Ционные технологии в системе современного образования и воспитания павлодар 2013 2

346 
 
человека». Исследование сути природы человека, его социального бытия 
и  духовной  жизни,  выявление  соотношения  объективной  реальности  и 
субъективной  рефлексии,  духовного  и  материального  принадлежат  к 
вечным  вопросам,  которые  волнуют  философию  на  протяжении 
тысячелетий.  Функциональный  подход  к  природе  человека  обусловил 
создание целой галереи «образов человека»: человек разумный (Сократ), 
человек умелый (Б. Франклин), человек играющий (Й. Хейзинга), человек 
деятельный  (И.  Кант,  И.Г.  Фихте,  К.  Маркс),  человек  бунтующий 
(А. Камю), человек символический (Э. Кассирер) и пр.  
В  ХХI  веке  возникает  вопрос  о  сохранении  самого  человека  как 
социального и биологического вида, его культуры, образа жизни, а также 
ценностей и нормативов, которые были выработаны человечеством. Все 
это  находит  отражение  в  исследованиях  отечественных  ученых,  тем 
более, когда стоит вопрос о сохранении личности человека, идентичности 
граждан Казахстана.  
Проблема  человека  всегда  находилась  в  центре  общественного 
сознания  и  являлась  одной  из  основных  тем  человечества.  Однако, 
факторы становления личности человека в новую эру не осмыслены и не 
проанализированы окончательно.  Интерес  к проблеме  человека  связан с 
обострившимися  проблемами  сохранения  самого  человека,  его 
идентичности,  культуры,  духовности,  в  связи  с  социальными, 
технологическими  и  техногенными  воздействиями  на  людей, 
параллельно  идущими  с  процессами  глобализации.  К  не  менее  важным 
проблемам  относится  исследование  факторов,  ведущих  к  разрушению 
культуры,  расшатывающих  мировоззрение  человека,  изменяющих 
ценности.  Все  это  ведет  к  уничтожению  достойных  для  человека 
жизненных  ориентаций,  исчезновению  духовности.  Поэтому  по 
инициативе 
Президента 
Республики 
Казахстан  Н.А. Назарбаева 
разработана  Государственная  программа  «Культурное  наследие». 
Программа  предусматривает  создание  целостной  системы  изучения 
огромного  культурного  наследия  народа,  в  том  числе  и  современной 
национальной  культуры,  фольклора,  традиций  и  обычаев;  воссоздание 
историко-культурных  и  архитектурных  памятников,  имеющих  особое 
значение  для  национальной  истории;  обобщение  многовекового  опыта 
национальной литературы и письменности; создание на государственном 
языке  полноценного  фонда  гуманитарного  образования  на  базе  лучших 
достижений мировой научной мысли, культуры и литературы. 
Человечество вступило в новую эпоху своего развития, это случилось 
в  процессе  постоянно  ускоряющейся  жизнедеятельности  людей. 
Отличительная черта нашей эпохи – глобальный кризис, охвативший все 
сферы общественной жизни: экономическую, политическую, социальную 
и духовную. Человек неумолимо становится другим и далее продолжает 
меняться, наблюдаются изменения в его психологии и мировоззрении, в 
кругозоре,  восприимчивости,  душевных  переживаниях,  аналитических 

347 
 
способностях. Как пишет Э. Тоффлер в работе «Третья волна»: «Ибо если 
посмотреть  вокруг,  мы  повсюду  обнаруживаем  свидетельства 
психологического  истощения.  Как  будто  бомба  взорвалась  в  нашей 
общей «психосфере». Мы фактически переживаем не просто разрушение 
техносферы, инфосферы или социосферы Второй волны, но также распад 
ее  психосферы».  Главная  примета  нового  времени,  его  содержательная 
сторона  состоит,  как  представляется,  в  том,  что  современный  человек 
создал  мир,  слишком  сложный  для  себя  как  отдельно  взятой  личности, 
для  своих  индивидуальных  и  интеллектуальных  возможностей.  В 
результате  он  утратил  способность  сознавать  базовые  закономерности 
этого  мира  и  их  изменения,  предвидеть  последствия  своих  усилий  и 
направление своего собственного развития.  
Жизнь 
доказывает, 
что 
история 
человечества 
развивается 
неоднозначно и непредсказуемо. Но тема человека продолжает сохранять 
свою актуальность и на сегодняшнем этапе жизни людей.  
Главным  феноменом  мира  ценностей  является  сам  человек.  Это 
представление  возникло  не  сразу,  а  стало  итогом  длительной  эволюции 
общественного сознания. Уникальна и бесценна жизнь любого человека, 
ибо каждый человек наделен индивидуальными неповторимыми чертами. 
Николай Бердяев в работе «О назначении человека» писал, что ценность 
личности  есть  высшая  иерархическая  ценность  в  мире,  ценность 
духовного порядка. 
В  истории  философии  существовали  разные  системы  ценностей.  В 
древнем  мире  утверждали,  что  наслаждение  –  высшее  благо  жизни,  к 
этой точке зрения склонялись Эпикур, Аристипп и другие.  
Эпикур  рассуждает  о  жизни  и  смерти  человека.  Он  считал,  что  «все 
хорошее  и  дурное  заключается  в  ощущении,  а  смерть  есть  лишение 
ощущения». Эпикур советует жить безмятежно, находиться в состоянии 
атараксии, чему способствует благоразумие, умеренность.  
В  античной  философии  поворот  к  человеку  как  феномену  мира 
ценностей осуществляет Сократ. Его в современной западной философии 
называют  родоначальником  философии  человека,  его  первоначальной 
версии.  Согласно  Сократу,  самопознание  становится  главнейшей  и 
единственной  целью  философии,  а  разум  –  это  уникальное  свойство, 
которое  присуще  только  человеку.  Протагор  выделяет  не  только 
способность  к  мышлению,  но  и  человеческую  субъективность,  т.е. 
провозглашалась относительность любого знания, любых ценностей. Для 
Сократа является важным выяснение природы ценностей, что есть благо, 
добро,  зло,  справедливость,  мужество  и,  прежде  всего  мудрость. 
Согласно  Сократу,  человеком  часто  управляет  страсть,  удовольствие, 
скорбь, иной раз любовь, а чаще страх, но человеком должно управлять 
знание, и, прежде всего знание самого себя.  
Аль-Фараби писал, что человек не может быть наделенным с самого 
начала  от  природы  добродетелью  или  пороком,  также  как  он  не  может 

348 
 
быть  прирожденным  ткачом  или  писцом.  Он  отмечал,  что  человек  стал 
человеком благодаря разуму. Аль-Фараби выделил главную особенность 
человеческого достоинства – это хороший нрав и силу ума. Кроме того, 
по отношению же к людям связующим началом выступает человечность, 
и  людям,  поскольку  они  принадлежат  к  роду  человеческому,  надлежит 
поддерживать  между  собой  мир.  Как  достигнуть  счастья?  Алъ-Фараби 
считал,  что  человек  достигает  счастья  только  тогда,  когда  ему  присуше 
прекрасное.  Прекрасное,  согласно  Фараби,  может  быть  присуше 
благодаря  искусству  философии.  Интерес  вызывает  и  философия 
Спинозы,  ему  принадлежит  знаменитое  выражение  «не  плакать,  не 
смеяться,  не  проклинать,  а  понимать».  Свобода  человека,  понимающего 
мир  и  себя  означает  победу  истинной  идеи  над  менее  истинными. 
Согласно  мыслителю,  свободным  в  полном  смысле  слова  может  быть 
только мудрец, освободившийся от аффектов. Что же касается массового 
человека, толпы, они будут управляться мнением, страстями. Хотя люди 
«по  природе  своей  склонны  к  ненависти  и  зависти»,  а  значит,  злы,  они 
должны  освободиться  от  чувства  страха  и  жить  безопасно.  Вывод 
Спинозы, цель государства – в действительности есть свобода.  
Высшая  ценность  –  человек,  было  сформулировано  И.  Кантом  в 
философии.  Кант  убедительно  доказывает,  что  человек  принадлежит  к 
двум мирам, так как с одной стороны, человек – феномен материального 
мира,  управляемого  законами  детерминации;  он  –  клеточка  чувственно-
природного  мира,  в  то  же  время  человек  –  есть  ноумен,  сушество 
сверхчувственное  рационально-духовное,  нравственное.  Сверхзадача 
философии  обосновать  идею  категорического  императива.  Согласно 
Канту,  поступок  будет  нравственным,  если  следовать  долгу  и  уважать 
моральный закон. Кант постоянно указывает, что человек не средство, а 
цель, и даже цель целей и поэтому человеколюбие является важнейшим 
духовным качеством человека. Человеколюбие основано на безусловном 
выполнении категорического императива, нравственного долга. 
В XIX и XX веке проблема ценностей рассматривается мыслителями, 
как  А.  Швейцер,  Б.  Рассел,  Х.  Ортега-и-Гассет,  А.  Эйнштейн,  а  также 
связана  с  именами  казахских  и  русских  философов  А.  Кунанбаевым, 
Ш.Кудайбердиевым,  П.  Флоренским,  С.  Булгаковым,  Н.  Лосским. 
Шакарим  Кудайбердиев  в  своей  работе  «Три  истины»  выделяет  среди 
нравственных  ценностей  –  уждан  (совесть).  Глобальные  проблемы 
современности,  появление  возможности  самоуничтожения  человечества, 
социальные  потрясения  обострили  все  традиционные  проблемы. 
Общечеловеческие  проблемы,  связанные  с  признанием  абсолютной 
ценности  жизни  человека  и  необходимость  сохранить  среду  обитания 
являются наиболее актуальными сегодня.   
Человек  как  ценность  рассматривается  одним  из  главных 
философских  направлений  XX  века  –  экзистенциализмом.  Согласно 
экзистенциализму,  трагизм  человеческого  существования  заключается  в 

349 
 
том,  что  человек  как  бы  «заброшен»  в  предметно-физический  мир. 
Отсюда,  возникают  вопросы  на  уровне  философских  рефлексий,  как 
познать бесконечное, мир конечными средствами познания? Как вообще 
можно существу смертному делать выводы о мире в целом? Не впадает 
ли  человек  в  ошибки,  объясняя  мир  и  пытаясь  изменить  его?  Человек 
чувствует разрыв с миром (природой, социумом) и это переживается как 
ощущение одиночества. В истории философии Габриэль Марсель, Сартр, 
Карл Ясперс рассматривают человека в качестве конечного и смертного 
индивида,  часто  трагического  и  парадоксального,  в  котором  лишь 
самосознание  является  фундаментальным.  Следует  подчеркнуть 
особенность  экзистенциальной  философии,  согласно  которой  каждый 
индивид должен осознавать границы своей собственной жизни. Отсюда и 
ответственность  человека.  Человек  свободен,  он  должен  принять 
решение (но при этом нет никаких объективных норм и предписаний по 
поводу  того,  как  определить,  какого  рода  личностью  он  собирается 
стать).  Суть  экзистенциальной  загадки  начинается  с  "выбора,  так  как 
выбор  является  исходной  точкой  в  присвоении  человеком  своей 
сущности, т.е. человек есть лишь то, что сам из себя делает.  
Хайдеггер  особо  выделяет  бытие  человека,  единственное  бытие, 
которое  способно  «вопрошать»  о  самом  себе,  бытие  –  экзистенция,  т.е. 
взаимодействие человека с миром. Согласно Хайдеггеру, нельзя видеть в 
человеке средство, т.е. не забывать о высоком предназначении человека. 
Человек, идя от своего бытия, придает значение и смысл миру.  
В  казахской  философии  Шакарим  Кудайбердиев  в  работе  «Три 
истины» выделяет высшую ценность – это уждан – совесть, включая в это 
понятие  человеческую  скромность,  справедливость,  доброту.  Согласно 
Шакариму  первую  истину  составляет  истина  веры.  Вторая  истина  – 
истина  науки.  Третья  истина  –  это  истина  души  –  субстанциальную 
основу,  которой  составляет  совесть.  Совесть  как  изначальная 
потребность души и есть та истина, которая может очистить человека от 
нравственной  скверны  и  поставить  его  на  путь  духовного 
совершенствования человека во имя согласия и счастья.  
Абай  Кунанбаев  пытался  разрешить  проблемы  нравственного 
совершенствования  человека.  «Адам  бол»  –  этот  основной  принцип 
проходит красной нитью в работе Абая «Слова назидания». 
Таким  образом,  через  все  философские  системы  и  этапы  проходит 
становление высшей ценности в философии - человек – цель. 
 
 
 
 
 

350 
 
УДК 130.2 
 
РОЛЬ ОБРАЗОВАНИЯ В ФОРМИРОВАНИИ  
КУЛЬТУРЫ МИРА 
Сыздыкова Д.Т., к. филос. н., доцент 
Альназарова Г.Ж., магистр философии 
Инновационный Евразийский университет (г. Павлодар) 
 
Статья 
посвящена 
актуальным 
проблемам 
современного 
образования.  Формирование  культуры  современного  казахстанского 
общества  невозможно  без  полноценного  функционирования  и  развития 
системы образования. 
 
Основным  признаком  развития  современного  общества  является 
особая  роль  образования,  знания  и  основанных  на  нем  технологий, 
доминирование  информации,  ускорение  технического  прогресса, 
развитие сферы обслуживания, повышение качества жизни. Состояние, в 
которое  вошло  общество  несколько  десятилетий  назад,  соответствует 
принципиально  новому  состоянию  культуры.  Бесспорно,  что  новые 
системы  связи,  способные  в  мгновение  передавать  информацию 
практически в неограниченном объеме на любое расстояние, кардинально 
меняют  облик  человечества,  ведут  к  принципиально  новому  состоянию 
культуры.  Новый  тип  цивилизационного  развития  общества  требует 
разработки новых ценностных ориентиров. Очевидно, что в сложившихся 
условиях повышается роль образования в культуре, именно, оно является 
ключом  к  решению  перечисленных  проблем  современного  мира. 
Нормальное  существование  любого  общества  невозможно  без 
полноценного  функционирования  и  развития  системы  образования. 
Место образования в жизни общества во многом определяется той ролью, 
которую  играют  в  общественном  развитии  знания  людей,  их  опыт, 
умения,  навыки,  возможности  развития  своих  профессиональных  и 
личностных качеств.  
Развитие  экономики  все  больше  будет  определяться  не  столько 
ресурсами,  известными  как  «черное  золото»,  но,  в  первую  очередь, 
интеллектуальным  потенциалом  страны.  Не  случайно  многие 
экономически  развитые  и  бурно  развивающиеся  страны,  разрабатывая 
национальные  доктрины,  концепции  и  программы  устойчивого  и 
безопасного развития включают в их состав как одно из стратегических 
направлений – развитие национальных систем образования. Образование 
является  важнейшей  и  поэтому  наиболее  приоритетной  функцией 
государства.  Происходящая  сейчас  информатизация  мира  является 
научным  и  реальным  фактом.  Этот  объективный  процесс  характерен  и 
для  Казахстана.  Образование,  знание  становятся  фактором,  который 
лежит  в  основе  экономического  развития  нашей  страны.  То,  что  знание 

351 
 
занимает  ключевые  позиции  в  экономическом  развитии,  превращаясь  в 
основной 
источник 
стоимости 
в 
информационном 
обществе, 
существенно  изменяет  место  образования  в  структуре  общественной 
жизни. Новый тип цивилизационного развития, который утверждается в 
обществе,  вызывает  необходимость  для  специалиста  в  течение  жизни 
менять профессию, постоянно повышать свою квалификацию.  
Таким  образом,  образовательная  деятельность  становиться  важной 
компонентой 
развития 
современного 
общества. 
Личность 
в 
информационном  обществе  получает  новые  возможности  для 
самореализации  и  развития,  но  для  использования  этих  возможностей 
необходима  активная  деятельность  по  образованию  граждан.  Ход 
дальнейшего  общественного  развития  во  многом  зависит  от  состояния 
образования в стране. 
 
 
 
 
УДК 811.512.122 
 
ФУНКЦИОНАЛДЫҚ ГРАММАТИКА ҰҒЫМДАРЫМЕН 
ЕТІСТІҢ БАЙЛАНЫСЫ 
Имамбаева Ғ.Е., филол. ғ. д., профессор 
Инновациялық Еуразия университеті (Павлодар қ.) 
Ахметова А.Б., филол. магистрі 
Павлодар мемлекеттік педагогикалық институты (Павлодар қ.) 
Е-таil: lady.gaysha@mail.ru 
 
В  статье  рассматривается  взаимосвязь  залога  казахского  языка  с 
основными категориями функциональной грамматики. 
 
The  article  examines  the  relationship  of  Voice  category  in  Kazakh 
language with fundamental categories in functional Grammar. 
 
Функционалды грамматика белгілі бір тілдік категориялардың бірлігі 
негізінде қызметке ие болады. Функционалды грамматика бірнеше тілдік 
категориялардың  жүйелілік  принципіне  негізделетіндіктен,  оның 
етістіктің  етіс  категориясымен  де  тікелей  байланысудың  арқасында 
функционалдық қызметі жүзеге асады.  
Функционалдық 
грамматика 
қарастыратын: 
аспектуальдылық, 
темпоралдылық,  персональдылық,  етістілік,  посесивтік,  ком-паративтік, 
каузальдық, кондидициональдық, локативті, таксис, модальділік, сандық, 
кеңістік,  жағдаяттық  түрлерін  жеткізуде  етіс  категориясының  рөлі 
ерекше.  

352 
 
Шындап  келгенде,  функционалды  грамматиканың  әр  түрі  мәтін 
көлеміндегі  сөйлемдермен  нақтылана  түсетіндігін  біле  тұра,сөйлем 
құрамына назар аударарлықтай тура келеді. 
Сөйлемді адамдар арасындағы пікір алмасудың үлкен құралы ретінде 
қабылдай отырып,оның ішіндегі қимыл мен іс-әрекетті білдіретін етістік 
сөз табының қызметі айқындалатындығы белгілі. 
Функционалды  грамматиканың  негізгі  міндеті  тілдегі  барлық 
байланысы  бар  құбылыстардың  ортақ  қасиеттерін  қарастыруы  болып 
табылатындықтан,аталмыш  грамматика  мәселелерінің  көріністерін  қазақ 
тіл  білімінде,  көбінесе,  етіс  категориясы  арқылы  анықтауға 
болатындығы сөзсіз.  
Функционалды  грамматиканың  өзіндік  объектілерінің  біріне: 
темпоралдылық  -  мезгіл,  персональдылық  -  жақтылық,  посесивтік- 
меншіктілік,  компаративтік  -  салыстырмалы,  каузальдық  -  себеп, 
локативті - мекен, таксис, модальділік, сандық, кеңістік түрлерін жатқыза 
келе,  олардың  барлығы  мәтін  көлеміндегі  сөйлем  ішіндегі  қимылды 
жеткізетін  етістік  сөз  табы  арқылы  айқындалып,  субъекті  мен  объектіге 
іс- әрекеттің қатыстығын білдіреді. Ойымызды нақтылау үшін, төмендегі 
кестеге назар аударайық: 
Функционалды  грамматиканың  топтау  жүйелерін  қарастыра 
келе,бұлардың барлығына етістікке тән етіс категориясының қатысы бар 
екендігін  атап  кетуге  болады.  Өйткені  етіс  категориясы  әр  сөйлемнің 
негізі  ретінде  белгіленетін  предикативтілікпен  және  де,  жақтылықпен 
тығыз байланысты. 
Предикативтілік  -  қимылды  білдіретін,  етістік  сөз  табы, 
баяндауыштық қызмет атқаратындықтан, сөйлемнің негізгі қазығы болып 
саналады, етіспен қимылдың субъекті мен объектіге қатысы көрсетіледі. 
Мысал ретінде Ж. Аймауытов шығармасынан келтірілген үзіндіде: 
«Ауылдың кісілерін дереу жиғызып алып, Ақбілекті іздетуге бес кісі 
аттандырды»  -  өзгелік  етісті  хабарлы  сөйлем.  Бұл  сөйлемде  өзгелік  етіс 
арқылы  өтіліп  жатқан  қимылды  жан  -  жақты  қарайтын  болсақ, 
функционалды 
грамматиканың 
бірнеше 
түрлерімен 
ұштасып 
тұрғандығын  аңғаратын  боламыз.  Осы  жерде  уақыт  кеңістігі  де  орын 
алып,оқиғаның  жеделділігін  «дереу»  сөзі  арқылы  жеткізе  тұруымен 
қатар,  қимылға  басқа  бір  субъектілердің  қатыстығын,  солармен  іс- 
әрекеттің  өтетіндігін  байқаймыз,  бұған  қоса,таксистік  құбылыс  та 
орнығып,  қимылдың  әрмезгілділігі  айқын  көрініп  тұр.  Шығарма 
мазмұнына  үңілсек,  ең  әуелі,  адамдарды  жинатқызып,  содан  кейін 
Ақбілекті  іздеуге  бес  кісіні  аттандырғызады.  Шынын  айту  керек,  бұл 
жерде етістің жақ категориясына қатысы бар екендігін анықтауға болады. 
Қандай қимыл- әрекет болмасын, белгілі бір жақтағы (бұл жерде 3 жақта) 
субъект арқылы жасалады. Біз келтірген сөйлемде іс-әрекет бір адамның 
басқаларды  қимылға  тарту  негізінде  өтетіндіктен,  етіс  түрі 

353 
 
функционалды  грамматиканың  формадан  мазмұнға  бағыт  беруде  бұл 
жерде ерекше рөль атқарады. 
Етіс мағынасының сипаттамасына субъект пен объектінің арасындағы 
қарым-қатынастығы  енеді:  субъект  –  іс-әрекетті  жасаушысы  болса, 
объект іс-әрекетке тап болып, қимылдың бағытын көрсетеді. 
Етістің  әртүрлі  формалары,  әртүрлі  сөйлем  құрылымдарында 
қолданылатындықтан,  бұл  –  етістікке  тән,  етіс  категориясын,  етістіктің 
басқа  категорияларынан  айырмашылығы  бар.  Басқа  сөзбен  айтқанда, 
етістіктің  морфологиялық  категорияларына  қарағанда,  етіс  категориясы 
сөйлем синтаксисімен тығыз байланыста болады.  
Негізінен,  етіс  морфология  мен  етістік  семантикасында  көрініс 
тапқан,  қимыл-әрекеттің  субъектіге  қатыстығын  білдіретін  категория 
есебінде  болса,  екінші  жағынан,  сөйлем  ішінде  етістіктің  баяндауышы 
мен бастауыш арасындағы қатынастықты білдіреді. 
Етіс етістікке тән категория болғандықтан, функционалдық тұрғыдан 
оның  лексика-грамматикалық  табиғаты  сөйлемнің  нақты  қазығы 
болатын, тек қана етістік сөз табы шеңберінде ғана айқын ашылады. 
Темпоралдылық – функционалды-семантикалық категория. Ол белгілі 
бір  категориялық  жағдаяттарда  сөйлеу  актісінде  функционалды-
семантикалық  өрістерден  көрінеді.  Яғни  функционалды-семантикалық 
категория  мен  функционалды-семантикалық  өрісі  бір  нәрсенің  екі  жағы 
сияқты,  бірі  –  потенциалдық  жағы,  екіншісі  –  соның  сөйлеу  актісіндегі 
берілуі (реализациясы), олар өздерінің сөйлемдегі атқаратын қызметімен 
байланысты. 
Семантикалық 
функциялардың 
актуалдануының 
– 
өзектелінуінің бірнеше жолдары бар. Олар:  
1) таза грамматикалық тәсіл арқылы;  
2) лексикалық құралдар, немесе сөзжасамдық құралдар арқылы;  
3) грамматикалық  және  грамматикалық  емес  тілдік  құралдардың 
кешені арқылы. Осы аталғандарға қоса семантикалық функциялар;  
4) морфологиялық категориялардың өз қызметінен ауытқып, жанама 
қызмет атқаруы арқылы да жүзеге асады. 
Етіс  тікелей  етістікке  тән  грамматикалық  категория  болғандықтан, 
бұл  жерде  сабақты  етістік  табыс  септігіндегі  тура  толықтауышты 
меңгеретін, яғни табыс септігін керек ететін етістіктер екенін айтуға тура 
келеді.  Сабақты  етістік  объекті  арқылы  ғана  пайда  болады  дейтініміз 
сөзсіз.  Объекті  болмаса,  сабақты  етістіктер  болмайды.  Мұнда  етістің 
қайтесе де объектіге қатыстығы туындайды. 
Етістің  кеңістік  ұғымына  тікелей  қатыстығы  бар  екендігін  келесі 
сөйлемдерден аңғаруға болады. Ж. Аймауытовтың «Ақбілек» романынын 
бірнеше үзінділер алатын болсақ, мысалы: 
«Орысшаласу, түтін салысу, күлісу... мидай араласты». 
«Әңгіме  былай:  Доға,  Төлеген,  Тыпаңдар  бас  болып,  Мұқашты 
Сартауға  болыс  қылмаудың  әрекетіне  кіріскен  еді».  «Әлгі  Алтайдың 
аруларын  айтуға  тіл  жетпейді».  «Марқакөлдің  суын  ішіп,  отын  жеген 

354 
 
сары қарын, тұтам емшек жануардың бауырынан сүт сорғалап, сүт емес-
ау,  құт  сорғалап,  көнек-көнек  лықылдайды;  қара  саба  емізіктеп,  қою, 
салқын  сары  қымыз,  быжылдаған дәрі қымыз  шара-шара шыпылдайды» 
(Ж. Аймауытов). 
«Осының  бәрі  Қартқожаның  еңсесін  көтертпей,  жүдетіп  жүрген 
үстіне  аяғына  шарапнелдің  сынығы  тиіп,  лазеретке  жіберілді» 
(Ж. Аймауытов). 
Кеңістік  ұғымы  обьектілерді  бақылау  мен  тәжірибелік  пайдалану 
негізінде қалыптасты. 
Уақыт ұғымы адамның оқиғалардың ауысуын сезінуінің нәтижесінде, 
заттардың жағдайының біртіндеп өзгеруі арқылы жүзеге асырылады. 
Күнделікті  адам  санасында  кеңістік  пен  уақыт  үғымы  қалыпты 
тұрмыстық  жағдай  ретінде  есептелінеді,  материя  уақыт  пен  кеңістіктің 
аумағында  қарастырылып,  материя  жоғалған  күйде  де,  олар  сақталып 
қала береді деп есептеледі. 
Жалпы 
салыстырмалылық 
теориясында 
кеңістік- 
уақыт 
қатынастарының  материалдық  процестерге  қатысының  жаңа  жақтары 
ашылды.  
Кеңістік пен уақытты қабылдау-кеңістік пен уақыт – материяның өмір 
сүруінің  негізгі  формалары.  Кеңістіктегі  обьектілерді  қабылдау  өте 
күрделі процесс. Тек адамның нақтылы тәжірибесі арқылы арқылы ғана 
кеңістікті  дұрыс  қабылдауға  болады.  Адам  заттардың  бірінен  –бірінің 
қашықтығын,бет  алысын,  көлемін,  рельефін,  бағдарын  және  формасын 
қабылдау  арқылы  ғана  кеңістікті  дұрыс  қабылдайды.  Дүниедегі 
заттардың  барлығы  да  кеңістікте  орналасқан.  Олардың  әрқайсысының 
белгілі бір көрініс түрлері болады, мысалы: ұзын, қысқа, енді, енсіз, биік 
не аласа т.б.  
Сондай-ақ,  олар  бірден  түрлі  қашықтықта  тұрады.  Кеңістікке 
орналасқан  заттардың  көлемін  қабылдауда  екі  көзбен  көру 
(монокулярлық  көру)  оларды  тереңінен  игеріп  алуда  бір  сәттен  дәл 
мағлұмат алуымыз қиындай түседі.   
Кеңістіктегі  заттарды  қабылдауға  тек  көру  мүшесі  ғана  қатыспайды, 
мұнда  қозғалыс,  сипау,  сезу  түйсіктері  де  елеулі  рөль  атқарады. 
Кеңістікті  дұрыс  қабылдап,  қоршаған  заттарды  тез  меңгеріп  алу,осыған 
үйрету кішкентай кезден басталады. 
Заттардың  кеңістікте  орналасуын  дұрыс  біле  алудың  адамның  іс-
әрекеті  үшін  қаншама  маңызды  екендігі  түсінікті.  Уақыт  та  кеңістік 
сияқты  қозғалушы  материяның  өмір  сүруінің  обьективтік  реалды 
формасы. 
Дүниеде  қозғалушы  материядан  басқа  еш  нәрсе  жоқ,ал  қозғалушы 
материя  Әлемнің  соңғы  кездерінде  тілдің  қалайша  кеңістікті 
құрайтындығына  кеңістік  грамматикасындағы  арнайы  мақсатты 
зерттеулерге,  яғни  кеңістік  қатынастарды  көрсететін  тәсілдерге  ерекше 
назар аударылып жүр.  

355 
 
Кеңістік  жүйесінің  грамматикалық  типологиясын  құруға  талпыныс 
етілгендігі байқалды. 
Тіл  білімінде  соңғы  жылдары  белсенді  дамып  келе  жатқан 
функционалдық  бағыт  тілдің  динамикалық  аспектілерін  зерттеуге  жол 
ашады, яғни тілді қимыл-күй тұрғыдан қоса меңгеруді талап етеді.  
Бұндай  бағыт  тіл  жүесін  толық  сипаттауға,  тілдік  элементтері  мен 
объективтік  болмыс  арасындағы  байланысты  аңықтауға,  осыдан  тиісті 
нәтиже  шығару  жағдайларын  көрсетуге  мүмкіндік  береді.  Кеңістік 
қатынастарды  функционалдық  тұрғыдан  қарастыруы  объектілердің 
жылжуымен  байланысты  динамикалық,  заттық,  жағдаяттық  күйде  өтіп, 
бұл  категорияның  әртүрлі  деңгейде  көрінетіндігін  есепке  алуымен 
жаңаша меңгеруге мүмкіндік жасайды. 
Кеңістік  сөйлеу  әрекетінің  әмбебаптық  түрдегі  ұйымдастырушылық 
мәні бар тіл орталығы ретінде саналады. 
Кез-келген  ақпарат  берудің  кең  түрі  бойынша  мәтіндегі  әлемдік 
кеңістік болмысының орын алуымен сипатталады. 
Қазіргі  таңда  түркі  тіл  білімінде  кеңістікті  білдіретін  етістіктердің 
толық  лексика-семантикалық  жақтары  әлі  де  күні  бүгінгі  дейін  толық 
жүйелі  түрде  қарастырылмаған.  Бұл  қатардағы  етістіктер  объективті 
болмыста  болатын  кеңістік  қатынастарды  тіл  арқылы  жеткізуге  белсене 
араласатындығын атап кетуге тура келеді.. 
Сондықтан болар, бұл етістіктер тобының жүйелі түрде көп деңгейлі 
мәселелерді әрі жүйелі, әрі толық көлемде сипаттауы - осы етістіктерден 
құрылған  жай  сөйлемдердің  құрылымдық-семантикалық  қалыптарын 
қарастырып,  соларды  аңықтау  ісі  -  тіл  білімінің  өзекті  мәселелерінің 
біріне  жатады.  Кеңістіктің  функционалды-семантикалық  категориясы 
бойынша  көптеген  тілдердің  зерттеу  нысанына  еніп  келгендігін 
байқаймыз. 
Тілдің  етістік  жүйесі  зерттеу  нысаны  ретінде  ену  арқылы  бұл  жерде 
негізгі  мен  көпмағыналы  етістіктер  назардан  тыс  қалмай,  сөйлемдегі 
кеңістікті  білдіретін  септіктерді  басқарудың  нәтижесінде  лексикалық, 
морфологиялық  пен  синтаксистік  тұрғыдан  тілдегі  кеңістікті  білдіретін 
категориясы кеңістіктің предикаты ретінде қарастырылды. 
Көптеген  ғылыми  еңбектердің  зерттеу  мақсатына  кеңістік 
категориясының көп аспектілі жағымен сипаттауы жатады. 
Кеңістік  категориясын  функциональдық  тұрғыдан  зерттеу-бұл 
категория  төңірегінде  оның  құрылымдық  өрісіндегі  функционалды 
біркелкі емес жақтарын шектеп,анықтауға мүмкіндік береді. 
Кеңістік  саласындағы  функционалдық  аспектідегі  лексикалық  пен 
грамматикалық  құрылыстардың  арақатынастық  көріністері  кеңістік 
мағынасы  бар  заттардың  функционалды-семантикалық  тұрғыдан 
бөлінуін,  кеңістік  қатынастардың  лексика-грамматикалық  құрылымдары 
болып табылатын сипаттамалары қарастырылады. 

356 
 
Сонымен 
қатар, 
тілдегі 
кеңістікті 
білдіретін 
етістіктерді 
белгілеп,олардың семантикалық ерекшеліктер кешендігін анықтау. 
Кеңістік  категориясын  көп  қырлы  тұрғыдан  қарастыруда  тіл 
саласының  отандас  пен  шет  елдерінің  озық  ғылыми  зерттеулері  негізге 
алынды. 
Тілде 
функционалды-семантикалық 
тұрғыдан: 
кеңістіктің 
функционалды-семантикалық 
өрісі 
талқыланып, 
кеңістіктің 
функционалды  біркелкі  емес:  жағдаяттық,  заттық,  субъектінің  бағыт-
бағдарын анықтайтын салаларды шығаруға болады. 
Негізінен,кеңістік  кең  түрдегі  қарым-қатынастарды  көрсетуде 
кешендік  сипаты  күрделене  түседі,  себебі  олардың  сөйлем  жүйесіндегі 
көріністері  көбінесе  кеңістіктік  сипаты  бар  етістіктер  арқылы 
өтетіндіктері рас. 
Қазақ тіл білімінде кеңістік категориясының функционалдық жүйесін 
қарастыру ісінің теориялық пен тәжірибелік маңызы зор. 
Етіс  мәселесі  төңірегінде  актив  пен  пассив  құрылымдардың  үш 
мүшелік құрылымын құрастырып, сөйлемдегі субъект пен объектінің бір-
біріне өзара тәуелділігі анықталды. 
Пассивтік  айналымдар,  былайша айтқанда, ырықсыз  етісті  құрылым, 
сабақты  айналымға  жатады  да,  етістің  актив  пен  пассив  деген  екі 
формасын  белгілеуге  болады.  Демек,  барлық  етістіктер  етіс  саласының 
қатынастығына  енеді,  себебі  олардың  әрқайсысы  сабақтылық  пен 
салттық мағынасына ие . 
Етісті  сөз  еткенде,  бұл  категорияны  етістікке  тән  екендігін  ескере 
отырып,  етістікке  қатысты  барлық  лексика-грамматикалық  жақтарымен 
байланыстыра  қараған  дұрыс  сияқты.  Бұндай  пікір  грамматика  мен 
лексиканы  байланыстыра  меңгерудің  қажеттілігінен  туындайды.  Етісті 
субъект 
пен 
объектіге 
қимыл-әрекеттің 
тілдік 
семантикалық 
қатынастығын  көрсететін,  функционалды-семантикалық  категориясы 
ретінде қарастырылды.  
Етіс  өзіндік  табиғатын  тек  сөйлем  ішінде  ғана  толық  ашады.  Етіс 
етістікке тән категория болғандықтан, етістіктің сөз табы ретінде барлық 
ерекшеліктері де етіс жүйесіне ықпалын тигізетіндігі сөзсіз.  
ФСӨ-ті,  көбінесе,  грамматикалық  құралдарына  аса  мән  беріп, 
қарастырып  жүрсек  те,  оның  лексикалық  жақтары  бүгінгі  күнге  дейін 
толық зерттелген емес. Осыған байланысты, етісті (ФСӨ) функционалды-
семантикалық өріс аясында қарастыру арқылы, бұл категория төңірегінде 
кешенді  зерттеу  өткізуі  –  етістің  лексикалық  деңгейін  ескеруді  талап 
етеді.  Функционалды-семантикалық  өріс  сатылай  құрылым  ретінде 
болып, орта (ядро) мен сыртқы қоршалымға бөлінеді. 
Функционалды 
грамматика 
төңірегінде 
етістің 
кеңістік 
категориясымен де ұштасуы мүмкін.  

357 
 
Кеңістіктік  категориясы  тілдік  туындыларда  үнемі  болған  және  де 
ақиқаттың  кез-келген  жағдайы  қандай  да  бір  жолмен  кеңістікте  және 
уақытта шектеліп тұрады.  
Кеңістік категориясына деген функциялық (қызметтік)-семантикалық 
тәсіл  оны  функциялық  (қызметтік)-семантикалық  өріс  ретінде 
қарастыруға  мүмкіндік  береді.  Кеңістіліктің  ФСӨ  құрамында  үш  негізгі 
субөріс:  жағдаяттық,  топология  және  эгоцентристік  бөлініп  көрсетіледі. 
Олар  тиісті  деңгейде  дерек,  мазмұны  жағынан  да,  баяндау  құралдары 
жағынан  да  ерекше  болып  келеді.  Тілдің  кеңістікті  элементтеріне 
жағдаяттық,  топологиялық  және  эгоцентристілік  мән-мағына  тән 
(олардың бірі басым болғанда), көбіне бір-біріне негізделеді.  
Түркі  тілдерінде  кеңістіліктің  тілдік  негізі  ретінде:  1) кеңістік 
шектеудің  предикаттық  жүйесі  және  оларды  түзетін  құрылымдар; 
2) кеңістіктік септік формалары мен бұрыс тіркестер жүйесі; 3) кеңістікті 
сөз таптары жүйесі; 4) үстеулік сөздер; 5) есімдікті дейктивті сөздер мен 
сөз  формаларының  жүйесі  қызмет  етеді.  Кеңістіктік  қатынастардың 
барлық  үш  түрін  көп  дәрежеде  кеңістіктік  шектеу  предикаттары 
білдіруге қабілетті.  
Сонымен  бірге  етістің  функционалды  грамматиканың  басқа  да 
түрлерімен байланысы бар екендігін атап кетуге болады. 
Мәселен,  аспектология  ұғымының  сөйлемдегі  қимылдың  басталып, 
тікелей  аяқталмай,  не  аяқталып  өтуіне  қатысты,сол  себептен  жалпы 
қимылдың  өтуімен  байланысы  тығыз  болғандықтан,оның  ерекшеліктері 
етістіктен  етістік  шығаратын  етіс  категориясымен  айқындалатындығын 
аңғарамыз,мысалы, «Күнікейдің жазығы» шығармасында:  
«Күзден  жатқан  Күнікей-жазға  жетті  ілініп:күдері  ғой,  жан  шіркін, 
үзілмейтін созылып» (Ж. Аймауытов). 
Шығарманың  басты  кейіпкері  кедей  қызы  Күнікей.  Повесть 
тақырыбы- әйел тағдыры. Біз Күнікейдің жалғыз, қараңғы үйде жатқанын 
көреміз. Бұл жерде автор ырықсыз етіс жұрнақтары арқылы жалғыз ауру 
әйелдің  маңында  неге  ешкім  жоқ,  жазығы  не  бұл  әйелдің  деген 
сұрақтарды  оқырмандарға  іштей  қойғызуымен,  жазушы  осындай 
тәсілмен  қазақ  әйелі  теңіне  қосылды  дегенімен,  әлі  де  теңдікке  толық 
жеткен  жоқ  екендігін,  елдің  ескілікті  тұрмысы,  ұғымы  әлі  де  болса  кері 
тартып,  әйелдердің  ауыр  тұрмыс  жағдайларын  көрсетеді.  Шығарма 
басындағы суреттеліп тұрған оқиға желісінің өзіндік себебі бар екендігі- 
функционалды  грамматикада  орныққан  түрлерінің  ішінен,  бұл  жерде 
аспектуалдылық - қимылдың өту сипаты мен персоналдылық - жақтылық 
ұғымдарымен ұштасып алға шығады. 
Повесть  оқиғасының  шегініс  арқылы  дамуында  қимыл  әрекеттің 
етіспен  көрінетіндігін  байқауға  болады.  Жақтылық  түрі  функционалды 
грамматиканың кең көлемдегі объектісі ретінде қабылдауымыз жөн. 
Жақтылыққа  негіз  болатын  жіктеу  есімдіктері.  Сондай  -  ақ, 
жақтылықтың 
объектісі 
ретінде: 
морфологиялық, 
синтаксистік, 

358 
 
лексикалық  және  етістіктің  жақ  категориясы  мәселелерін  көрсететін 
болсақ, жақтылық етіспен де тығыз байланысқа түседі. Шығарма бетінде 
кейіпкерлер  бейнесін  көрсетуде  қимыл  -  әрекетті  білдіретін  етістік  сөз 
табы басты орын алып, сол қимылдың субъекті мен объектіге қатысы мен 
бағыты,  байқағанымыздай,  етіс  категориясымен  білінеді.  Демек,  қазіргі 
тіл білімінде қалыптасқан етістің бес - төрт түрі оқиға желісін жеткізуде 
ерекше орын алады. 
Сонымен бірге Күнекей бейнесінің жеке тағдырын көрсетумен қатар, 
Ж. Аймауытов  жалпы  қазақ  қызын  қорлатып  жатқан  сол  кездегі 
адамдардың тұрмыс- тіршіліктерін, ел өмірін суреттейді. 
Осы  жақтан  алғанда,  функционалды  грамматиканың  кеңістік 
категориясымен  де  етістің  ұштасуын  байқаймыз.  Мұнда  көшпелі  елдің 
жауапсыз  тіршілігінен  туған  жағдайларға  автор  көбірек  үңілгендігін 
байқатады.  Сөйтіп,  жақтық  қатынастың  етістіктің  етіс  түрлеріне  қатысы 
бар екендігі анық көрінді. 
«Екі  жақтан  бірталай  кісі  аударылды.  Бара  жауырыннан  алып 
төңкеріп  кетті  де,  қалған  екеуін  кезекпе  -  кезек  аударысып,  жұлысып 
жүріп тағы түсірді» (Ж. Аймауытов). Келтірілген  сөйлемдерді оқығанда, 
жоқшылыққа  душар  болған,азып  тозып  жатқан  адамдардың  мораліне 
күйінуге тура келеді. 
Сондықтан  болар,етістің  функционалды  грамматиканың  модальділік 
категорияны шындауда қосары мол. 
Етістің  кеңістік  ұғымына  тікелей  қатыстығы  бар  екендігін  келесі 
сөйлемдерден аңғаруға болады: 
Ж. Аймауытовтың  «Ақбілек»  романынан  бірнеше  үзінділер  алып, 
шығарма  мазмұнына  назар  аударған  сайын,  өзіміз  байқағанымыз  –  тіл 
білімінде  қалыптасқан  функционалды  грамматиканың  жеке  ұғымдары 
орын  алып,  олардың  барлығы  адам  мәселесі  төңірегінде  бола  тұрып, 
көбінде қимылды білдіру арқылы оқырман ойына қонымды жетеді. 
Бұл  жерде  функционалдық  грамматиканың  қайсыбір  түрін 
бөлектетпей, бір- бірімен тығыз байланыста екендігін байқаймыз. 
Жазушының  халықтық  көзқарасы  романдағы  байлар  мен  кедейлер 
өмірін  (функционалдық  тұрғыдан  сипат  беретін  болсақ,  оқиға  желісі 
кеңістік  категориясының  шеңберіне  түсіп,  онымен  байланысы  нақты 
көрсетілсе),  олардың  арақатынасын,  рушылдық  жақтары  (аспектуалдық 
пен  жақтылық  арқылы),  кейіпкерлердің  ұсақ  мінездерінен  туған  әртүрлі 
қимыл  әрекеттерге  (іс-қимылдың  уақытпен  ұштаса,  шығармадағы 
кейіпкерлердің  қатынасқа  түсу  бағыттары  негізінде)  әлеуметтік  сипат 
бере  отырып,  тілдік  бірліктерді  ұтымды  қолдана  суреттеуінен  көрінеді. 
Мысалы,  «Ақбілек»  романының  мазмұнындағы  көрсетілген  адам 
тағдырындағы  мәселелерді  шешуде  көбінесе  қоданыста  болатындарын 
атап  кетсек,  мәселен,  қимылды,  іс-әрекеттерді  білдіретін  етістік  сөз 
табының етіс категориясы жиі кездесетіндігі рас. 

359 
 
«Ауылдың кісілерін дереу жиғызып алып, Ақбілекті іздетуге бес кісі 
аттандырды» (Ж. Аймауытов). 
Функционалды  грамматиканың  басты  базалық  ұғымдарының  ішіне 
темпоралдылық,  аспектуальдылық,  жағдаят,  таксис  категорияларымен 
бірге кеңістік категориясы да тиісті орын алады. 
Кеңістік  категориясы  етістіктің  етіс  категориясымен  де  ұштасуы 
мүмкін.  Ойымызды  дәлелдеу  үшін,  Ж. Аймауытовтың  «Күнікейдің 
жазығы» повесінен бірнеше сөйлемдер келтіреміз: 
«Анадай жерге сегіз қанат ақ отау тігіліп, іші кілем, киіз, алаша, көрпе 
жастық, түс киізбен безелді». 
«Дөңгелек 
кигізген 
жалғыз 
бақанды 
тікесінен 
жерге 
орнатып,бақанның  басынан  үш  жіпті  салбыратып  дөңгелектің  үш 
жағынан  байлайды  да  құданы  дөңгелекке  мінгізіп,  шыр  көбелек 
айналдырып, басына шығарып қоя береді». 
«Шапқызған  жетпіс  аттың  отызына  бәйге  тігілді:алды  -  қасқа  тоғыз, 
арты- он сомға дейін» ( Ж. Аймауытов). 
Ж. Аймауытов өз шығармаларында сол кездегі ел ішіндегі қыз ұзату, 
жастардың ойын сауық ұйымдастыруы, халықтық әзіл қалжындар сияқты 
тұрмыстық  суреттер  мол  екендігін  қимылды  білдіруде  етістің,  әсіресе, 
өзгелік,  ортақ  түрлерін  қолданылуы  арқылы  кеңістік  құбылыс  ұғымын 
жекеден  -  көпшілікке,  біреуден  -  баршаға  сілтей  білу  шеберлігімен 
астарлы ойдағы бағытты көрсете білген. 
Сонымен,  етістіктердегі  жақ  категориясын  басқа  сөз  таптарына 
қарағанда, басымырақ екендігін біле тұра, өзіндік тарапысынан шығатын 
функционалды  грамматиканың  қайсыбір  түрі  етістіксіз  нақты  көріне 
алмайтығана көзіміз жетіп отыр. 
Сайып  келгенде,  етістіктің  етіс  категориясы  функционалдық 
грамматиканы  шындауда,  оның  барлық  түрлерімен  ұштаса  келе, 
әрқайсысын  нақтылай  отырып,  грамматика  ұғымдарының  мәнін  ашуда 
қызметінің рөлі ерекше. 
 

жүктеу/скачать 3,03 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: