Лингвистика педагогическая инноватика в языковой подготовке будущих учителей-предметников

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №3(37), 2011 ж. 
 
11 
РУССКИЙ ЯЗЫК В СИСТЕМЕ ПОДГОТОВКИ УЧИТЕЛЯ-ПРЕДМЕТНИКА 
 
Л.Г. Саяхова - 
д.пед.н., профессор, зав. кафедрой русского языка и методики его преподавания  
Башкирского государственного университета,    
            г. Уфа, Башкортостан, Россия 
 
Первое впечатление о рецензируемой книге – необычное, оригинальное издание (о чем говорит 
само  его  название),  поражающее  прежде  всего  своей  фундаментальностью (696 с.)  и    композицией:  в 
нем  по  сути  воссоединены  три  самостоятельные  книги:  монография  «Русский  язык  в  системе 
подготовки  учителя-предметника»,  в  которой  представлена  разработанная  авторами  концепция 
языкового  образования  в  вузе  (глава I. Теоретические  основы  языковой  подготовки  современного 
учителя-предметника),  и  два  учебника  (или  учебных  пособия)  для  студентов: 1. Система  работы  по 
корректировочному  курсу  русского  языка  и 2. Система  работы  по  основному  курсу  русского  языка 
(глава II. Практическая  организация  языковой  подготовки  будущего  учителя-предметника  в  условиях 
кредитной системы образования). Ощущение некоторой громоздкости книги проходит в процессе более 
внимательного  ее  просмотра:  убеждаешься  в  монолитности  разделов,  их  логической  связи  и 
преемственности, и в целом становится понятной и обозримой и цель предлагаемой системы обучения, 
и ее концепция, и способы  реализации на основных этапах обучения – в корректировочном и основном 
курсах  русского  языка.  Книга,  безусловно,  будет  полезна  и  для  преподавателей,  и  для  студентов  как 
ориентир  к  руководству  и  организации  учебной  деятельности  студентов  с  целью  формирования  их 
общекультурных  и  профессиональных  компетенций,  развития  творческого  потенциала  в  результате 
тесной связи усилий преподавателя и самообразовательной деятельности студентов. 
Некоторые размышления, оценки, пожелания. 
1. Считаю весьма целесообразным подробное ознакомление в начале книги с кредитной системой 
обучения  в  контексте  Болонского  образовательного  пространства:  принятие  декларации  в  Европе         
(1999 г.), внедрение в Казахстане (2004 г.); основные принципы, обязательные требования, раскрытие их 
содержания (многоуровневая система, академические кредиты, мобильность, европейское приложение к 
диплому,  контроль  качества  образования),  руководство  по  предмету  для  студентов,  характеристика 
плюсов и минусов системы, отличительные особенности системы в Казахстане, модульная технология, 
различные  виды  контроля;  методы  обучения:  дистанционные, «мозговой  штурм»,  активизация 
мыслительных  процессов,  игровые  методы,  метод  кейсов  (ситуация,  прецедент)  и  их  разновидности, 
проблемные методы, метод проектов или моделирования. Приводится обширный список литературы.  
2.  Характеризуется  действующая  система  преподавания  русского  языка  в  Казахстане  (обзор 
учебно-методической литературы 1990-2010 гг.). Считаем это весьма полезным в плане  исследования 
положительных моментов системы и осознания недостатков.  
3.  Далее  раскрываются  социальные  предпосылки  концепции  (ситуация  трехъязычия,  место 
русского  языка  в  ней).  Концепция  определяется  как  целостно-коммуникативная  (основная  цель – 
формирование  коммуникативной  компетенции  и  целостность  всего  педагогического  процесса). 
Обозначены  принципы  реализации  концепции:  концентрическо-поступательный  принцип  (как 
традиционный,  по  концентрам),  целостно-билингвально-бикультурный  (взаимосвязь  русского  языка  и 
культуры  с  родным  языком  и  культурой),  интегрированно-целостный  (личностно-ориентированное, 
интерактивное, проблемно-поисковое, программированное, уровневое обучение), диалоговый принцип.  
Подробно  рассматривается  феномен  самостоятельной  работы  в  единстве  трех  форм  (СР  под 
руководством преподавателя, внеаудиторная СР, творческая СР). Пространный список литературы (76 
наименований)  расширит  диапазон  представления  преподавателя  и  студентов  о  способах  реализации 
концепции. 
3. Весьма полезным есть основания считать раздел «О речевой культуре учителя как показателе 
его  общей  гуманитарной  культуры».  Характеризуются  составляющие  гуманитарной  культуры, 
неотделимые от личности человека (историческая, правовая, географическая, семейная, художественная 
и литературная культура), метод вдумчивого чтения. Культура родной и русской речи, межкультурный 
диалог.  Требования  к  речи  учителя:  Язык  науки.  Язык  здравого  смысла.  Язык  образного  мышления, 
ценностного  толкования,  исторического  описания.  Язык  философско-мировоззренческих  обобщений. 
Язык синергетики.  

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», №3(37),2011 г. 
 
12
 
4.  В  следующем  подразделе  «Формирование  профессионально-коммуникативной  компетенции 
будущего  учителя-предметника  и  ее  структуризация»  раскрываются  понятия  компетенция  и 
компетентность:  на  первом  месте  (и  это  очень  важно)  не  информированность  учащегося,  а  умение 
разрешать проблемы (в познании, в новых технологиях, во взаимоотношениях с людьми и собственных 
поступках,  в  практической  жизни,  при  выборе  профессии,  жизненные  проблемы,  конфликты). 
Представляет  интерес  раскрытие  следующих  понятий:  знаниевый  и  компетентностный  подход, 
восхождение студентов от репродуктивной к преобразующей деятельности; репродуктивная, продуктив-
ная и творческая  компетенции;  пять компонентов концептуальной модели: целевой, организационно-
исполнительский, содержательный, технологический, аналитико-результативный. 
Четко  сформулировано  содержание  профессионально-коммуникативной  компетенции – способ-
ность к эффективному обучению в типичных условиях профессиональной деятельности (языковая, рече-
дискурсивная,  культурологическая,  предметная  компетенции).  На  с.82-92  дана  подробнейшая  таблица 
готовностей,  составляющих  содержание  профессионально-коммуникативной  компетенции  на  трех 
уровнях  ее  сформированности  (исходном,  систематическом,  продуктивно-творческом),  то  есть  трех 
уровней владения языком. 
5.  В  последнем  разделе  монографии  большое  внимание  уделено  критериям  отбора  учебных 
текстов,  поскольку  текст  выступает  как  основная  учебная  единица,  способствуя  развитию  текстовой 
интуиции  и  являясь  «творческим  зарядом»  в  освоении  языка  (с.95);  критериям  отбора  типов 
упражнений,  в  том  числе  интерактивных,  контрольных,  тестовых  заданий,  проблематике  и  структуре 
дискуссий.  Все  это  сопровождается  подробным  обзором  научно-методической  литературы  и 
собственными решениями. 
6.  Отмечаем  продуманный,  скрупулезный  и  удачный  отбор  текстов  в  рамках  ключевых  тем 
современности.  В  корректировочном  курсе  это  тексты  социокультурной  и  профессиональной 
ориентации: Функционирование русского языка в Республике Казахстан. Человек в современном мире. 
Образование – условие  прогресса.  Молодежь – будущее  страны.  Моя  специальность.  Наука  и 
современные  технологии.  Республика  Казахстан.  В  мире  искусства.  Спорт  в  нашей  жизни.  Природа 
моего  края.  Праздники,  традиции,  обычаи  и  обряды  народа  Республики  Казахстан.  Каждая  тема 
открывается  эпиграфом – это  замечательно.  Интересны  и  оригинальны  тексты  внутри  разделов. 
Например,  в  теме  «Наука  и  современные  технологии»:  Очарование  науки  (полилог-беседа  студентов 
КазНПУ  с  учеными),  Великолепная  наука  (о  филологии,  Лев  Успенский),  Каким  был  в  жизни  автор 
книги  «Слово  о  словах»  Лев  Успенский?  Технологии  в  корпусной  лингвистике,  Каким  должен  быть 
новатор? 
7. Отбор текстов по основному курсу определяется ориентацией на теоретическое и практическое 
усвоение  стилей  речи  (в  основном  научного,  в  разных  его  подстилях):  характеристика  стиля,  лексика 
научного  стиля,  терминологическая  лексика;  морфология,  синтаксис  научного  стиля;  типы 
монологической речи; текст как единица обучения речи; вторичные научные тексты (тезисы, конспект, 
аннотация, рецензия). 
8.  Великолепно  продумана  система  упражнений,  связанных  с  текстом,  основные  их  типы 
отмечены  условными  знаками  (словарная  работа,  письменное  выполнение  заданий,  задания  познава-
тельного  характера,  коммуникативный  тренинг,  самоанализ  студента,  тексты  и  ключи  к  ним), 
обозначены  также  уровни  сложности  упражнений.  Предусмотрены  самые  разнообразные  упражнения 
по  анализу  текста:  содержательному,  концептуальному,  языковому,  лингвокультурологическому; 
творческие задания: перевод, сочинение, рассказ, ваше мнение, комментарий, давайте обсудим и прочие 
рубрики  обеспечивают  самую  разнообразную  работу  над  текстом,  над  словом  в  тексте,  над  образно-
выразительными средствами. А главное – развивают текстовую интуицию и способность создавать свои 
собственные тексты.  
Общие выводы: 1. Рецензируемая учебная книга «Русский язык в системе подготовки учителя-
предметника»  представляет  новое  направление  в  обучении  русскому  языку  в  Республике  Казахстан  с 
опорой на разработанную авторами целостно-коммуникативную концепцию обучения русскому языку 
как неродному в контексте кредитной системы обучения. 
2.  В  работе  удачно  сочетаются  теоретическое  обоснование  концепции  (глава I) и  практическая 
организация  языковой  подготовки  будущего  учителя-предметника  (глава II с  двумя  подразделами: 1. 
Система работы по корректировочному курсу русского языка, 2. Система работы по основному курсу 
русского языка). 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №3(37), 2011 ж. 
 
13 
3.  Работа  выполнена  на  высоком  теоретическом  уровне  с  опорой  на  широкий  круг  научно-
методической  литературы    и  на  уровне  практической  реализации  разработанной  концепции,  учебно-
методического  ее  обеспечения  (учебная  текстотека,  обучающие  упражнения,  контрольные  задания, 
профессионально-специальный  минимум – Словник  ключевых  понятий).  В  качестве  пожелания: 
хотелось  бы  видеть  в  словнике  некоторые  основополагающие  лингвокультурологические  и 
психолингвистические термины: концепт, концептосфера, языковая картина мира, языковая личность 
и др.  
4.  Рецензируемая  учебная  книга  может  служить  образцом  для  подобных  изданий  в  России,  тем 
более  что  идеи  текстовой  и  концептной  основы  достаточно  полно  реализуются  здесь  в  практике 
школьного обучения русскому языку. 
5.  Считаем  возможным  одобрить  и  рекомендовать  учебную  книгу  «Русский  язык  в  системе 
подготовки  учителя-предметника»  для  специальностей  бакалавриата  педагогических  вузов  под  ред.  
Г.А. Кажигалиевой к более  широкой публикации. 
Считая правильным и необходимым первый выпуск книги в едином формате для общего обзора 
концепции  и  путей  ее  реализации,  думаем,  что  эта  форма  неприемлема  для  массового  издания. 
Предлагаем тиражирование данного пособия для использования в учебном процессе преподавателями и  
студентами  осуществить  в  виде  трех  отдельных  книг  (Концепция.  Корректировочный  курс  русского 
языка. Основной курс русского языка). 
 
Түйін 
Мақала педагогикалық жоғары оқу орнының мұғалімдеріне жəне бакалавриат студенттеріне арналған 
«Пəнді жүргізуші мұғалімді дайындау жүйесіндегі орыс тілі»  оқулығы қарастырылған.  
 
Summary 
The article is shown its resume on a book «Russian in the system of teacher`s training» (G.A. Kazhigaliyeva, 
Z.I. Boranbayeva, G.R. Kadirova, A.D. Maimakova, M.A. Raimbekova, A.A. Tsoy). It consists of monographies and 
two books. 
 
 
 
 
ЛИНГВОТЕРМИНОЛОГИЯНЫҢ КОНЦЕПТУАЛДЫ МАЗМҰНЫ 
 
С.А. Жиренов - 
Абай атындағы ҚазҰПУ-дың доценті м.а., филол.ғыл.к. 
 
Лингвотерминология  мəселелері – тіл  білімінің  өзекті  мəселесі.  Тіл  біліміндегі  ХХ  ғасырдың              
30-жылдары  қалыптаса  бастаған  терминология  саласының  мəселелері  күні  бүгінге  дейін  түйіткілді 
мəселелері көп, өз маңызын жоғалтпаған ғылым саласы. Жалпы ғылым салаларының жан-жақты дамуы 
терминологиялық категориялармен тығыз байланысты. Себебі ғылымдағы қандай да бір жаңалық, жаңа 
ұғым термин арқылы белгіленіп, терминологиялық өрістен өз орнын тауып отырады. 
Лингвистикалық терминдерді концептуалды тұрғыда қарастыру ғылымдағы жаңа бағыттарға жол 
ашады.  Лингвистика  ғылымындағы  бұғанға  дейінгі  дəстүрлі  семантикалық,  жүйелі-құрылымдық 
парадигмаларды  жаңаша  қарастырып,  терминологиялық  процестердің  концептуалды  өзегі  арқылы 
термин  табиғатын  ұғынуға  жаңаша  ұмтылыс  жасайды.  Лингвистикалық  терминдер  көбіне  көп  жалпы 
лингвистиканың  аумағынан  шыға  отырып,  философия,  психология,  логика,  əлеуметтану  пəндерімен 
байланыс жасап, осы саладағы тоғыспалы ғылымдардың ауқымын кеңейтеді. 
Лингвистикалық терминдер – өзіндік құрлымдық, семантикалық, деривациялық, функционал-дық 
ерекшеліктері бар тіл білімінің басты категориясы. Лингвистикалық терминдер тіл қызметінің əр алуан 
түрлерін көрсетіп, тіл білімінің ғылыми, кəсіби деңгейлерін анықтайды. Сондықтан терминдер ғылым 
мен  техниканың,  кəсіби  жəне  өндірістік  салалардың,  ғылыми  таным  мен  əлем  көрінісінің  дамуын 
бейнелейді. Лингвистикалық термин тіл білімінің негізгі концептуалды өзегін құрайды. Лингвистикалық 
терминдерсіз  тіл  білімі    ғылымның  техникалық,  кəсіби,  өндірістік  салаларының  дамуы  мүмкін  емес. 
Лингвистикалық  терминдер  арқылы  тіл  əлемі  түсінігі  жайлы  арнайы  білім,  ұғым-түсініктер,  сонымен 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», №3(37),2011 г. 
 
14
 
қатар, адамның ойлау қабілетінің, танымының, ақиқат шындықтың бейнеленуі мен көрінісінің ерекше 
бір түрдегі концептуалды негізін сипаттайды. 
Лингвистикалық  терминдер – тіл  білімі  қызметінің  барлық  ғылыми  нəтижелерін  жария  етіп, 
ғылыми  қолданысқа  енгізетін  негізгі  канал  болып  табылады.  Тіл  білімі  ғылымына  қатысты 
терминдердің  табиғатын  танытатын  бірден-бір  сала  лингвотерминология  болып  табылады.  Осы 
тұрғыдан келгенде лингвотерминология өзіне тəн терминдер туралы ғылым санатындағы лингвистика 
мен  тілді  танып  білуге  ықыласты  қоғамның  арасын  жалғайтын  тілдесім  қызметін  атқарады  деуге 
болады.  
Лингвистикалық терминологияның қазақ тіл білімі ғылымындағы орны ерекше. Себебі, қазақ тіл 
білімінің терминологиялық қоры қомақты, көптеген қазақ тіл біліміне тəн терминдер түпкі сөздік қорды 
құраушы өте көне лексикалық бірліктер болып табылады. Сондай-ақ лингвистикалық терминдер қазақ 
тілінің құрылымымен тығыз байланысты болып, қазақ тіл білімі терминологиясы тіл білімі ғылымының 
сан ғасырлық тарихымен өзара берік байланыста. Аталған лингвистикалық терминдердің (атауларының) 
жан-жақты  сипатына  қарай  олардың  ерекшеліктерін  əр-алуан  аспектіде  қарастырып,  ғылыми 
концептуалды арналарда зерделеуге болады.  
Лингвистикалық терминдерді концептуалды аспектіде зерттеудің маңызы зор, себебі лингвистика-
лық терминдер көптеген ғылыми ұғым-түсініктердің негізгі ғылыми тірегі болып табылады. Қазақ тіл 
біліміне  тəн  терминдердің  ғылыми-теориялық  маңызы  жоғарыда  көрсетілген  аспектілермен  шектел-
мейді,  себебі  лингвистикалық  терминдердің  семантикалық  ауқымы  өте  кең,  басқа  тілдерді  қамтитын 
мағыналық параллельдері айтарлықтай семантика-когнитивтік сипатта болады.  
Лингвистикалық  терминдердің  концептуалды  негізі  көп  жағдайда  оның  тіл  білімі  саласындағы 
ұғымдар жүйесіндегі орнына байланысты. Мұнда лингвистикалық терминдердің табиғатының екі жақты 
қасиетін  көруге  болады.  Яғни  лингвистикалық  терминдер  тіл  білімі  ғылымның  логикалық  жүйесінен 
орын алатын таңба ретінде жəне тіл білімінің басты терминдік бірлігі ретінде қаралады. Лингвистикалық 
терминдердің  семантикасына  олардың  белгілі  бір  категорияға  жататыны  ықпал  етеді.  Мұндағы 
категорияларға негізінен ақиқат өмірдегі заттар, процестер, құбылыстар, қасиеттер жəне т.б. жатқызуға 
болады.  
Лингвистикалық терминдердің концептуалды сипаты мен тілдік табиғатын қарастырып, оған жан-
жақты  сипаттама  беруде  лингвистикалық  белгілеріне  ерекше  назар  аудару  қажет.  Лингвистикалық 
терминдердің  тілдік  бірлік  ретіндегі  ерекшелігі,  оның  лексикалық  бірлік  қызметінде  де  айқындалады. 
Лингвистикалық  терминдердің  аталымдық  қасиеті  терминдік  бірліктің  ұғым  атауының  қызметін 
білдіреді. Ғылымдағы ұғым белгілі бір ғылым саласына жататындықтан, термин де белгілі бір саланың 
элементі  болып  табылады.  Жалпы  терминдердің  аталымдық  қасиетіне  қатысты  Т.Л.  Канделаки: 
«Терминнің аталымдық сипаты, атап айтқанда зат есім немесе олардың негізінде құралған сөз тіркестері 
терминдердің арнаулы тілдік бірліктер ретінде қарастырылуына байланысты» дегенді айтады [1, 15 б.]. 
Сондай-ақ  ғалым  келесі  бір  еңбегінде  термин  мағынасының  шектеулігі  мен  айқындылығына  қатысты 
«Термин – нақты ұғымды білдіріп арнаулы сала аясындағы ұғымды белгілейтін сөз немесе сөз тіркесі» 
деген байлам жасайды [2, 46 б.].  
Лингвистикалық  терминдер  семантизациясының  ғылыми мəтіндерде метатіл  функциясы  ерекше 
көзге түседі. Мұндағы метатіл – металингвистиканың зерттейтін объектісі, ал металингвистика – тілді 
тұтынушы  адамдардың  танымдық  жүйесімен,  ақиқат  əлеммен  өзара  сабақтастықта  тілдің  ішкі 
мағыналық  ерекшеліктерін  зерттейтін  тіл  білімінің  бір  саласы.  Металингвистика  сөздің  адам 
санасындағы  қабылдануы,  əртүрлі  тілдік  мəнмəтіндердегі  ассоциативті  ситуацияларды  анықтауда, 
семантикалық қатынастардың санадағы саралану жолы мен тілді меңгерудегі заңдылықтарын, сондай-ақ 
адамзат тілін қарастыратын «екінші қатардағы» тіл туралы мəселелерді қарастыратын ғылым. Аталған 
мəселелер металингвистикалық қызметтің негізгі концептуалды өзегін көрсетеді.  
А.Н. Растова: «Термин мағынасын ашу тілдік бірліктер арқылы жүзеге асады, яғни тіл өзі туралы 
мəлімет  бере  алады.  Осылайша  дефиниция – тілдің  метатілдік  қызметін  атқаратын  мəтін,  ерекше 
метамəтіндік құрылым. Метамəтінді сөйлеушінің пікірі ретінде мəтіннің түрі ретінде қарастырамыз», – 
дейді [3,55 б.]. Яғни, терминологиядағы дефиницияны ерекше метамəтіндік құрылым деп тануға болады.  
Қазіргі  қазақ  тіл  білімінде  қолданылатын  лингвистикалық  терминдердің  концептуалды  негізін 
айқындауда лингвистикалық факторлардың маңызы ерекше. Мұндағы лингвистикалық факторды қазақ 
тілінің  ішкі  заңдылығымен  қатар,  өзіндік  ерекшелігінен  туындайтын  себеп-cалдарды  көрсететін 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №3(37), 2011 ж. 
 
15 
көрсеткіш деп тануға болады. Лингвистикалық терминдердің теориялық негізінің беріктігі ең алдымен 
лингвистикалық терминдердің жасалу тəсіліне тікелей байланысты. Ш.Құрманбайұлы: «Жалпы лексика 
негізінен  сөздің  тура  мағынасының  метафоралануы,  сөз  мағынасының  тарылуы,  кеңеюі  (яғни 
нақтылануы)  жəне  калькалану  тəсілдері  арқылы  терминденеді» [4, 155 б.], – деген  пікірінен  термино-
логиядағы  термин  жасаушы  тəсілдердің  қай-қайсысы  да  қазақ  тіл  білімінің  лингвистикалық  термин-
дерінің жасалуында ерекше қызмет атқаратындығын көрсетеді.  
Жалпы  тіл  білімі  тарихында  орын  алған  ғылыми  көзқарастар  мен  бағыттардың  концептуалды 
өзегі мен теориялық негізі қаншалықты берік болса, соған сəйкес белгілі бір тілдік терминдер тобына 
жататын  атаулардың  қызметі  де  ерекше  болады.  Ғылыми  қолданыстағы  лингвистикалық  терминдер 
тілдік ережелерге сəйкес əр алуан қызмет атқарады. Тіл дамуының нəтижесінде тілге тəн лингвистика-
лық  нормалардың  да  өзгеруі  заңды  құбылыс.  Сондай-ақ  тілдік  ортада  болатын  ғылыми  салалық 
өзгерістер де тілдік нормаларға ерекше ықпал етеді.  
Лингвистикалық  терминдердің  басқа  сөздерден  айырмасы  мағына  ауқымының  кеңдігінен  жəне 
қолданыс аясынан көрінеді. Жалпы көпшілікке бейтаныс белгілі бір саладағы кəсіби əрекет барысында 
қолданылатын  ғылыми  ұғымды,  оның  атауы  мен  мағынасын  түсіндіру  қажет.  Лингвистикалық 
терминдердің генезисі, қоғамдық əлеуметтік жағдайдың тіл біліміне ықпалы, тілді, оның табиғаты мен 
тегіне  байланысты  көзқарастарды  зерттеу  ғылым  дамуының  жалпы  мəселерімен  бірге  қарастыруды 
қажет етеді. Қазіргі кезде лингвистикалық терминдер теориясы қалыптасқан, концептуалды өзегі айқын 
сала ретінде тануға болады.   
Жалпы  терминологиядағы  терминдік  элементтер  мен  терминдердің  өзіндік  ерекшеліктері  бар. 
Мұндағы  лингвистикалық  терминдер  белгілі  бір  ғылыми  ұғым  мен  тұжырымды  білдірсе,  терминдік 
элемент  терминге  түсінік  беретін  ғана  қызмет  атқарады.  Осы  мəселеге  қатысты  Т.Л.  Канделаки 
«Терминоэлементы – это значащие части терминов, обусловленные признаками выражаемого термином 
понятия» деген пікір білдіреді [2,7 б.]. Жалпы терминдік элементтер жеке өзі тұрғанда терминдік мағына 
бермейді,  терминге  жанама  көмекшілік  қызмет  атқарады.  Тіл  біліміндегі  терминдік  элементтерден 
аффикс,  суффикс,  префикс  ұғымдарынан  арасында  үлкен  айырмашылық  жоқ.  Аталған  ұғымдар 
грамматика саласындағы жалпы сөздік құрамда бар тілдік қолданыста болғанымен, терминдік элемент-
тер  тек  қана  терминдерге  ғана  қызмет  атқарады.  Сонымен  қатар  терминдік  элементтер  жалпытілдік 
қолданыстағы лексикада қолданылған кезде терминдік элемент қызметінен ажырайды.  
Лингвистикалық    терминдердің  концептуалды  сипатының  тілдік  құбылыстарына  тілдегі  ортақ 
терминдік белгілер, əсіресе грек, латын тілдерінің сөз тудырушы жалғаулары мен префикстерін топтас-
тыруда лингвистикалық терминдер жүйесін қалыптастырудағы маңызы ерекше. Сондай-ақ лингвистика-
лық  терминдер  жалпы  терминологиядағы  терминдік  символдардағы  ортақ  тілдік  құбылыстарға  да 
қатысты болады.   
Лингвистикалық  терминдердің  концептуалды  өзегі  мен  теориялық  негізіне  жан-жақты  талдау 
жасау  арқылы,  тіл-тілдегі  ортақ  халықаралық  терминдер  арасындағы  элементтер  мен  белгілерін 
концептуалды  талдау  негізінде  жүйелеу  өзекті  мəселелердің  бірі.  Қазақ  тіліндегі  лингвистикалық 
терминология  жүйесінде  интернационалдық  терминдер  мен  шет  тілдерден    енген  элементтер  көптеп 
кездеседі. Қазақ тіліндегі лингвистикалық терминдердің біраз бөлігі грек-латын тілдерінен енген, немесе 
осы  тілдерінің  негізінде  жасалған.  Терминолог  ғалымдар  грек-латын  тілі  терминдері  византия  тілі 
арқылы  орыс  тіліне  енді  десе,  ал  қазақ  тіліне  орыс  тілі  жəне  басқа  тілдегі  оқулықтар  мен  ғылыми 
байланыстар арқылы енген.  
Жалпы  лингвистикалық  терминдік  анықтамаларға  қойылатын  өзіндік  талаптары  болады.  Олар 
негізінен лингвистикалық термин анықтамасындағы уəжділіктің болуы қажет. Сондай-ақ лингвистика-
лық  термин  анықтамасында  тек  бір  мағыналы  сөздер  ғана  қолданылуы  қажет.  Сол  секілді  əрбір 
лингвистикалық термин өз саласындағы терминологиялық өрістегі терминдер арқылы анықталуы тиіс. 
Терминология ғылымындағы терминдерге қойылатын талаптар бойынша бір ғылыми ұғымға тек 
бір  ғана  атаудың  (сөз)  сəйкес  келуі  керек.  Дегенмен  де,  ғылымның  дамуы  ондағы  ұғымдар  санының 
артуына əкеледі. Ал олардың барлығына терминологияда атау беру мүмкін емес. Осыған байланысты 
терминологияның əр саласында терминдік омонимдер санының артуы заңды құбылыс. Лингвотермино-
логия саласында омонимдес терминдер көп болмаса да терминологиялық өрісте кездеседі.  
Сөйтіп,  қазақ  тіл  біліміндегі  лингвистикалық  терминдердің  концептуалды  негізін  зерттеу 
лингвотерминологияның ғылым саласындағы тыныс-тіршілігін, қолданыс өрісін нақты дəйектеп беретін 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», №3(37),2011 г. 
 
16
 
жұмыс болып табылады. Тіл біліміндегі лингвистикалық терминдердің қызметі тіл білімі салаларының 
дамуынан  көрінеді.  Жалпы  лингвотерминологиядағы  ғылыми  ойды  жүзеге  асуы  лингвистикалық 
терминдер  теориясының  концептуалды  өзегінен  жəне  лингвистикалық  терминдердің  мағыналық 
өрістері арқылы көрінеді.   
  
1.  Канделаки  Т.Л.  Значение  терминов  и  системы  значений  научно-технических  терминологий // 
Проблемы языка науки и техники: Сб.ст. – М.: Наука, 1970. – С. 3-39. 
2. Канделаки Т.Л. Семантика и мотивированность терминов. – М.: Наука, 1977. – 167 с. 
3. Ростова А.Н. Метатекст как форма экспликации метаязыкого сознания. –  Томск, 2000. – 194 с. 
4.  Құрманбайұлы  Ш.  Терминқор  қалыптастыру  көздері  мен  термин  жасам  тəсілдері. – Алматы: 
Сөздік-словарь, 2005. – 237 б. 

жүктеу/скачать 2,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: