М.Қанабекова

- Олай болса, «Ауған хан мен Қалған хан» ойнайық,- деп 
салдым (С.Шаймерденов).
Келтірілген үзіндіде бүгінде ұмыт болған және сирек 
айтылатын ұлттық түрдегі жастардың бас қосуы және ойын 
атауларын білдіретін «бастаңғы», «Ауған хан мен Қалған хан» 
этнографизмдері қолданылған.
Ал мына үзіндіде Тәуеккел ханның тұсындағы тарихи 
кезеңді суреттеуде сол дәуірдің тілдік көрсеткіштерін – тарихи, 
көнерген сөздерді, варваризмдерді жазушының орынды қолдан-
ғанын көреміз, біріншіден, тарихи шындықтан ауытқымай, сол 
кезгі тарихи болмысты (заттарды, нәрселерді) дұрыс көрсетіп, 
екіншіден, бұндай сөздердің бүгінгі оқырманға түсінікті болуын 
көздеп жұмсаған: 
Тоқсан мың әскер орыс дәстүрімен бес қосынға бөлінген 
еді. Негізгі күш – бел орта – Большой полк аталатын... Соны-
мен қатар, полк правой руки аталатын оң жанақта да, полк 
левой руки аталатын маңдай, сторожевой аталатын тұт-
қауыл – әрқайсысында жеке қолбасы бар еді... мың қаралы 
атты стрелецтен құрылған шолғыншы – ертауыл... қару-
жарақ қоры артылған арқұқ – обоз өз алдына... (М.Мағауин). 
Жазушының өзіндік қолтаңбасын танытатын окказионал-
дық бірліктер де көркем стильде жиі қолданылады: Сонда қар-
қарадай хан ауылын тасырлатып шауып кетердей ол не қылған 
жүрегіне жүн байлаған қазақ. (Ә.Кекілбаев). Бұл мәнмәтінде 
автор кейіпкердің (қазақтың) бейнесін ашу мақсатында өзінше 
өңдеп, окказионалдық құбылыс жасаған. Мәтіндегі авторлық 
қолданыстың мағынасы – батыл, ержүрек қазақты бейнелеуі 
болып табылады.
Көркем әдебиет стилінің екінші бір ерекшелігі – оның көп 
стильділігі. Мұның мәнісі – көркем әдебиет тілінде өзге функ-
ционалды стильдердің элементтері стильдік уәжбен қолданысқа 
енеді, мұнда тілдік құралдардың барлық түрі пайдаланылады. 
Мысалы, Ғ.Мүсіреповтің «Болашаққа аманат» тарихи драма-
сынан үзінді келтірелік: 
Хан: тегі, бала жасынан би атанған Сырым қырыққа 
жете бере қартаяйын деген-ау, сірә! Ханмен жауласпаймын, 
хандығымен жауласамын деген сөз бола ма екен? Ханы бар, 
хандығы жоқ ел болғанын қайдан естіп жүрсің? 

Сырым: тегінде, екінің бірі дұрыс болар: мен қырыққа 
жетпей қартайған болармын, не кейбіреулер қырыққа жет-
кенше қырқынан шыға алмай қойған болар… Бұдан ары шешен 
сөйлейтін Сырымның сөз желiсi өзге мәнерге ауысып отырады: 
«Жер-су мәселесі әділетпен шешілмеген болса, халық кеңесі өз 
міндетін атқара алмаған болар еді… Халық кеңесінің кезекті 
жиналысын ашық деп жариялаймын…». Өзге стильдiк эле-
менттердi (ресми сипаттағы жер-су мәселесі, мәселе шешу, 
халық кеңесі, ашық деп жариялау, т.т. ) эстетикалық мәнде 
жұмсай отырып, ерекше бір көркемдік тiл кестесiн құрайды. 
Бөгде стильдік қолданыстар көркем әдебиет стилiнiң ерекше-
лiгiне бағынып, жазушы идеясына тәуелдi болады. 
Көркем әдебиет стилінің тағы бір ерекшелігі – нақты 
эстетикалық қызметте жұмсалуы, сөздің эстетикалық қуаты, 
сөздің бейнелілігі негізгі орын алады, яғни бейнелі ойлау жүйе-
сімен ерекшеленеді, сондықтан троптар мен стилистикалық ай-
шықтаулардың барлық түрі жиі ұшырасады. Деректер кел-
тірелік: Анадайдан оны көріп бүлкілдеп, 
Жорытады атың.
Көзіңе де жылтың кеп, 
Қуаныштың домбырасы кеудеңе 
Майда қоңыр күй тартады шіңкілдеп (Ә.Кекілбаев). 
Келтірілген үзіндідегі ұлттық мәдени ерекшеліктерден 
хабар 
беретін 
қуаныштың 
домбырасы 
метафорасы 
Ә.Кекілбаевтың өзіндік таным ерекшелігінен туған. Негізінде 
қуаныштың символы ретінде алынып, мәнмәтінде қуанып тұр-
ған адам бейнесін көз алдыңа елестетеді.
Кең шалғай, иір-қиыр құм дала, дүние талаурап кеткен, 
ауа көгілдір тартады, Сонау көкжиекке қарасаң, көк сілемік 
буалдыр ішінде таңғажайып бір таулар көшіп-қонып жат-
қандай болады. Бұйра-бұйра сырғыма төбелердің үстінде кә-
дімгі оттың салқыны шарпыған секілденеді. Көктем шағында 
аз күнге болса да құлпыра көктеген көк, жасыл, қызыл, жолақ, 
ақ таңдақ сан алуан гүлдер енді қара-күрең күйік тартып қурап 
қалған. Аяқ бассаң, қаудырлап үгітіліп түседі. Осы бір ұлан-
қайыр жапан даланың бетіне болмашы бір көк жолақ ирелең 
сызық тастап шағын өзен ағып жатыр (С.Шаймерденов). 
Мәтін үзіндісінде жазушы эпитет, теңеу арқылы табиғат құ-

былыстарын әсерлі етіп суреттеген. Табиғат ананың ғажайып 
суреттерін көз алдыңа сол әсем қалпында жеткізуге тырысқан 
қаламгер тілдік бояуларды аса дәлдікпен жұмсаған. Немесе 
мына үзіндіде: «Қызыл Жебеге қонған Рысқұлдың сирек жыл-
житын қаһарлы қарасұр өңінен нұр төгіліп, көздері шоқ ша-
шып, әруақ қуып арқасы қозған бақсыдай, айбыны асқақтап 
шыға келді. Астындағы жүйрік те буырқанған бұла күшті 
сезгендей, ауыздықты қарш-қарш шайнап, тізгінді сүзе шірене 
тартылған садақтың адырнасынан ұшатын жебедей лыпып 
тұр еді» - автор кейіпкердің бет-пішінін, сыртқы көрінісін, 
портретін жасау үшін теңеуді тиімді пайдаланған. 
Сөйтіп, көркем әдебиет стилінің басты белгісі – тілдің 
лексикалық қабаттарының барлық түрлері (экспрессиялы-
эмоциялық бояуға бай тұрақты сөз тіркестері, фразеологизмдер, 
синонимдер, ауыспалы мағыналы, көп мағыналы сөздер, анто-
нимдер, антитезалық құбылыстар, мақал-мәтел, қанатты сөздер, 
көріктеу тәсілдері) қолданылады. Деректер келтірелік: «Сондық-
тан аталас ағайын іргелерін тым алшақ ұстамай, қанаттас, 
қатарлас қонғаны мақұл; Күнде көріп араласып жүрген соң, 
ағайын арасында ырың-жырың, дау-жанжал да болмай тұр-
майды» (С.Шаймерденов). Мысалдағы синонимдердің қосарла-
нып жұмсалуы арқылы ойдың мағыналық реңкі, экспрессиялық 
қуаты арта түседі. Бірінші сөйлемде қанаттас сөзінің көркемдік 
реңкі басым, әдетте, қатарлас сөзінің мағынасымен дәл келетін 
іргелес сөзі тілімізде жиі қолданылады. Көркем әдебиет стилінде 
тұрақты тіркестер де стильдік мақсатпен жиі қолданылады: 
«Ұмсындықтың қара көзі от шашып, жалт етті; Ендеше ана 
малды жинап алыңдар. Боқтарыңды теріп жүре алмаймын 
сендердің, - деп, тебіне жөнелді; Амал бар ма, тасыған көңіл 
судай басылды; Көктен тілегенім жерден табылғандай 
(С.Шаймерденов). Берілген сөйлемдердегі көзінен от шашу, 
көңілі судай басылу, көктен тілегені жерден табылу тіркестері 
кейіпкердің әр түрлі психологиялық жай-күйін суреттеуде жұм-
салған стильдік амалдар болып танылады. 
 «Өзекті жанға өлім бар – хандарың тура келген ажал 
оғынан қаза тапса, көлденең жабысқан кеселден көз жұмса, 
елге кім иелік етеді? Күні кеше ғана Хақ Назар хан шейіт бол-
ған сәтте қырық тарапқа тарадыңдар, ақыры немен тынды? 

Басыңа сол зобалаң қайта тумасын ойла. Әкесі ер деме - өзі ез 
шығар. Жасы кіші деме – қара қанжар шығар. Ата салтыңда 
алтын тақ – ағадан ініге мұра...» (М.Мағауин). Бұл үзіндіде 
Тәуекел ханның жұртына қарата айтылған осы сөзінде жазушы 
мақал-мәтелдер мен қанатты сөздерді орнын тауып, қиыстыра 
шебер қолданған. Сол арқылы кейіпкердің шешендігі анық 
танылады.
Демек, эстетикалық қызметтегі тілдің бар болмысын 
ашатын ерекше қолданыс түрі – көркем әдебиет стилі. Оның 
лексика-фразеологиялық, грамматикалық, фонетикалық тәсіл-
дерді пайдаланудағы, мәтіннің құрылымдық ұйымдасу прин-
циптеріндегі түрлі ерекшеліктері болатындығы белгілі. 
Көркем әдебиет стилінің қысқаша талдау үлгісі: 
1.Қарым-қатынас аясы (қолданылатын орны): көркем шы-
ғармаларда жазбаша түрі), көпшілік алдында, сахнада айты-
латын әңгіме, өлең, т.б. жанрларда. 
2.Қарым-қатынас мақсаты: ақиқат шындықты, өмірдегі 
зат, құбылыстарды суреттеу, бейнелеу арқылы оқырман сезіміне 
әсер ету. 
3.Стильдік сипаты: сөз деректі, образды эмоционалды-
экспрессивті мәнде, т.б. 
4.Тілдік ерекшеліктері:
а) лексика-фразеологиялық: ауыспалы мағынадағы сөз-
дер, суреттемелік, көркемдеуіш құралдар (теңеу, метафора, эпи-
тет, антитеза...), бейәдеби бірліктер, синонимдер мен антоним-
дер, бейнелі сөз орамдары, т.б. 
ә) морфологиялық: одағай, шылаулар, қыстырма, қаратпа 
сөздер,... 
б) синтаксистік: риторикалық сұраулы сөйлемдер, қайта-
ламалар, парцелляцияланған құрылымдар, инверсия, ... 

жүктеу/скачать 2,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: