Халықаралық ғылыми-көпшілік журнал Международный научно-популярный журнал

222
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №2/2 (37). 2016
ных,  крепежных,  свароч-ных,  слесарно-механи-
ческих  и  других  ремонтных  работ.  При  текущем 
ремонте допускается замена отдельных агрегатов, 
в  том  числе  одного  основного,  кроме  кузова  лег-
кового автомобиля, корпуса или рамы ВВТ, а для 
многоосных ВВТ – кроме того двигателя и гидро-
механической передачи.
Средняя  трудоемкость  текущего  ремонта  ко-
лесных ВВТ для расчета принимается: вышедших 
из строя от эксплуатации – полная – 30 - 45 чел. 
Средняя  трудоемкость  текущего  ремонта  гу-
сеничных ВВТ для расчетов принимается: вышед-
ших  из  строя  от  эксплуатационных  неисправно-
стей – полная – 35 - 50 чел.-ч.
Определение выхода ВВТ из строя в средний 
ремонт. Выход ВВТ в средний ремонт определяет-
ся исходя из того, что за межремонтный пробег до 
капитального ремонта производится один средний 
ремонт при пробеге 0.6 от нормы пробега до капи-
тального  ремонта  для  новых  ВВТ  и  не  менее  0.5 
– для ВВТ, прошедших капитальный ремонт. Тогда 
количество средних ремонтов i-й марки ВВТ (Срi)  
определится по зави-симости:
(6)                                или   
где Нкрi  - норма пробега до очередного капи-
тального ремонта ВВТ,          км.
Общее  число  ВВТ,  вышедших  в  средний  ре-
монт (Cp), определится по формуле:
(7)
Средний  ремонт  ВВТ  заключается  в  замене 
или капитальном ре-монте не менее двух и более 
половины основных агрегатов, кроме кузова легко-
вого автомобиля, корпуса или рамы ВВТ. При этом 
обязательно проверяется техническое состояние и, 
при необходимости, производится текущий ремонт 
остальных  агрегатов,  механизмов  и  приборов,  а 
также регулирование, крепежные, сварочные, сле-
сарно-механические  и  другие  ремонтные  работы 
и техническое обслуживание ВВТ в целях восста-
новления ресурса всех агрегатов и ВВТ в целом до 
очередного капитального ремонта (или списания).
Плановая  трудоемкость  среднего  ремонта  
ВВТ в военное время может снижаться на 25-30%, 
за счет не выполнения части ремонтных работ не 
влияющих на подвижность ВВТ.
Средняя трудоемкость среднего ремонта   ав-
томобилей для расчетов принимается   120 – 200 
чел.ч.
Средняя трудоемкость среднего ремонта   гу-
сеничных  машин  для  расчетов  принимается:  вы-
шедших из строя от эксплуатационных неис-прав-
ностей – полная 430 - 600 чел.-ч. (рисунок на след 
стр.)  
    Определение  выхода  ВВТ  из  строя  в  капи-
тальный  ремонт.  Выход  ВВТ  в  капитальный  ре-
монт определяется исходя из того, что за срок его 
эксплуатации  может  подвергаться  одному  капи-
тальному  ремонту  и  двум  средним  ремонтам,  не 
считая текущих ремонтов.
  В этом случае количество капитальных ре-
монтов i-й марки ВВТ (Крi) может быть определе-
но по зависимости:
(8)
Общее число ВВТ, вышедших в капитальный 
ремонт, определится по формуле:
(9)
Капитальный  ремонт  ВВТ  заключается  в  ее 
полной разборке, за-мене или капитальном ремонте 
всех агрегатов, механизмов, приборов и изношен-
ных деталей, сборке и испытании в соответствии с 
техническими условиями на капитальный ремонт 
машин.  Капитальный ремонт должен обеспечить 
восстановление  межремонтного  ресурса  ВВТ  до 
очередного  среднего  ремонта  в  соответствии  с 
установленными нормами. Плановая трудоемкость 
капитального ремонта ВВТ и агрегатов, вышедших 
из строя  от эксплуатационных неисправностей, в 
военное время может сни-жаться на 15-17%.
Определение  количества  ВВТ,  требующих 
списания. Выход ВВТ в списание определяется ис-
ходя из ресурсов, определенных для данного типа  
до ее списания. Это количество ВВТ  i-й марки мо-
жет быть опреде-лено по зависимости:
(10)
где Наi 
– амортизационный ресурс i-й марки ВВТ до 
ее списания, км.
    Общее  число  ВВТ,  подлежащих  списанию, 
определится по зависимости:
(11)
В  целом  за  часть  (соединение)  общее  число 
неисправных  ВВТ  будет  определяться  как  сумма 
неисправных ВВТ по видам ремонта по зависимо-
сти:

223
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №2/2 (37). 2016
В  целом  за  часть  (соединение)  общее  число 
неисправных  ВВТ  будет  определяться  как  сумма 
неисправных ВВТ по видам ремонта по зависимо-
сти:
(12)
Таким образом, расчет выхода ВВТ  войск из 
строя от эксплуатационных неисправностей может 
производится  по  двум  методикам:  расчет  выхода 
ВВТ из строя по расходу моторесурсов; расчет вы-
хода ВВТ из строя по процентам потерь за сутки.
Опыт  учений  показывает,  что  для  оператив-
ных  расчетов  предпочтительным  следует  считать 
метод  определения  количества  неисправных  ВВТ 
в зависимости от  процента ее выхода из строя за 
сутки.
Метод расчета выхода ВВТ из строя   в зависи-
мости от расхода моторесурсов   каждой машиной 
за сутки может использоваться при научных иссле-
дованиях и выводе норм потерь машин.
Расчеты по определению распределения неис-
правных  ВВТ  по  трудоемкости  могут  найти  при-
менение  при  планировании  восстановления  ВВТ. 
Такие расчеты определения количества восстанов-
ленных ВВТ в отличие от расчета по средней тру-
доемкости будут более точными.       
Список использованных источников
1.  Наставление  по  танкотехническому  обеспе-
чению  Вооруженных  Сил  Российской  Федерации.  -  М.: 
2013.
2. Наставление по  автотехническому обеспечению 
Вооруженных Сил Российской Федерации. - М.: 2013.
3. Наставление по ракетно-техническому обеспе-
чению и артилле-рийско-техническому обеспечению во-
оруженных сил российской федерации. – М.: 2013.
4. Боевой устав сухопутных войск. Часть I. Полк, 
Бригада, Дивизия. – М.: 2013.
5. Наставление по обеспечению военных действий 
Вооруженных  Сил  Российской  Федерации  (материаль-
но-техническое обеспечение). – М.: 2013.
6. Организация автотехнического обеспечения во-
йск (сил). Учебник. – М.:Воениздат,1992.

224
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №2/2 (37). 2016
УДК 347. 734 (574) 
Аралбаева Айгерим Адиловна
з.ғ.к., доцент, Алматы қ.,  тел :87714158103, aralbaeva81@mail.ru
Молдахметова Жанар Еспаевна
құқық магистрі,  Абылай хан атындағы ҚазХҚӘТУ аға оқытушысы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚҰҚЫҒЫНДАҒЫ 
ҚАРЖЫЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ
Түйін.  Мақалада  Қазақстан  Республикасының  қаржылық  құқықтық  қатынастардың  теориялық  мәселелері 
қарастырылады.  Өзектілігі:  Қазақстан  Республикасының  қаржылық  жүйесі  еліміздің  экономикасының  маңызды 
секторларына шетелдік капиталды тартуға, еліміздің қаржылық нарығын дамытуға және халықаралық қаржы-не-
сие қатынастарын дамытуға және нығайтуға әсер етеді. Сонымен қатар, қаржылық құқықтың және қаржылық 
құқықтық  қатынастар  ұғымдарына  сипаттама  берілген.  Авторлар  қаржылық  құқық  саласындағы  ғалымдар-
дың қаржылық құқықтық қатынастарды анықтауға байланысты әр түрлі ой-пікірлерін қарастырады. Мақалада 
қаржылық құқықтық қатынастардың белгілері және түрлері сияқты ұғымдарға сипаттама берілген. 
Кілтті  сөздер:  қаржылық  құқық,  қаржылық  заңнама,  қаржылық  құқықтық  қатынастар,  қаржылық  жүйе, 
қаржылық қызмет.
Summary. The concept and the role of financial relationships in the financial law of the Republic of Kazakhstan
Annotation. This article discusses the theoretical issues of financial relationships in the Republic of Kazakhstan. Relevance: 
the Republic of Kazakhstan financial sector plays an important role in attracting foreign capital for the development of priority 
sectors of the economy, promote the development of the financial market, and promote the development and strengthening of the 
international financial and credit relations. It is also considered the concept: financial law and financial relations. The authors 
provide an analysis of various opinions of leading scientists in the field of financial law on the definition of financial relations. 
The article defines concepts such as signs and types of financial relationships.
Keywords: finance, financial law, financial legal, financial system and financial relationships.
Резюме. Понятие и роль финансовых правоотношений в финансовом праве Республики Казахстан
Резюме. В данной статье рассматриваются теоретические проблемы финансовых  правоотношений в Респу-
блике  Казахстан. Актуальность: в Республике Казахстан финансовая сфера играет важную роль в  привлечении 
иностранного капитала для развития приоритетных секторов экономики, содействуют развитию финансового рын-
ка страны, также содействуют развитию и укреплению международных финансово-кредитных отношений. Также 
рассмотрены понятия: финансового права и финансовых правоотношений. Авторы дают анализ различных мнений 
ведущих ученых в сфере финансового права по определению понятия финансовых правоотношений. В статье дается 
определение таких понятий, как признаки и виды финансовых правоотношений. 
Ключевые слова: финансовое право, финансовое законодательство, финансовые правоотношения, финансовая 
система и финансовая деятельность.
Бүгінгі  таңда  Қазақстан  Республикасының 
қаржылық  жүйесін  құрайтын  және  оның  жұмыс 
істеуі барысында туындайтын қаржылық құқықтық 
қатынастардың  тұрақты  әрі  міндетті  субъектілері 
мемлекеттік  органдар  және  т.б.  қаржылық-неси-
елік  институттар  ішкі  және  сыртқы  инвесторлар-
дан  тартылған  уақытша  бос  ақша  қаражаттары 
мен капиталды Қазақстан экономикасының басым 
әрі жоғары табысты салаларына құю функциясын 
орындайды,  сондай-ақ  елдің  қаржылық  нарығы-
ның дамуына, мемлекеттің халықаралық экономи-
калық қатынастарға қатысуына және халықаралық 
қаржылық-несиелік ұйымдармен ынтымақтасуына 
септігін тигізеді. 
Қазақстан Республикасының қаржылық жүй-
есі,  қаржылық  қызметті  және  оның  нәтижесінде 
туындайтын  қоғамдық  қатынастарды  құқықтық 
реттеудің аса маңызды нысанына, олар жүргізетін 
операциялар мен іс-қимылдардың заңи тәртібін ай-
қындайтын «Бюджет Кодексі», «Қазақстан Респу-
бликасының  Ұлттық  Банкі  туралы»,  «Қазақстан 
Республикасындағы банктер және банк қызметі ту-
ралы», «Лицензиялау туралы» және т.б. Қазақстан 
Республикасының заңдары жатады. 
Қаржылық құқықтық қатынастар қандай бол-
масын  елдің  экономикасын  дамыту  негізі  және 
нарықтық  қатынастар  жүйесінің  құрамдас  бөлігі 
болып  табылады.  Осы  қаржылық  құқықтық  қа-
тынастардағы  объектілері  ақша,  депозит,  несие, 
валюталық,  сақтандыру,  зейнетақы,  қор  нарығы, 
қаржылық құралдарымен сауда-саттық жүргізудің 
ұйымдастырылған  жүйесін  білдіретін  қаржылық 
несиелік институттар рөлін атқарады. 
Демек,  қаржылық  ресурстарды  алушылар 
-  сатып  алушылар  мен  аударушылар-сатушылар 
арасындағы  тікелей  байланыстарды  қалыптасты-
ратын, сондай-ақ капиталды несие берушілер мен 
қарыз  алушылар  арасында  мемлекеттің  ақша-не-
сие, қаржы саясатына әрі капиталға деген сұраныс 
пен ұсынысқа сай қайта бөлетін механизм ретінде 
жұмыс  істеуі  барысында  экономикалық  мәнімен 
және  маңызымен  ерекшеленетін  қаржылық 

225
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №2/2 (37). 2016
құқықтық қатынастардың туындауын негіздейді. 
Қазақстан Республикасының қаржылық жүй-
есіндегі  қаржылық  құқықтық  қатынас  қаржылық 
заңнама  мен  өзге  де  нормативтік  құқықтық  ак-
тілерге және лицензияларға орай нақтылы айқын-
далып берілген субъективтік құқыққа ие болу және 
оны  пайдалану,  сондай-ақ  нақтылы  айқындалып 
жүктелген заңи міндетті құру немесе атқару про-
цесінде  іске  асырылатын,  қаржылық  құқықтық 
нормаларының талабына сай қаржылық құқықтық 
қатынас  субъектілерінің  өзара  қатынастарының 
нысаны болып табылады. 
Қолданыстағы  қаржылық  заңнамалар  тұрғы-
сынан  оның  нормаларын  іске  асыру  қаржылық 
қызметті  жүзеге  асыру  барысында  туындайтын 
қаржылық  құқықтық  қатынас  субъектілерінің 
тиісінше  мінез-құлықтары  мен  іс-қимылдарына 
орай  уәкілетті  мемлекеттік  органдар  жүргізетін 
құқықтық-биліктік  реттеу  әрі  қадағалау-бақылау 
сипатында көрініс табады. 
Осындай  мән-жайларға  орай  Қазақстан  Ұлт-
тық  Банкінің,  Қазақстанның  Даму  Банкінің  және 
коммерциялық  банктердің  қызметі  (операцияла-
ры) негізіндегі банктік құқықтық және қаржылық 
құқықтық нормалардың іске асырылуы Қазақстан 
Республикасы  Президентінің,  Қазақстан  Респу-
бликасы  Үкіметінің,  Қазақстан  Республикасы 
Қаржы Министрлігінің, Қазақстан Республикасы-
ның ұлттық экономика министрлігінің, республи-
калық  және  жергілікті  бюджеттік  бағдарламалар 
әкімшілерінің,  билікті  өкілеттіктерінің  мүмкінді-
гімен қамтамасыз етіліп отырғаны белгілі. 
Сонымен, қаржылық жүйенің және қаржылық 
құқықтық  қатынастардың  тиімді  әрі  тұрақты  жұ-
мыс  істеуі  қаржылық  және  өзге  де  заңнаманың, 
заңға  тәуелді  нормативтік  құқықтық  актілердің, 
сондай-ақ  халықаралық  құқықтың  ережелеріне 
және олардың сапасына байланысты болары сөзсіз. 
Қазақстан  Республикасы  1991  жылы  тәуел-
сіздігін  алғаннан  бастап  қазақстандық  құқық  са-
лаларының жүйесінің даму тарихы өз бастамасын 
алып  отыр.  Әрине,  оған  дейінгі  құқық  салалары-
ның жүйесінің дамуы Кеңес Одағының құрамын-
дағы болған тарихпен байланысты. 
Нарықтық  даму  жағдайына  бет  бұрған  Қа-
зақстан  Республикасында  мемлекеттік  деңгейде 
әр  түрлі  әлеуметтік,  экономикалық,  құқықтық, 
қаржылық реформалар жүзеге аса бастады. Мем-
лекетімізде  жүргізіліп  жатқан  көптеген  реформа-
лар  қаржылық  қызмет  аясына  да  айтарлықтай  өз 
ықпалын  тигізуде.  Әлемдік  жүйедегі  нарықтық 
экономиканың  алуан  түрлі  болуына  қарамастан, 
олардың  барлығына  тән  ортақ  белгі,  ол  мемле-
кеттік  реттеудің  тән  болуы  болып  табылады.  Ал 
қаржылар  нарықтық  экономикалық  қатынастар-
дың  ең  басты  құрамдас  бөлігі,  сол  себептен  те 
қаржылар мемлекеттің саясатын жүзеге асырушы 
маңызды құрал ретінде көрініс табады.     
Ең алдымен, қаржылық құқықтың құқық сала-
сы ретінде дамуына өз үлестерін қосқан, Қазақстан 
Республикасының  қаржы  құқығының  негізін 
салушылар -  А.И. Худяков пен С.М. Найманбаев 
және т.б. екендігін атап өтуіміз қажет деп есептей-
міз. 
Қаржылық  құқықтың  қоғамда  алатын  орны 
аса  жоғары  болып  табылады,  себебі  қаржылық 
құқықтық  қатынастар  мемлекеттің  экономикалық 
дамуына  ықпал  ететін  маңызды  жүйе  қатарында 
болып  отыр.  Бүгінгі  таңда  қаржылық  қатынастар 
екі түрлі реттеу саласын қамтып отыр:
1.  мемлекеттің  орталықтандырылған  ақша 
қорларын  құруға  және  пайдаланумен  байланы-
сты  экономикалық  ақша  қатынастары,  олар  ре-
спубликалық  және  жергілікті  бюджет  аясында 
пайда болады;
2. ұйымдар мен кәсіпорындардың ақша қара-
жаттары аясында туындайтын экономикалық ақша 
қатынастары;
К.  Бишманов,  С.  Сапарәлиеваның  пікірлері 
бойынша,  қаржы  құқығы  деп  мемлекеттің  ақша 
қорларын  қалыптастыру,  бөлу  және  пайдалануды 
ұйымдастыру    барысында  пайда  болатын  қоғам-
дық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалар-
дың жиынтығы [1, 14 б.].
Кез-келген  құқық  саласы  басқа  құқық  сала-
ларынан  өзінің  реттеу  пәні  мен  қоғамдық  қаты-
настарды  реттейтін  әдістерімен  ерекшеленетінің 
атап  өтсек  болады.  Құқықтық  қатынастар  мемле-
кет қабылдаған құқықтық нормалар негізінде пай-
да болатын қоғамдық қатынастардың ерекше және 
кең таралған түрлерінің бірі болып табылады. Сон-
дықтан да құқықтық қатынастардың қатысушыла-
рына, яғни субъектілеріне өздеріне құқықтар мен 
міндеттер жүйесі тән болып келеді.   
Қаржылық  құқықтың  пәні  болып  қаржылық 
құқықтық қатынастар танылады, оларды  төменде-
гідей қоғамдық қатынастарға жіктеледі:
1)  мемлекет  шығынына  қажетті  қаражатты 
Қазақстандағы дербес қор иелерінен жинап алған 
кезде пайда болатын қатынастар;
2) қорға жиналған қаражатты оны жұмсаушы 
субъектілерге бөліп беру процесінде болған қаты-
настар;
3)  қаражаттың  жұмсалуын  ұйымдастыру 
кезінде пайда болатын қатынастар.
Осындай мән-жайлар тұрғысынан Қазақстан-
дағы қаржылық құқықтың өзекті теориялық және 
тәжірибелік  мәселелері  мен  өзге  де  аспектілерін 
ғылыми  зерделеу  және  зерттеу  қаржылық  қыз-
мет  аясындағы  экономикалық  басқарушы-ретте-
уші,  сондай-ақ  қаржылық-несиелік  әрі  әкімшілік 
құқықтық  маңызды,  соның  ішінде  қоғам  мен 
мемлекетке,  қаржылық  ұйымдар  мен  олардың 
клиенттеріне  тиімді  жайттарды  айқындап,  ашып 
көрсетуге септігін тигізеді. Сонымен айтқанымы-
зды дәлелдеп, дәйектеу әрі ғылыми негіздеу мақ-

226
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №2/2 (37). 2016
сатында  құқықтық  қатынас,  қаржылық  құқықтық 
қатынас, олардың өзіне тән ерекшеліктері жөнінде 
ТМД елдері және қазақстандық ғалымдар қалыпта-
стырған көзқарас, пікірлерге тоқталып, құқықтық 
қатынастарға  байланысты  өзекті  мәселелерді,  қа-
жетті жерінде қаржылық заңнаманың тиісті норма-
ларын  талқылап,  талдау  жасағанымыз  жөн  болар 
деп санаймыз.
А.Г. Братко құқықтық қатынас қоғамдық қаты-
настың бір түрі, ал қоғамдық қатынас адамдар ара-
сындағы  әлеуметтік  байланыстар  мен  құқықтық 
қатынастар  осы  қатынастардың  субъектілерінің 
арасындағы  заңи  байланыстар  деген  пікірін 
айта  отырып,  құқықтық  қатынас  белгілерін:  1. 
Құқықтық  қатынас-құқық  нормасымен  көзделген 
қоғамдық қатынас. 2. Құқықтық қатынас зияткер-
лік  және  ерік-ықтияр  элементтерінен  тұрады.  3. 
Құқықтық  қатынастың  негізгі  мәні  құқықтық  қа-
тынас  субъектілері  тараптардың  құқықтары  мен 
міндеттері болып табылады. 4. Құқықтық қатынас 
субъектілер арасындағы заңи байланыс» деп сипат-
таған.  Сонымен  қатар  «құқықтық  қатынас  негізгі 
мәні субъективтік құқық пен заңи міндеттер болып 
табылатын және нормада көзделген фактілер орын 
алған  жағдайда  құқықтық  норма  негізінде  туын-
дайтын,  оның  субъектілері  арасындағы  заңи  бай-
ланыс» деген ұғымды айқындаған [2, 140-142 бб.]. 
Осындай  пікірлер  төңірегінде  құқықтық  қа-
тынас  тиісті  құқық  нормалары  негізінде  қаты-
сушыларына  жүктелінетін  субъективтік  құқықтар 
мен заңи міндеттер нақтылы белгіленген, субъек-
тілерінің  арасындағы  заңи  байланыстар  мемле-
кеттің  мәжбүрлеу  күшімен  қамтамасыз  етілген, 
көбінесе бір тараптың мүддесіне-ықтиярына орай 
туындайтын, сонымен қатар екінші тараптың, не-
месе бірнеше қатысушы тараптың мүддесі де көз-
делінетін  қоғамдық  қатынас  ретінде  сипатталады 
деп тұжырымдауға болады.
Қазақстандық  көрнекті  ғалым-ұстаз,  мемле-
кеттанушы  академик  М.Т.  Баймаханов  Кеңестік 
билік  кезінде  жарық  көрген,  белгілі  ғалым  Р.О. 
Халфинаның «Общее учение о правоотношениях» 
(М.,  1974)  деп  аталатын  монографиясына  жазған 
рецензиясында  «Құқықтық  қатынастар  пробле-
масы  құқық  теориясының  аса  маңызды,  сонымен 
бірге әрі күрделі проблемалары қатарына жатады. 
Құқықтық  қатынастар  проблемаларын  теориялық 
зерттеу құқықтық реттеу механизмінің аса маңыз-
ды бір буынын зерделеуге, сондай-ақ жалпы құқық 
теориясының  басқа  да  мәселелерін,  оның  ішін-
де  құқық  ұғымының,  оны  қолданудың,  құқықтық 
ықпал  ету  тиімділігінің  және  т.б.  мәселелерін 
ойлау-пайымдауға  мүмкіндік  береді»  деп  көрсе-
те  отырып,  құқықтық  қатынас  мән-жайларының 
ашылмаған мәселелерінің әлі де жеткілікті әрі дис-
куссиялы екенін атап өткен [3, 90-91 бб.]. 
Сонымен қатар Ю.Г. Ткаченконың 1980 жылы 
баспадан  шыққан  «Методологические  вопросы 
теории  правоотношений»  деген  кітабына  жазған 
рецензиясында  М.Т.  Баймаханов  «Жұмыстағы 
негізгі  көрініс  «нақты  мағынасында  құқықтық 
қатынастар  болмайды,  тек  қоғамдық  қатынастар-
ды құқықтық реттеу тәсілі  бар» және «құқықтық 
қатынастар  өз  мәні  бойынша  әрі  қызмет  мәніне 
байланысты не өндірістік, не әлеуметтік, не саяси, 
не рухани болып табылады» деген қорытындыны 
негіздеу  болып  табылады.  Автордың  пікірі  бой-
ынша, құқықтық қатынастарды қоғамдық қатына-
стардың дербес түрі ретінде экономикалық, саяси, 
идеологиялық және басқа да қатынастармен қатар 
қарастыруға  болмайды.  Осындай  жайт  жалпыға 
танылған көзқарас болмағанымен, біздің ойымыз-
ша, құқықтың қоғамдық практикамен байланысын 
дұрыс түсінуге, оның қоғам болмысына тәуелділі-
гін мұқият пайымдауға және әртүрлі қоғамдық қа-
тынастар арасында орын алған және мүмкін қара-
ма-қайшылықтарды шешудегі құқықтың құралдық 
рөлін  айқындауға  мүмкіндік  береді»  деп  тұжы-
рымдаған [4, с.78-80]. 
Л.Г. Ефимова «Қаржылық қызметті құқықтық 
реттеу әдісі біртекті емес, нақтылы айтсақ азамат-
тық  және  әкімшілік  құқыққа  тән  әр  түрлі  құқық 
салаларының, атап айтқанда азаматтық, қаржылық 
және  әкімшілік  құқық  нормаларымен  реттеледі. 
Банктік қызмет нәтижесінде туындайтын қатына-
стар операция түріне орай әр қилы көрініс табады. 
Заңи әдебиетте 1930 – 1932 жылдарғы несиелік ре-
формаға дейінге кезеңде тараптардың жеткізілген 
қызметтер үшін есеп айырысу бойынша құқықта-
ры мен міндеттері дербес құқықтық қатынас ретін-
де  қарастырылмаған.  (Заңи  әдебиетте  құқықтық 
қатынас  әдетте  құқық  нормаларымен  реттелген 
қоғамдық қатынас ретінде қарастырылады. Иоффе 
О.С., Шаргородский М.Д. Вопросы теории права. 
М., 1961. с.178) Коммерциялық банктердің капитал 
рыногындағы  делдалдық  іс  -  әрекеттері,  олардың 
өз  клиенттерімен  жасасқан  несиелік  шарттары 
құқықтық мағынадағы несиелік қатынастар ауқы-
мындағы қарым-қатынас несиелік құқықтық қаты-
настар  болып  саналады.  Заңи  әдебиетте  несиелік 
қатынастар  ретінде  ақша  қаражаттарын  немесе 
басқа да заттарды қайтарымды негізде беру кезінде 
туындайтын  барлық  құқықтық  қатынастар  түсін-
діріледі» деп пайымдаған [5, 5,127,174 бб.].  
Осы  айтылған  пікірлерден  өзіміздің  түйінді 
ойымызды  жасайтын  уақыт  келген  сияқты,  со-
нымен  қаржылық  құқық  дегеніміз  Қазақстан  Ре-
спубликасы мемлекеті мен басқа субъектілер ара-
сындағы  мемлекеттік  несие  аясында,  сақтандыру 
саласы  аясында,  валюталық  реттеу  салысында, 
банктік  қызмет  аясындағы  мемлекет  қазынасына 
жинау, жиналған қаражатты бөлу, қаражатты жұм-
сауды жүзеге асыру кезінде пайда болған қоғамдық 
қатынастарды реттеуге арналған  құқық нормала-
рының жиынтығынан тұратын ауқымды құқық са-
ласы болып табылады.

227
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №2/2 (37). 2016
Қазақстан  Республикасы  қаржы  жүйесінің 
және оның ауқымындағы қаржылық ұйымдардың 
жұмыс  істеуі,  қаржылық  қызмет  аясындағы  эко-
номикалық және ұйымдастыру қоғамдық қатына-
старының Қазақстан Республикасының қаржылық 
заңнамасымен,  сондай-ақ  өзге  де  нормативтік 
құқықтық актілермен айтарлықтай қамтылғанына 
көз жеткіздік. 
Осы  Қазақстан  Республикасы  қаржы  жүй-
есінің ауқымындағы қаржылық қызметті, былайша 
айтқанда қаржылық операциялар мен мәмілелерді 
және түрлі функционалдық іс-қимыл, әрекеттерді 
жүзеге  асыру  барысында,  қаржылық  құқық  және 
қаржылық заңнама негізінде туындаған қоғамдық 
қатынастар қаржылық құқықтық қатынастар ретін-
де қалыптасады.  Демек, қаржылық құқықтық қа-
тынастар  күрделі  әрі  аралас  нысандағы  әлеумет-
тік-экономикалық  өзара  іс-әрекеттер  барысында 
туындап, қалыптасатын конституциялық, банктік, 
азаматтық  және  әкімшілік  сипатты-мазмұнды 
қоғамдық қатынастар ретінде қаржылық және өзге 
де заңнамалардың реттеуші ықпалымен қамтылған 
экономикалық  қаржылық  қатынастар  болып  та-
былады. Оның субъектілері өзара сайма-сай заңи 
құқықтары мен міндеттерінің негізінде қаржылық 
және өзге де заңнамалық акті нормасының талап-
тарына сәйкес іс қимылдарды, сондай-ақ нақтылы 
қаржылық қызметті іске асырады.
Әдебиеттер:
1.  Қазақстан Республикасының қаржы құқығы: дәрістер жинағы// К.Бишманов, С.Сапаралиева. – Алматы, 
2007.-148 б.
2.  Общая теория права и государства / Под ред. В.В. Лазарева. - М.: Юрист, 1994. – 360 с.
3.  Баймаханов М.Т. Интересное исследование по проблеме правоотношения (рец. на кн. Халфина Р.О. Общее 
учение о правоотношении. - М., 1974) // Известия АН Казахской ССР. Серия общественных наук). Алматы, - 1976. № 
2  – С. 5-10.
4.  Баймаханов М.Т. (в соавторстве с Е.К.Нурпеисовым). Новое исследование по теории правоотношений (ре-
цензия на кн.: Ткаченко Ю.Г. Методологические вопросы теории правоотношений. - М., 1980) // Известия АН КазССР. 
Серия общественных наук. - 1982. -  № 1. – С. 10-15.
5.  Ефимова Л.Г. Банковское право. - М.: Изд. БЕК: 1994. – 348 с.
References
1.  Kazakhstan Respyblikasynyn karzhi kykyғy: darister zhinaғy// K.Bishmanov, S.Saparalieva. – Almaty: 2007.-148 b.
2.  Obchay teoria prava i gosydarstva// Pod redakciei B.B. Lazareva. - М.:Yrist, 1994. – 360 s.
3.  Baimahanov  M.T.  Interesnoe  issledovanie  po  probleme  pravootnoshenia  //Izvestia  AN  Kazakhskoi  SSR.  Seria 
Obscestvennyh nayk. – Almaty: - 1976. № 2. 5-10 s.
4.  Baimahanov M.T. Novoe issledovanie po teorii pravootnoshenia. //Izvestia AN Kazakhskoi SSR. Seria Obscestvennyh 
nayk. – Almaty: - 1982. № 1. 10-15 s.
5.  Efimova L.G. Bankovskoe pravo.- М.:Bek: 1994. – 348 s.

228
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №2/2 (37). 2016
УДК 343.85

жүктеу/скачать 5,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: