Тіл комитеті

далануды  социалистік  интеллигенцияны  өсірудің  заңды  жолы  ретін- 
де  зерттеді.  Мәселен,  тарихшы  ғалым  В.И.Астахова  жұмысшы  мен 
шаруаны  маман  қызметіне  көтермелеуді  социалистік  құрылыстың 
барша  кезеңіне  тән,  уақыт өте  келе  азая түссе де  ой  еңбегі  мен  дене 
еңбегі  арасындағы  айырмашылық  жойылғанша  орын  ала  береді  де­
ген 
түжырымын 
алға  тартты[20].  Осындай  ойды  Ц.А.Степанян 
да  айтты[21].  Ғылымдағы  жолын  Қазақстанда  бастаған  тарихшы
С.А.Федюкин  XX  ғасырдың  20-30-шы  жылдарындағы  маман  қата- 
рына  көтермеленгендер ғылыми-техникалық  революция  түсындағы 
практиктен  өзгеше  дей  келе екі  айырмашылықты  көрсетті.  1)  маман 
қызметіне  көтермеленген  жүмысшы  мен  шаруа  бірден  интеллигент 
бола қалған жоқ.  Олар кейінде кәсіби оқу орнын  аяқтаумен  ғана ин 
теллигенция қатарына 
кіре алды. 2) 
Көтермеленгендер 
іргелі даярлығы 
болмағандықтан ой  еңбегінің ғылым, техника, әдебиет, енер, медицина 
тәрізді салаларына  бара алмады, негізінен  маман емес  қызметкердщ 
қатарын  көбейтті, яғни  интеллигенцияға  қатысы жоқ[22].
Біздің 
ойымызша, 
ауыл-село  жағдайында  практиктерді  қол- 
даудың 
объективті  қажеттігі  бар.  Өйткені  мал  кәсібі  мен  жер  кәсі 
ғылым 
мен  техниканың  жетістіктеріне қанша  сүйенгенмен ғасырлар 
бойы  қалыптасқан  табиғи  болмыс-бітімінен 
ажырамаиды. 
сын^ 
тереңінен  үғынған, тумасынан зерек жан кәсіби білім алмағанына қ 
рамастан  үздік  нәтиж елерге  жететініне  Ы.Жахаев, 
. 
Да 
ерген 
тағдырлары толық дәл ел   бола алады. 
.  .
Қазақстан  интеллигенциясының  тарихнамасында  да  ШК1Р 
туғызған мәселелелер баршылық. Алғаш бүл 
тақырыпкд 
ші  ж 
ры  Ш.Тастанов, 
Ж .Қ арағүсов, Х.Ақназаров 
сынды  тарихшыларқ 
^  
тартты.  70-ші  жылдары 
Ш .Тастановтың, Ц.Р.Розенбергтщ, 
дары Х.Әбжановтың, С.Әубәкіровтың  монографиялары  жарияла_д  . 
Ғылыми  мақалалар  тіптен  көп.  1968-1977  жылдарда  кеңестер 
тарихшылары  мен  фшіософтары 
интеллигенция 
тақырыбы  боиынша 
2000-ға  жуық еңбек жазған екен[23].
Әзірге  шешімін  таппаған  мәселе  кеңестік  Қазақ 
.
теллигенциясының  тарихын  дәуірлеу  болып 
отыр. 
р 
Қ.Жаманбаевтың  пайымдауынша  оньщ  бес  ДӘУ1Р1 
аР' 
_рйін_ 
өкіметінің  алғашқы  он  жылдығы  (1917-1927  жж.),  )  о 
ы
гі  үш  бесжылдық  (1928-1941  жж.);  3)  ¥ л ы   Отан  соғыс“  
“ ^ bfHa 
(1941-1945  жж.);  4)  Соғыстан  кейінп  халық  шаруашьшығы _  К 
^ 
келтіру  және  социализм  қүрлысын  аяқтау  кезеш  (19  - 
Коммунистік  қоғамды  орнықтыру  кезеңі[24].  Ғалым  P.  Ү

дәуірлеуі  өзгеше.  Ол  үш  кезеңді  алға  тартты:  1)  1917  жылдың  қа- 
занынан  30-шы  жылдардың  басына  дейін;  2)  1933-1958  жылдар;  3) 
соңғы  аяқталу  кезеці  (50-ші  жылдар 
аяғынан[25],  Ш.Тастанов  пен 
М.Аженов те езіндік дәуірлеуді  үсынды. Олардың  пікірінше, Қазақстан 
интеллигенциясының  қалыптасуы  30-шы  жылдардың  скінші  жарты- 
сында аяқталған екен де, одан  берідегі  кезеңде ой еңбегі  адамдарының 
қүрамы  сандық және  сапалық  өзгерістерді  ғана бастан  кешкен[26].
Мәселеге  жаңаша  қараудың 
талпынысын  соңғы  жылдары  та- 
рихшы  ғалым  Х.Әбжанов  көрсетуде.  Оның  пікірінше  Қазақстан  ин- 
теллигенциясы  30-шы  жылдардың  екінші  жартысында  да  емес,  50-ші 
жылдардың  аяғында  да  емес,  60-70-ші  жылдар 
межесінде  калып- 
тасты.  Мүндай  ой-түйінге  айғақ,  дәлел  ретінде  Қазақстан  жоғары 
мектебі  60-шы  жылдардың  екінші  жартысынан  ғана  іріленіп,  қазак 
мамандарын  даярлауды  үлғайтқаны  дәйектеледі.  Айталық,  Ақмола 
зоотехникалық  -   малдәрігерлік  техникумы  1954-1957  жылдарда  334 
маман  даярлап шығарса, оның 68-і ғана  қазақ  баласы екен.  Қызылор- 
да гидромелиорация  техникумы  1949-1956 жылдар  аясында тиісінше 
475  және  165  маман  беріпті,  Семей  ауыл  шаруашылыгын  механи- 
зациялау  техникумы  — 433  және  42,  бүл 
аздайын  республикадағы 
барлық  техникалық жоғары  оқу  орындары  кеңес  үкіметінің  алғашқы 
40 жылында небары  929  инженер  -  қазақ  даярлай алған көрінеді[27]. 
«...Кеңестік қазақ зиялыларының қалыптасуы 60-жылдардың аяғы мен 
70-жылдардың басына дөп келеді, -  деп  жазады Х.Әбжанов. -  Өйткені 
тап  осы түста ғана  қызметкерлер  мен  мамандардың көпшілігі  арнайы 
білімі бар  адамдардан  жасақталды.  Екіншіден, жүмыс  істеп 
жатқан 
әрбір төртінші қазақ ой  еңбегі саласына  шоғырланды»[28].
Ауыл-село 
интеллигенциясының  тарихнамасы  бірш ама 
қалып- 
тасты. 
1988 
жылы 
жарық 
көрген 
«Сельская 
интеллигенция  Казахстана 
в  условиях  совершенствования  социализма»  монографиясында  зертгеу- 
ші 
Х.Әбжанов  60-70-ші 
жылдаргы  ауыл-село  интеллигенциясының  өсу 
жолдарын,  әлеуметгік  келбетін, 
кәсіби 
ж әне  қоғамдық-саяси  қызметін 
талдаған.  Интеллигенцияның 
аграрлық тобы  әлденеш е диссертация мен 
мақалаларда 
қарастырылды[29].  Ауылшаруашылық 
мамандарынын 
соғыстан  кейінгі  жылдардағы  тарихы  мен  кейбір  теориялык-методоло- 
гиялық 
мәселелері 
В.КГривеннаяның,  К.Төлеубаеваның, 
М.Илиповтын 
кандңдатгық 
диссертацияларында, 
мақалаларында, 
ауыл-селолық 
мүғалімдердіңқоғамдық-саясипрактикасыЖ.ИскаковпенМ.Арынованын 
диссертацияларында, ал 
барша 
ауыл-село 
интеллигенциясының 
қоғамдык 
ж әне  мәдени  өмірдегі 
қызметі 
Б.Қалқамановтың 
Ғ.Тезекбаевтың,
В.Д.Шавиннің 
зерттеулеріңце 
зерделенген.
216

Ғалымдар  ауыл-село  интеллигенциясынын  әлеуметтік  мәні  мен 
қалыптасу кезендерін анықтауға үлкен мән берді. В.К.Гривенная  ауыл 
шаруашылық  интеллигенциясына  үжымшар-кеңшар  өндірісінде  ои 
еңбегімен  кәсіби  айналысатын,  сапалы  өзгешелігі  бар,  іштеи  жіктел 
ген, үнемі даму  үстіндегі әлеуметтік  топты  жатқызды. Бүлар  кенестік 
дәуірде  ғана  қалыптасабастап,  қыска  тарихи  мерзім  ішінде үдеріс 
аяқталды, дейді зерттеуші[30]. Ал В.И.Зоринмен бірлесіп жазған мақа 
ласында  ауыл  шаруашылық  интеллигенциясының  қалыптасуы 
зақстанда  XX  ғасырдағы  30-шы жылдардың аяғында жүзеге  асканы 
нақты көрсетті[31]. 
. 
• 
•  •
Ауыл 
шаруашылығы 
интеллигенциясының 
1ШК1 
Ж1КТ
Н.Капесовтың  монографиясында  былайша  дараланған.  ) 
руашылық  кәсіпорындарының  басшылары,  бас  мамандар, 
ө 
меңгерушілері;  2)  Экономистер,  агрономдар,  зоотехниктер,  мал 
- 
мандары,  инженерлер.  Бүлар  бөлімшелерде,  цехтарда,  ФеР 
’
басқару  аппаратында  еңбек  етеді.  3)  техниктер,  ухгалтер 
атқарушы  функцияға  жегілгендер[32]. 
r Unr-
Ауыл-село  интеллигенциясының мәні мен  олмысын 
,  
вых 
басқашалау 
анықтайды. 
Оның 
паиьшдауынша 
Ырш 
интеллигенцияның  әлеуметтік  тобына  жататын  ауыл 
және
генциясы 
білікті  ой  еңбегін  атқаратын  болғандықтан 
г-оскин
арнайы орта  білім иесі  болуы керек[33].  Философ  ғалы 
g
ауыл-село қүрамына  дипломды  мамандар  мен  практик 
маман  емес 
қызметкерлерді  қосып,  соңғылары^  те 
ис_
еңбегімен  айналысқандықтан  жоғары  және  арнаиы  ор 
лері  болуы  міндетті емес[34]. 
ті№ шшягынын
Сонымен, 
жинақтап 
айтар болсақ, ауыл-село интел  -  
ымен
анықтамасы 
төңірегінде  айтылған  ой-пікірлер  аз 
йланыстыра 
олардың  бірде  біреуінде  интеллектуалдық 
_  кеңес  елін-
ой 
толғаған  түжырым  кездеспеиді.  Бүған 
? мпрплогиялык
Дегі  экономикалық 
детерминизмді  үлықтаған  саяс 
б
үстаным.  Ерікті  адамдардың  интеллектуалдық 
КОКП-нын
лық  саласын  алға  сүйрейтінін  ол  жылдар
бағытына қарсы  шыққанмен  пара-пар  іс  еді. 
„„„ятяп п ағы
Ауыл-село  интеллигенциясы  тарихнамасында
мамандар  меи  кызметкерлерді  қаи 
ітшсй'ер  Р.Сүлейменов,
лады деген  қысыр әңгіме үзақ жүрді, Г.Ф.Дах 
’  ипяПды  интел-
С.Н.Соскин  сыиды  зерттеушілер  үжьімшардағь^ма 
^
  р  Исахаев 
лигенция  құрамына  кіргізуді  үсынды[ЗЬ]. 
м
.
ажс
т 
\'

екіұдай  түжырымды  жақтады.  «Занимаясь  преимущественно  умс­
твенным  трудом  и  являясь  по  характеру  своего  труда  сельской  ин­
теллигенцией,  -  деп  жазды  М.Аженов,  -   они  в  то  же  время  являются 
колхозниками по характеру соединения  со средствами  производства, 
поскольку  состоять членами данного  колхоза»[36].  Бүл ой  ғалымның 
кейінде  шыққан  монографиясында  да  қайталанды[37].  Р.Исатаевтың 
пікірінше:  «...необходимо  учитывать  двойственность  социального 
положения  этой  группы.  Дело  в  том,  что  ее 
представители  одно­
временно  являются  и членами  кооператива,  связанного  с  колхозной, 
групповой  формой  собственности,  и  вместе  с  тем  по  выполняемым 
ими  функциями принадлежат к  интеллигенции.  Исходя из этого...  не­
льзя  отождествлять понятия «колхозники» и  «крестьяне». Указанную 
группу  работников  можно  назвать  колхозниками,  но  никак  не  крес­
тьянами»  [38].
Ғальшдар  арасындағы  пікірталасқа  өмірдің  өзі  жауап  берді. 
КСРО-ның ыдырауымен елде ешқандай  үжымдық меншік болмағаны, 
үжымшарлардағы  интеллигенция  кеңшарлардағы  интеллигенциядан 
ерекшеленбегені  ашық мойындалды.
Сонымен, 
ауыл-селоньщ 
интеллектуалдық 
әлеуеті 
мен 
этномәдени  дамуының  тарихи  тәжірибесі  әзірге  кешенді  зерттелме- 
ген мәселелердің бірі.  Ол отандық тарихнамадағы өзінің лайықты ор­
нын  алған  жоқ.  Тарихи  зерттеулерде  интеллектуалдық  әлеует үгым- 
түсінігіне  берілген  анықтама да  кездеспейді.  Қазақстандағы  казак- 
тан  басқа  үлттардың  мәртебесіне  қатысты  пікірталастар  тоқтамай 
түр.  Ғалымдардьщ,  журналистердің,  саясаттанушылардың  бір  тобы 
қазақтан  басқаның бәрін  диаспора ретінде  қабылдауды үсынса, екін- 
ші тобы  олар да үлт  мәртебесімен  қалғанын жақтауда.
Тәуелсіз  Қазақстан  әлемге  қазба  байлықтарыныц  молдығымен 
ғана  емес,  үлтаралық  үйлесімді  келісімімен  де  танылды.  Бүгінгі 
достық  пен 
ынтымақтық  тамыры  қазақ  қоғамындагы  биік  интел- 
лектуалдық  әлеуетпен  тығыз  байланысты.  Ал  ол  кенеттен  пайда 
бола  қалған  жоқ.  Соғыстан  кейінгі  жарты  ғасырға  жуық  уақытта 
Қазақстанның  интеллектуалдық  әлеуеті  мен  этномәдени  өмірі  баға 
жетпес  қүндылықтармен  толықты.
Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :
1. 
Яцков В. А.
  Кадровая  политика КПСС:  опыт и проблемы. М.,1986.4-6.
2. 
Наука Советского Казахстана.  1920-1980. Алма-Ата,  1981. 53-6.
218

3. 
Дружбой  великой  сильны.  Исторический опыт КПСС  по  организа­
ции  братской взаимопомощи и  сотрудничества  народов Советского Союза 
в  экономическом, политическом и культурном, развитии 
Казахской
  Совет­
ской  Социалистической Республики. Алма-Ата:  «Казахстан».  1972. 291-6. 
ir s   t '
  КПСС  и  культурное  преобразование  села.  М., 
Политиздат.
  1981. 
156-6.
5. 
Аубакиров  Я.А.
 
Социально-экономические  преобразования  в  сель­
ском хозяйстве Казахстана. Алма-Ата, 1984; 
Дахшлейгер Г. Ф„ Нурпеисов К.Н. 
История 
крестьянства  Советского Казахстана. Алма-Ата, 
1985. Т. \\
Дахшлей­
гер Г.Ф.
 
Маршрутом 
социального прогресса. Алма-Ата,  1978; 
МадановХ.
 
Де­
ятельность КПСС 
по  осуществлению ленинской аграрной 
п о л и т и к и
 в 
Казах­
стане (1946-1975 гг.). Алма-Ата, 
1980;
 Михайлов Ф.К. Совхозное строительс­
тво в 
Казахстане 
(1946-1970 гг.). Алма-Ата, 1973; 
Савосько В.К.,  Шамшатов 
П-Ш.
 
Колхозное 
строительство в Казахстане (
1946-1970 гг.).
  Алма-Ата, 
1974; 
улепбаев Б. А.
 
Социалистические аграрные преобразования в Средней Азии и 
азах 
стане. М., 1984; 
Турсунбаев А.Б.
 
Курсом интенсификации: Аграрная по­
ртика 
КПСС 
в Казахстане на этапе развитого социализма (1965-1982). Алма- 
та,  1985; 
Ш амшатов  И.Ш.
 
Колхозы  Казахстана:  Развитие  общественного 
хозяйства 
и его социально-экономические результаты 
{\94(>-1980
 гг.). Алма- 
Ta>J9
&5. Караж анов К С .
 
Сотрудничество  республик  в развитии сельского 
хозяйства 
Казахстана 1946-1980 гг.: 
(историко-партийной 
аспект). Алма-Ата,
Рауан.  1990.  167-6.
6-
 
Куликов 
В.И.
 Исторический опыт  освоения  целинных земель. Мос­
ква: «Мысль».  1978.
7-  История  крестьянства СССР. Крестьянсво в годы  упрочения и разви­
тия  социалистического  общества. 
1945
 -конец 50-х  годов. М.: Наука.  1988.
8- 
Сонда. 395-6.
9. 
Аженов М.
  Изменения 
социально-классовой структуры Казахстана в 
процессе  коммунистического 
строительства.  Алма-Ата,  1973; 
Соныкі.
  На 
пути  к 
социальной 
однородности  общества.  Алма-Ата,  1986; 
Kanecoe Н.К.
оциальные  изменения в 
составе сельскохозяйственных тружеников Казах­
стана.  Алма-Ата, 
1977; 
Соскин  С.Н.
 
О  преодолении  социально-экономи­
ческих и культурно-бытовых 
различий  между городом  и деревней  в  период 
строительства коммунизма. 
Алма-Ата,  1967;  Соныкі.  Социальная  структура 
села и народное образование. 
Алма-Ата,  1979; Соныкі.  Кадры сельского  хо­
зяйства.  подготовка в 
системе  образования. Алма-Ата,  1986; 
Ишмухамедов
абочий класс 
и научно-техническая интеллигенция. Алма-Ата, 
1977.
10-  Алексеенко  А.Н.
 
Население  Казахстана.  1920-1990  гг.  Алма-Ата, 
(IRQ 
'^лексеенко 
Н.В.,  Алексеенко А.Н.
 
Население  Казахстана  за  100
 
лег
7-1997 гг.). -  Усть-Каменогорск.  1999., 
Асылбеков М.Х., Козина В.В.
 
Де­

мографические  процессы  современного  Казахстана.  Алматы,  1995.-128  с. 
Асылбеков М.Х.,  Козина В.В.
  Казахи (демографические тенденции  80-90-х го­
дов).- Алматы, 2000, -  102 с. 
Асылбеков М.Х.,  Галиев А.Б.
  Социально-демогра- 
фические  процессы в Казахстане (1917-1980 гг.). -  Алма-Ата,  1991. 
Базанова 
Ф.Н.
  Формирование  и развитие  структуры  населения  Казахской  ССР.  Наци­
ональной  аспект.  -   Алма-Ата,  1987.  Такижбаева  Н.  Изменение  социальной 
и  национальной  структуры  сельского  населения  Казахстана  (1946-1992  гг).
-   Алма-Ата,  1999.  -   Автореф.  дис...  докт.ист.  наук.  -   28  с.: 
Кудайбергенова 
А.И.
  Изменения  в  социальном  и  национальной  составе  населения  Казахста­
на (1939-1959 гг.)(каз).-Алматы, 2000. — Автореф.  дис...  канд.ист.наук.  -  29 с. 
Аймбетов  С.
  Изменения в этнодемографической  и социальной  структуре на­
селения Казахстана  1926-1939 гг.  (каз.)-Алматы,  1998.  -Автореф.  дис...  канд. 
ист.наук. — 28 с. 
Сдыков М.Н.
  Населения Западного Казахстана (1897-1989 гг). 
Алматы,  1995,-220  с.  . 
Татимов М.Б.
  Социальная  обусловленность  демогра­
фических процессов.  -  Алма-Ата,  1989.
11. 
Тәтшов М.
  Ауылдағы  демографиялық  ахуал.  Алматы,  1990.  190-6,
12. 
Козыбаев М.К.
  Демографические исследования в Казахстане: итоги и 
перспективы //Вестник АН Казахской ССР. -   1991. -  №  1.  7-6.
13. 
Алексеенко Н.В.,  Алексеенко А.Н.
  Население  Казахстана 
за 
100 лет 
(1897-1997 гг.).  70-6.
14. 
Кудайбергенов  Ә.
  Дэулетке  сэулет  сай  болсын.  Алматы.  «Қазақс- 
тан».  1989.  144-6.
15. 
Боданов  Ж .К.
  Малшы  өміріндегі  өркенді өзгерістер.  Алматы,  1975. 
Гноевых В.Л.
  Сила  братского  союза  (Рабочий  класс  в  борьбе  Коммунисти­
ческой  партии  за  культурный  подъем  крестьянства  Казахстана).  Алма-Ата, 
1979; 
Икенов  А.И.
  Село  еңбеккерлерінің  мәдени-техникалық  дамуы.  Алма- 
Ата,  1976. 
Кудайбергенов  А.
  За  высокую  культуру  села.  Алма-Ата,  1976; 
Кузембаев  Н.
  Подъем  материального  благосостояния  и  культурного  уровня 
сельского  населения  Казахстана  Алма-Ата,  1964; 
М адыш ев  Б.,  Кож амкулов 
Т.
  Современное село:  благосостояние  и культура. Алма-Ата,  1980.
16. 
Козыбаев М.Қ.
  Тарих  зердесі 
(заманаасуы). 
l -кітап. 
Алматы. 
Ғылым, 
1998,  166-6.
17. 
Борбасов  С.М.
  Қазақстандағы  үлттық  процестер  және  үлт  саясаты. 
Семей,  1995.  9-20-6.
18.  Сонда.  28-6.
19. 
Кабанов  П.И.
  История  культурной  революции  в  СССР.  М.,  1971. 
88-6, 
Катунцева Н.М.
  Опыт СССР по  подготовке интеллигенции из  рабочих 
и крестьян.  М.,  1977,  12-6.
20. 
Астахова В.И.
  Советская  интеллигенция  и ее роль в  общественном 
прогрессе.  Харков.  1976.  82-6.
220

21 
Степанян  Ц.А.
  Общие  закономерности  и  основные  этапы  форми­
рования и развития советской  интеллигенции// Советская интеллигенция и ее 
роль в строительстве  коммунизма.  М.,  1983.  14-6.
22. 
Федюкин  С.А.
  Некоторые  аспекты 
и з у ч е н и я  
истории советской
теллигенции// Вопросы  истории.  1980.  № 9.  23-6.
23.  Советская  интеллигенция.  Советская  историческая  и  Ф™ 
литература  за  1968-1977  гг.  Библиографическии  указатель, 
ов
1978. 
. 
, q-іл  1 п  с
24. 
Ж аманбаев К.Ж.
 
Высшая школа 
в Казахстане. 
Алма-Ата. 
. 
- 
^
25. 
Сулейменов 
Р.Б.
 
Ленинские  идеи  культурной революции
ществление в Казахстане.  Алма-Ата,  1972.71-73,  281- 
, 
,
26. 
ТастановШ .Ю .
  Казахская 
с о в е т с к а я  
интеллигенция (про
новления и  развития). Алма-Ата.  1982. 83-85 
б.А ж ен овМ .С .
 На пути
альной 
однородности общества.  Алма-Ата,  1986.  121 
■
 
Дпматы
27. 
Назарбаева  Г.,  Әбж аное  X.
  Қазакстан:  тарих  пен  тагдыр.  Алматы. 
2003,  173-6.
29. 
Гривенная  В.
  Развитие  сельскохозяйственной 
^
ловиях научно-технической революции:  Автореф.  дис.  ...  к 

жүктеу/скачать 9,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: