең қарапайым Б16 м.б.-р 

57 
жогарырак морт еннгіштығымен ерекше к.т.. Ол воккы күші түспейтін 
жайбараккат жордай жұмыс отдаратын жауапты ніндетті подшип- никтерді 
Б83 м. Б-ті алмастыру үшін қолд-ды. Оннан машина паро. 
3-кальций (БКА м )ж/е қоргасын (БК2м)қосылган б-р еу арзаны 
болып т.б.. 
БК маркалы бабит болап қыстырманы нащар жабысады,сонд 
оган мех жолмен бекетіледі 
БК 2м б-тен қыстырма жуза қабат түрінде қуйылады. Осындай 
баббиттің екеут де қалалық ж/е темір жол транспортынын , тау-кен маш-у 
подшипниктерін жасау үшін қолд-ды. 
1. Жездер мен қолалардын қассиеттері, жумсалды
Жез Cu – Zn куйі диагна сәйкес мыс пен мырыис 
концынтрацыялық жогары болатын қатты ерітінде түзеді. Мырыстын 
мытагы шектік ерікшетін 37% болады. Мырыштын мыстагы кӛп болганда 
кристалдын торынын кӛлемі центр куб болатын Сu Zn (B ффаза) 
электрондық қосыласы түзімді. 454-468*С – темп-сы реттелген Cu(B фаза ) 
электрондык колысынын реттелді басталады сонда онын қаттализ мен 
морт санғыштығының едәуір артуы қосарлана жүреді. Тепе-теңдік күйінен 
айырмашылығы сол, практика жүзінде β-фаза «құрамында шам 
30%мырыш » жез құрылымында пайда болады. Құрымынвң ӛзгеруіне 
сәйкес жездің мех-қ қасиеттері де ӛзгереді. Жездің құрылымы α-қатты 
еріт-ң құрылымындай болғанда, мырыш мӛлшерінің кӛбеюі оның беріктігі 
мен пласт-ң артыуын тудврады. β
1
=фазаның п.б. жез пластикалығының 
шұғыл тӛмендеуіне қоса жүреді де, жез әлі де болса, екі фаза күйінде 
болғанда, жездің беріктігі мырышты 45 %-ке арттырғанға дейін жоғарылай 
береді. Жез β
1
-фаза құрылымы б/а. 
Құрамында 45%-ке дейін Zn болатын жездің практикалық мауызы 
бар. Мырыштың кӛп мӛлшері болатын қорытпалар аса морт 
сынғыштығымен ерекше кӛре түседі.Кейбір ӛнеркәсіпке қолдӛн жӛу химӛқ 
құрамы (МЕМСТ 1552770,17731-72) мен оның мехӛң қас 34 к. Келт-ы. 
Қасарланған жез құрылымы б/а 2 топқа: Қрылымы 2=қатты еріт-ң 
құрылымындай бір фазалық топқа. 
Кұрылымы (α+β) фазасыңың құрылымындай екі фазалық тӛрқа 
бӛлінеді. 
Құрамында шамамен 30% Zn фазалық жез жақсырақ 
пластиқалыққа ие болады, ол кұрамында 45% Zn болатын екі фазалық 
жезсің беректогі мен қаттылығы ӛте жоғары болады. Бур фазалық жез 
суықтай пластиқалық деформацияға жақсы кӛндігіп. Оңың беректігі мен 
қаттылығы ӛте жоғары болады. Бір фазалық жез суықтай пластикалық 
деформацияға жақсы қӛндігіп, оның беріктігі мен қатытылығын едәуір 
арттырады.Бір фазалық жезді айта кристалдандыру ұшін жасытуды 600-
700 ºс кезінде ӛткізу ісі ұсыңылады. 

58 
Мырыштың молшерін арттырғанда жез арзансайды оның кесу 
арқ ӛнделеуін, үйлесуін тозу қарсылық жасау қайлеттілігін жақсартады. 
Соң қатар мыс сипаттамысың 20-50%-ің құрайтын жылу же электр 
ӛткізгілетігің кемітеді, с-ң коррозияғатӛзімділігің найғарлатады. Құр. 20%-
ке кобірек Zn болатын қорвтпалар уақыттың ӛтуіне боіне коррозиялық 
шынынауға (маусымдықшытынауға ). әрі мырышсыздануға бейілі 
келеді.Практика жузінде жездің қасиетіне жер отпейтің 250-300 º С-тағы 
уақытша жасыту іиеке седергуну жоюға же коррозиялық шытынауды 
болдырмауға кӛмегін тигізеді. 
Қоспалар 
жӛң 
қаттылығын 
арттырып 
пластикалығын 
тӛмендетеді№ Әсірісе, қорғасын томендетеді.Ві мен Р таза мыстасы 
сияқты бір фазалық жезде 300-700 º С кезінде болаттың қызуға 
соңғыштвғына ұқсас құтай созып жұқартылған жартылай фабрикаттар: 
тулкем лента, сым ,сильфондар хасалатын табақ жездер, құбырлар, 
шайбалар,толкелер, снаряд гильзалар. 
Кейде жезге кесу арқылы ӛнделеуін к/е антифрикциялық 
қассиеттерін жақсарту үшін қарғасынды арнайы үстелі қосады.Тӛмен 
темпӛда пластиқалығы аз болғандықтан, мұндай жез ыстықтай созып 
жұқартылған жарт фаб-р (ленталар, құбырлар, шыбықтар) түрінде к/е 
фосанды қүймалар қолд. Қӛп компоненті кездін кӛп таралған 
иегуршрлеуші әлемӛң қатарына Al, Sn, Si, N. 
Al – жездің, беріктігін, қаттылығын, коррозияға тӛзімділігін 
арттырады. 
Қалайы ж-ң теңіз суындағы коррозияға тӛзімдділігін арттырады, 
қ.ж.ӛ теңіздік д.о. 
Кремний - жездің коррозияға тӛзімділігін және технологиялық 
қасиеттерін арттырады. 
Никель – жұмысының механикалық қасиеттерін жақсартады және 
оның коррозияға тӛзімділігін арттырады. 
Қолалар – қалайлы қола. Қола құр-ғы бһфазаның п.б. оның 
тұтқырлығы мен пластикалығының шұғыл тӛмендеуіне әкеп соқтырады. 
Сон-н қалайының молшерін одан әрі қарай 25 %-ке дейін арттырғанда, 
қола беріктігінің артуына қарамастан, құр-да тек 14% -ке дейін ғана Sn 
болатын қоланың прак-ң маңызы елеулі болады. Қосарланған қалайлы 
қола қымбат болғандықтан сирек қолд-ды. 
Қалайлы қоланы Zn, Pb, Ni, P элементтерімен лигерлейді. Ӛте 
қымбат бағалы қалайыны үнемдеу үшін қолаға 2-ден 15% - ке дейін Zn 
үстеп қосылады. Қ.қ. аса коррозиялық және хим-қ тӛзімділікке ме болады. 
Ол атмосфера, тұщы, теңіз суында коррозияға ұшырамайды. 
Ішіндей қ.қ. сызықтық шонді ең азы (1,0%шам) болады, сонд. 
Қала күрд. Фасонды құйма алу үшін қолд. 
Қалайлы қосканы арзандату мақсатымен, стандарталған 
құйылатын қаладағы қалайының мӛлшері 3 % Sn-нен аспайтын болады. 

59 
Қ.қ. құрылымы (бр.КЦСН 3-5-7-1,бр. ОЦС 5-5-5)қала электр тех-да, 
химиялық х/с жалпы маш.жасауда детальдар жасауда қолд. 
Алюминийлі қола. 
Al.қола жоғары мех-қ, антикоррозиялық ж/с антифрикциялық 
қасиеттерімен 
қӛзге 
түседі.Эвтектойдың 
бар 
болуы 
алюм.қ. 
пластиналығының шұғыл томендеуіне әкеп соқтырады. Al-ді 4-5%-ке 
дейін арттырған сайын қоланың беректігі мен қатт-мен қатар 
пластиналығыны да артады, сонан кейін пласт-ғы мұғылтомендейді, ал 
беректігі алюм-ді. Алюм қалады кӛп сегенде 10%.Al болады. 
Бериллийлі қола. 
Б.қ. 
мейіленен 
жоғары 
серпімділіқ 
шеімен, 
беректегімен,қаттылығымен ж/с каррозияға тӛземділігімең ерекше козге 
түиде.Мұндай қасиеттер жоғарылау қажу,сыргылайылы ж/с тау 
кедергісімен үйлесіп жатады. 
Қосарланған бер қолады орташа есеппен 2,0% бер-ші болады. 
Құрамында 2,0% тен кобіреп болғанда олардың беректігі шамалы артады, 
ал пластикалығы, қатты ж/с морт сынғыш &-фазаның кӛп молшері 
банандықтаң ӛте тӛмен болады.Шыңдалығынан кейін б-лі қола ӛте жоғары 
пластикалыққа ие болады (б-30-40%).Шындалған күде он жақсы қатаяды. 
Б.қ. жылуа тӛземді материялдар қатарына жатады.Б.қ. кесу арқ. 
Жақсы оңделеді.Б.қ. тілкем ленті сым жасауда қолд. С.қ. онан сапалы 
фасонды қуйша алуға болады. 
Кремнийлі қола жақсы мех-қ, серіппелік ж-с антифрикциялық 
қасиеттерімен, сондай-ақ коррозияға асатозім ділігімен сипатталады. Ол 
машина ж/с прибор жасауда қымбат бағалы қалайлық ж/с бер-лі қ-ды 
алмасторғыш ретіңде ерекше ерын алады. 
Қ.қ 3,0%-ке дейін Si болады. К.қ-н кӛбенесе лента, тілпен, 
шыбың,сымдар жасалады.Ол фасонды құйма жасау үшін сирек қолд-ды. 
Қорғасынды Қола. Жақсысантифрикциялық қасиетті жоғары 
жылу ӛткізіне тікпен күиеті жақсы қабалдайды әрі қажығанша жұмыс 
атқарады. Осыған байл.подшиниктер, дизельдер, турбиналар ж. Қолд. 
Құр-да 25-30% свинец болатын қола ӛте кӛп қолд. 
Марганецті қола коррозияға аса тӛзімділігімен және жоғарылау 
қызуға беріктігімен ерекше кӛзге түседі. Қосарлаған марганецті қолӛң 
ішінен ӛнерркәсіпте ең кӛп қолдӛны құр-да 5% Мп болатын марганец Б 
маркалы қола. 
Антифрикциялық қасиет берулі үшін марг. Қолаға қорғасын, 
беріктігі мен қаттылығын арттыру үшін никель, құйылатын қос-н жақсарту 
үшін кремний мен алюминий енгізіледі. 

жүктеу/скачать 1,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: