Лингвистика педагогическая инноватика в языковой подготовке будущих учителей-предметников

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №3(37), 2011 ж. 
 
59 
СУЩНОСТЬ И КЛАССИФИКАЦИЯ ОБСТОЯТЕЛЬСТВА  В АНГЛИЙСКОМ И 
КЫРГЫЗСКОМ ЯЗЫКОЗНАНИИ 
 
Н.Алтынбаев - 
преподаватель Жалал-Абадского института права, 
 бизнеса и компьютерных технологий УНПК МУК 
 
Дефиниция  обстоятельства  в  английском  языке  зависит  от  ориентированности  автора  на 
“нормативности” или на “научность”. 
В нормативной, учебной литературе, предназначенной для средних школ и вузов, грамматическое 
обстоятельство определяется как такой второстепенный член предложения английского языка, который 
указывает место, время, образ действия, или сопутствующие обстоятельства, причину, цель, степень или 
меру  действия  или  состояния,  обозначенного  глаголом  в  его  личной  или  неличной  формах. 
Обстоятельства могут также относиться к прилагательным и наречиям. 
Отмечается при этом, что обстоятельства могут быть выражены: 
1)  Наречием: I live here (Я живу здесь). 
2)  Существительным с предлогом: He swan the river without difficulty (Он легко переплыл реку). 
3)  Герундием с предлогом: On arriving at the station he went to the information bureau  (Приехав на 
вокзал, он пошел в справочное бюро). 
4)  Причастием или причастным оборотом: Frightened de the sudden noise, the deer plunged into the 
bush (Напуганный внезапным шумом, олень бросился в заросли). 
5)  Инфинитивом: He came to speak to you (Он пришёл поговорить с вами). 
6)  Сложными оборотами, включающими неличные формы глагола; в этом случае обстоятельство 
является  сложным: I remember a holiday ruined by our paying attention to the weather report of our local 
newspaper (Я помню, как был испорчен мой отпуск тем, что мы приняли во внимание прогноз погоды 
нашей местной газеты) /1/. 
Научная,  или  теоретическая,  грамматика  английского  языка,  в  отличие  от  нормативной 
грамматики,  исходящей  при  дефиниции  грамматического  обстоятельства  из  “частеречной” 
направленности обстоятельства, ориентируется на конкретные синтаксические свойства обстоятельства, 
на признаки его отношения к другим членам предложения. 
Нижеследующее  определение  обстоятельства  является  наиболее  типичным  для  грамматических 
исследований научно–теоретического характера, или для так называемых теоретических грамматик: 
“  Обстоятельство – это  второстепенный  член  предложения,  который  вводится  в  предложение 
посредством  комилетивной  связи  и  который  со  стороны  содержания  характеризуется  тем,  что 
обозначает условия  протекания процесса, а не предмет, участвующий в процессе ” /2/. 
В  научно–теоретической  грамматике  английского  языка  рассматриваются  три  группы  вопросов 
функционирования  обстоятельства: 1) вопросы  взаимоотношений  обстоятельств  с  другими  членами 
предложений; 2) вопросы  “непредметного”  характера  обстоятельственных  членов  предложения;  и 3) 
вопросы  разнородности  лексико–грамматических  явлений  внутри  грамматической  категории 
обстоятельства. 
1.  Если  представители  учебно–нормативного  направления  в  грамматике  английского  языка 
акцентируют внимание на соотнесённости грамматического обстоятельства с частью речи глаголом, то 
представители  научно–теоретического  направления  обращают  внимание  на  соотнесённость 
обстоятельства  со  сказуемым: “Обстоятельство – член  предложения,  относящийся  к  сказуемому... 
следовательно, обстоятельство выражает признак действия или признак признака” /3/. 
Отношение обстоятельства к сказуемому не такое тесное, как между дополнением и сказуемым. 
Если  дополнение  определяет  сказуемое,  выраженное  глаголом,  как  предметная  сущность,  то 
обстоятельство  определяет  глагол – сказуемое  только  в  ракурсе  обстановки  протекания  действия, 
процесса. Если связь дополнения с глагол – сказуемым,  а именно, с переходным глаголом в функции 
сказуемого,  является  относительно  тесной,  то  таковая  связь  между  обстоятельством  и  сказуемым  во 
многих  случаях  может  быть  в  функциональном  отношении  относительно  свободной  и  даже  рыхлой. 
“Обстоятельство  может  настолько  отрываться  от  глагола,  что  начинает  относиться  ко  всему 
предложению в целом. Это касается, например, обстоятельство места, так как в самой действительности 
место связано не только с действием, но и с предметами, которые в этом месте находятся” /4/. 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», №3(37),2011 г. 
 
60
 
Если  дополнение  вступает  в  определённые  взаимоотношения  с  подлежащим  только  через 
посредство  сказуемого (I see a man – Я  вижу  человека),  то  обстоятельство  может  соотноситься  с 
подлежащим логически и минуя сказуемое (He worked there. – Он работает там). 
“В тех случаях, когда в предложении имеется дополнение, обстоятельство может относиться и к 
нему, как, например, в предложении: I saw him in the street. – Я видел его на улице. Обстоятельство in the 
street относится как к saw, так и к him, поскольку мысль здесь такая: I saw him and he was in the street. – Я 
видел его, и он был на улице”.  
Имеется  также  мнение,  что  обстоятельство,  помимо  сказуемого,  подлежащего  и  дополнения, 
может быть взаимосвязанным с определением, а также и с самими обстоятельствами: “Обстоятельства 
степени и меры могут относиться как к сказуемому, так и к определению или к другому обстоятельству; 
до  известной  степени  это  справедливо  и  в  отношении  обстоятельства  образа  действия.  Остальные 
обстоятельства  могут  относиться  к  определению  или  к  другому  обстоятельству  только  в  том  случае, 
когда это определение или обстоятельство выражено  неличной формой глагола”. 
2.  В  научно-теоретическом  направлении  изучения  английской  грамматики  возникает  вопрос  о 
“непредметном”  характере  сущности  грамматического  обстоятельства.  Считается,  что  обстоятельство 
тяготеет  скорее  к  несубстанциональным  явлениям,  к  примеру,  в  отличие  от  дополнения,  которое 
соотносится и репрезентирует субстанциональные явления. “По содержанию обстоятельство отличается 
от дополнения тем, что оно обозначает не предмет, непосредственно участвующий в действии, а только 
“предмет”, сопутствующий действию (место, время, цель, причина)”.  
Непредметность обстоятельства и предметность дополнения – отличие по существу небольшое и 
не  бросающееся  в  глаза.  И  отсюда  трудность  разграничения  обстоятельства  и  дополнения,  в 
особенности  в  случае  с  предложным,  сложным  косвенным  дополнением,  так  как  такие  виды 
дополнения,  аналогичным  образом  как  и  соотносящиеся  виды  обстоятельств,  обозначают  то,  что 
прямого и непосредственного участия в процессе не принимают. Например: 
А) He saw a dog in the garden (Он увидел собаку в саду); 
В) Dick inquired about his aunt among the boatmen (Дик  расспрашивал  о  своей  тётушке  среди 
лодочников). 
В примере А) предложно–именное сочетание in the garden однозначно является обстоятельством, 
а  именно,  обстоятельством  места;  при  этом  обозначаемое  явление  не  эксплицируется  как  активный 
предметный участник процесса, а выступает лишь как условие протекания процесса. 
В примере же В) возникает сомнение относительно того, как рассматривать предложно–именную 
группу among the boatmen: как обстоятельство или как дополнение. Здесь возможно двоякое толкование. 
С одной стороны, обозначаемое boatmen можно представить предметно, как участников процесса; тогда 
можно считать означенное словосочетание дополнением. С другой стороны, можно понимать  among the 
boatmen  не  предметно,  а  как  условие  протекания  процесса – тогда  мы  имеем  второстепенный  член 
предложения обстоятельство. 
И  потому  представляется  совершенно  правомерным  мнение  известного  русского  советского 
англиста А.Н. Смирницкого, считающего, что “в традиционной грамматике категория обстоятельства – 
это очень неопределённая категория. В ней объединяются различные вещи, почему при характеристике 
обстоятельств обычно употребляют уточняющие определения: обстоятельство места, времени и т.п.”. 
3.  Неопределённость  лингвистического  статуса  грамматической  категории  обстоятельства  в 
научно–теоретической  грамматике  английского  языка  детерминировала,  как  отсюда  логически 
вытекает,  и  вопросы  разнородности  лексико–грамматических  явлений  внутри  данной  грамматической 
категории. 
Разнородность  непосредственно  составляющих  английской  грамматической  категории 
обстоятельства  обусловливается  в  своей  основе  необходимостью  дробного  распределения  и 
классификации  конкретных  условий  совершения  действий,  выраженных  глаголом – сказуемым. 
Дробность  и  классификация  признаков,  выражаемых обстоятельством,  чрезвычайно разнообразна; это 
могут быть признаки, конституирующие виды обстоятельств: 
1. Обстоятельство места. 
2. Обстоятельство времени. 
3. Обстоятельство  образа действия. 
4. Обстоятельство сравнения. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №3(37), 2011 ж. 
 
61 
5. Обстоятельство степени и меры. 
6. Обстоятельство причины. 
7. Обстоятельство цели. 
8. Обстоятельство следствия. 
9. Обстоятельство условия. 
10. Обстоятельство уступительное. 
11. Обстоятельство сопутствующих условий. 
Но несмотря  на такой широкий диапазон разброса конкретного подразделения обстоятельств по 
видам, все же обстоятельство как второстепенная часть речи может быть расклассифицировано и более 
обобщённо – виды  обстоятельств  могут  быть  сведены  к  двум  группам: 1) обстоятельства  места  и 
времени,  эксплицирующие  параллелизм  по  отношению  к  дополнению  (нередко  трудно  провести 
разграничение между этими видами обстоятельств и дополнением) и 2) обстоятельство образа действия 
(в  широком  смысле  этого  термина,  поскольку  в  этом  случае  к  данной  группе  следует  отнести  все 
остальные виды обстоятельств, которые объединяются логической основой своего кокституирования), 
эксплицирующие  параллелизм  по  отношению  к  дополнению;  нередко  трудно  провести  между  ними 
разграничение.  Сравним: I highly esteem him – Я  высоко  ценю  его = high esteem – высокая  оценка; I 
heartily thank you. – Я сердечно благодарю вас = hearty thanks – сердечная благодарность. 
“Таким  образом,  обстоятельство  места  и  времени  и  “обстоятельство  образа  действия”  суще-
ственно отличаются друг от друга и по типу связи, объединяющей их с другими членами предложения. 
Для обстоятельства образа действия характерна атрибутивная связь или связь, приближающаяся к ней, а 
для обстоятельства места и времени более свободная комплетивная связь”. 
В кыргызском языкознании нельзя различать, как в англистике, нормативное и научное изучение 
обстоятельства. Нормативно–учебное и научно–теоретическое исследование в английском языкознании 
грамматической  категории  обстоятельства,  видимо,  связано  и  тем,  что  английский  язык  считается 
мировым.  Видимо,  аналогичный  признак  кыргызского  языка,  а  именно,  что  он  является  только 
государственным  языком  суверенной  Кыргызской  Республики,  обусловил  изучение  кыргызской 
грамматики в его “смешанном” виде в аспекте как нормативности, так и научности, т.е. в кыргызском 
языкознании вопросы грамматики, в том числе и грамматическая категория обстоятельства, изучаются с 
позиции “нормативной научности”, ориентированной как на теоретическое осмысление материала, так и 
на лингвометодическую сторону его репрезентации. 
В  кыргызском  языкознании  обстоятельством  называют  второстепенный  член  предложения, 
обозначающий такие признаки действия как место, время, причину, цель, качество и т.п. Обстоятельство 
в  кыргызском  языке  может  выражаться  наречием,  существительным  в  косвенных  падежах,  именем 
действия с послелогами, деепричастием и др. 
В  кыргызском  языкознании  акцентируются  нижеследующие  вопросы,  затрагивающие  ту  или 
иную  сторону  грамматического  обстоятельства: 1) структура  обстоятельства:  простые  и  составные 
обстоятельства; 2) значения  обстоятельств,  а  именно,  их  распределение  по  видам; 3) вопросы 
идентификации обстоятельства в плане их отграничения от дополнений и определений. 
1. Структура обстоятельства в кыргызском языке различается как простая и составная. Простыми 
обстоятельствами  называются  такие  обстоятельства,  которые  выражены  отдельными  или  сложными 
словами, не входящими в состав неразложимых словосочетаний, например: 
1) Ала-Тоогоо барбаган, аны кёрбёгён арманда ётёёр - (Тот, кто не бывал на Ала-Тоо, не видел его, 
останется с незбыточной мечтой); 
2) Жакшылыгынан биз ушинтип олтурбайбызбы (Мы живём так благодаря его доброте). 
Обстоятельство  же,  выраженные  по  функции  словосочетаниями,  называются  в  кыргызской 
грамматике составными обстоятельствами, например:   
3)  Далданы  пайдалана  калып  чуулдата  атып  бара  жатат - (Пользуясь    укрытиями,  стреляют  на 
ходу); 
4) Күн бешим ченде карагайдын арасында бир жалгыз үйгө түштүк (Под вечер мы остоновились у  
кого-то одинокого дома в сосновом лесу). 
Однако  до  сего  времени  остаётся  дискутируемым  вопрос,  куда  следует  отнести  сочетания 
знаменательных  слов,  неразложимых  на  составляющие  компоненты:  к  простому    или  и  составному 
обстоятельству, например: 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», №3(37),2011 г. 
 
62
 
5) Эгер көзүм көрүп, акылым  жетип турган иштерди акыры бир кездерде, жүзөгө ашыра албай 
болсом,  кандай  бактысыз,  кандай  кайгылуу  абалда  болор  элем  (Если  бы  я  не  смог  осуществить  дело, 
которое я хорошо знаю, которое глубоко понимаю, я был бы так несчастлив, так печален).  
С  одной  стороны,  такие  неразложимые,  далее  семантически  словосочетания  в  кыргызском  
языкознании относят к простым обстоятельствам, мотивируя это единым характером их значения. 5 
С другой стороны, словосочетания вышеозначенного типа относят к обстоятельством составным, 
исходя из сложного характера их грамматической структуры. 
2.  Значение  обстоятельств  и  их    распределение  по  видам,  в  сущности,  не  очень  отличается  от 
таковых в английском языке. В современном кыргызском языке в своей основе выделяют  место  видов 
обстоятельств в зависмости от их значений: 
1. Обстоятельство места. 
2. Обстоятельство времени. 
3. Обстоятельство цели. 
4. Обстоятельство причины. 
5. Обстоятельство образа действия. 
6. Обстоятельство меры и степени.  
3.  Вопросы  идентификации  обстоятельств  в  какие  их      отграничения    от  дополнений  и  опре-
делений возникли в кыргызском языкознании в связи  с тем, что сущность кыргызского обстоятельства 
позволяет  различное  его    толкование  в  зависимости  от  точки  зрения  и  классификационно – 
квалифицирующих  признаков,  распространяемых  или  приписываемых    второстепенным  членам 
предложения. 
В этой связи отметим, что изучение обстоятельства в кыргызском языкознании    началось только 
в 50-е  годы  прошлого  столетия  также  как    и  во  всей  тюркологии. “ В    первый  период  создания 
грамматик  и  изучения  синтактического  строя  тюркских  языков  обстоятельства  не  выделяются  в 
самостоятельную синтаксическую категорию, растворяясь между определениями и дополнениями. Одна 
их  часть    обстоятельства  образа  действия,  меры  и  степени-  рассматривалось  как  приглагольные 
определения,  другая – обстоятельства    времени,  цели,  причины – как    дополнения.  Об  этом 
свидетельствуют первые грамматики киргизского и других тюркских  языков”. 
Трудность  разграничения  обстоятельства,  с  одной  стороны,  и  дополнения  и  определения,  с 
другой, обусловливается  и тем  фактом, что все данные второстепенные члены предложения отвечают 
на  одни  и  те  же  вопросы  косвенных  падежей  существительных:  кандай? (как?),  кантип? (каким 
образом?),  кайда? (где?  куда?),  качан? (когда?),  канча?  нече? (сколько?),  канча  жолу? (сколько  раз?), 
канчага  чейин? (до какого  времени?), эмне максат менен? (с  какой  целью?), качантан  бери? (с  какого 
времени?). Как отмечается в лингвистической литературе кыргызстана,  различение обстоятельства и его 
ограничение  от  дополнения  и  определения  обусловленно  в  первую  очередь  тем,  что  “природа 
обстоятельств,  их  разновидности  и  структурные  осбенности  в  тюркологии  исключительно  связаны  с 
характеристикой процесса действия” /7/. 
Например, сравним предложения с дополнением, определением и обстоятельствами: 
А) Дополнение: Пахтадан (эмнеден?) мол түшүм алдык –  
Получили богатый урожай (чего?) хлопка;
Обстоятельство: Шаардан (кайдан?) келдим – Приехал  из города (откуда?); 
В)  Определение:  Мыкты  (кандай?)  студенттер  сыйланды – Лучшие  (какие?)  студенты 
награждены. 
Обстоятельство: Гуля мыкты (кандай?) окуйт – Гуля  хорошо (как?) учится. 
В данных примерах А) и В) примеры с обстоятельствами эксплицируют признаки действия: место 
-“шаардан” и обстоятельство образа действия - “мыкты”, в то время как лексема  “пахтадан” выражает  
объект    действия  и  является  дополнением,  а  лексема  “мыкты”  в  примере  В) “мыкты  студенттер” 
указывает  на  признак  предмета  и  является  определением.  Таким  образом,  основы  различения  и 
разграничения  обстоятельства  в  кыргызском  языке  понятийно–логическая    и  детерминирована  всегда 
смысловым  контекстом  предложения, отличающим его как от дополнения, так и от определения. 
 
1.
 
Грузинская И.А., Черкасская Е.Б. Грамматика английского языка – изд. 16 – М.: Госучпедгиз, 1956- 
255 с. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №3(37), 2011 ж. 
 
63 
2.
 
Иванова И.П. Бурлакова В. В. Поценцов Г.Г. Теоретическая грамматика современного английского 
языка: Учебник – М.: Высшая школа, 1981.- 285 с. 
3.
 
Жигалдо  В.Н.,  Иванова  И.П.,  Иофик  Л.Л.  Современный  английский  язык.  Теоретический  курс 
грамматики: Учебник. – М.: Изв-во лит-ры на иностр. языках., 1956. - 350 с. 
4.
 
Смирницкий А.И. Синтаксис английского языка. - М.: Изд-во лит-ры на иностр. языках., 1957. - 286 
с. 
5.
 
Жапаров  А.  Сопоставительная  грамматика  кыргызского  и  русского  языков.  Учеб.  для  вузов. – 
Бишкек: б.у.н., 2007. - 408 с. 
6.
 
Жакыпов Ы. Тилдердин проблемалуу маселелеринен иргелген колдонмолоруу жыйнак: Окуу куралы. 
– Бишкек: «Кесип», 1993. - 92 б. 
7.
 
Мырзакулов  А.  Косвенное  дополнение  в  современном  киргизском  языке:  автореф.  дис. … 
канд.филол.наук. - Фрунзе, 1981. – 28 с. 
                                         
Түйiн 
Еңбекте  ағылшын  жəне  қырғыз  тілдерінің  өзіндік  ерекшеліктері  сөз  болды.  Бұл  екі  тілде 
пысықтауштардың сөйлем ішіндегі атқаратын қызметтерінің алты түрлі өзгешеліктері көрсетілген. Сонымен 
бірге ағылшын тілінің үш топқа бөлініп берілген ғылыми-теориялық өзіндіқ ерекшеліктері де қарастырылған. 
    
Summary 
This paper studies the nature and classification of the adverbial modifier both in English and Kyrgyz 
linguistics. Identified six expressions of adverbial modifier in the sentences as well as considered the three groups of 
scientific and theoretical grammar of English language. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», №3(37),2011 г. 
 
64
 
ƏДЕБИЕТТАНУ 
ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ 
 
 
ШƏКƏРІМ  ЖƏНЕ ШЫҒЫС ПОЭЗИЯСЫ 
 
Б.Əбдіғазиұлы - филол.ғыл.д., профессор 
 
Шығыс  мəдениеті - қазақ  əдебиеті  ежелден  нəр  алған  түпсіз  қазына.  Қай  заманда  да  қазақ  əде-
биетіміздің дамуына Шығыстың  классикалық поэзиясының  ықпалы күшті болды. Тіпті ауыз əдебиеті 
үлгілерінің  өзінде  де Шығыс  əдебиетінің кейбір   шығармаларымен  сабақтастық  байқалады.  Мəселен, 
“Қыз  Жібек”  жырындағы  Төлегеннің  анасы  айтатын  мына  бір  жолдарға  жүгінсек,  халық  Төлеген 
сияқты батырларын, Жібек сияқты аруларын Шығыс дастандарындағы ғажайып кейіпкерлермен қатар 
қойып жырлағанын аңғарамыз. 
 
 
 
…Ғашықтардың пірі едің, 
 
Лəйлі-Мəжнүн сардар-ау. 
 
Ғашықтардың саруары 
 
Зылиха-Жүсіп пайғамбар 
 
Əйелдің бірі Бибі Фатима 
 
 
Баламды сізге тапсырдым.  
Бұл  Шығыс елдеріне  кең  тараған  ежелгі  “Лəйлі-Мəжнүн”, “Жүсіп-Зылиха”, “Атымтай  жомарт”, 
“Фархад-Шырын”  сияқты  толып  жатқан  хисса-дастандар  оқиғаларының,  олардағы  бас  кейіпкерлер 
тұлғасындағы  махаббат  мұңлықтарының  қазақ  арасында  да  ерте  замандардан  белгілі  болғанын 
айғақтайды. 
Сол сияқты сонау  «Авестадағы» аждаһа, дию, перілер де қазақ ертегілерінде көп кездеседі. 
Жалпы  алғанда  Шығыс  елдерінің  көне  мұраларының  қай-қайсысы  да  өзара  сабақтасып  жатыр. 
Арабтың əйгілі «Мың бір түніндегі» үнді, түркі, парсы ертегілері, үнді жерінде дүниеге келген «Калила 
мен Димна», «Тотынама» секілді туындылардың парсы жұртының төл шығармасындай болып кетуі осы 
сабақтастықтың ізі деп білсек керек. 
Əсіресе,  ырым,  түсініктері,  жалпы  мифологиялық  танымы  ұқсас  парсы  мен  түркі  халықтары 
арасындағы байланыстың тамыры тым тереңде жатыр. Осындай байланыс нышандары қазақ əдебиетінің 
даму  шежіресінде  де  аз  ұшыраспайды.  Қазақ  жұртына  шығыстың  жарық  жұлдыздары  Сағдидің, 
Низамидің,  Фердаусидің  дастандары  жақсы  таныс.  Абай,  Шəкəрім  бастаған  қазақ  ақындарының  қай-
қайсысы да оларды өздеріне ұстаз тұтқан, шығармаларынан нəр алған. 
Осы  тамырластық  дəстүрі  əдебиетіміз  үшін  үлкен  бір  үйрену,  қалыптасу    мектебі    болды.  Ұлы 
Абайдың  ақындық  мұраларына  үңілсек,  оның  да  Шығыстың  дəстүрлі  поэзиясына  еліктегені,  оның 
жақсы үлгілерін пайдаланғаны байқалады. Ақынның əсіресе махаббат тақырыбына жазылған лирикалық 
туындыларында,  имандылық  пен  философиялық  мəні  салмақты  поэмаларында  Шығысқа  тəн  дəстүрлі 
айшықтар  мол.  Ол  өз  өлеңдерінде  Фирдоуси,  Сағди,  Хафиз,  Науаи,  Физули,  Низами  тəрізді  Шығыс 
жырының  жарық  жұлдыздарының  аттарын  атап  қана  қойған  жоқ,  олардың  шығармаларымен  жақсы 
таныс  болды,  солардан  үйренді.  Шығыстың  бірқатар  дастан-хикаяларын  жаттап  алып,  ел  арасына 
таратты. 
Қазақ əдебиетінің аса қарқынды дамыған кезеңі жиырмасыншы  ғасырдың басы болды десек,  бұл 
кезеңдегі  əдеби  процесс  те  осындай  дəстүрлі  ықпалдан  тыс  қалған  жоқ. “Бұл  кезеңге  дейінгі  
байланыстың ара-жігін ажырату қиын болса, Шығыстан келген нəрселер  байырғы дүниелермен сіңісіп 
кетсе,  соңғы  тарихи  тұстағы  шығармалардың  кім  арқылы,  қашан  жəне  қай  дəрежеде  келгені  жақсы  
белгілі” /1,137/.  Бұл дəуірде əсіресе, “Құраннан”, “Мың бір түннен”, “Шаһнамадан”  тамыр тартатын 
шығыстық  сюжеттерге  құрылған  хисса-дастандар  көп  жазылды.  Күні  бүгінге  дейін  “кітаби  ақындар ” 
деген  шартты  атау иелігінде  жүрген   əдебиет  өкілдерінің  қаламымен Шығыстың  əралуан оқиғалары 
қайта жырланды, кітап болып басылып шықты. Шығыстан алынған сюжеттерге дастан дəстүрінде көп 
хиссалар  жазған  Жүсіпбек  Шайхысламов,  Ақылбек  Сабал,  Шəді  Жəңгірұлы,  Əбубəкір  Кердері,  т.б. 
ақындар қазақ əдебиетінің классикалық Шығыс əдебиетімен  байланысының тамырын бұрынғыдан да 
кеңейте түсті. Бұл топтағы ақындар “Шығыстың классикалық əдебиеті, аңызы мен қазақтың ауыз, жазба 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №3(37), 2011 ж. 
 
65 
əдебиеті  аралығындағы  дəнекерлік,  жалғастырушы  əрі  көпір  секілді”/2,51/.  Шығыстық  мəдениет  пен 
əдебиеттің  қазақ  əдебиетіне  дарытқан  парасаты  мен  ғибратты  ойларын  жеткізуші,  насихаттаушылар 
тəрізді қызмет атқарды. “Кітаби  ақындар”  ғана емес, бұл кезеңде өмір сүрген ақын-жазушылардың қай-
қайсысы  да  осынау  нəрлі  бастаудан  молынан  сусындады.  Мəселен,  М.Сералиннің  “Шаһнаманың” 
жекелеген тарауларын аударуы, Ə.Найманбаевтың “Ағаш ат”, “Салиха-Сəмен”, “Шеризат”, “Барат қыз”, 
“Үш жетім қыз” поэмаларына шығыстық сюжеттерді арқау етуі, өзге де ақын-жазушылардың шығарма-
ларында шығыстық элементтердің мол кездесуі осыны айғақтаса  керек. 
Осы  тұста  ХХ  ғасыр  əдебиетімізді  классикалық  Шығыс  əдебиетімен  жалғастырған  алтын  көпір 
іспетті əйгілі «Шаһнама» дастанының шоқтығы биік тұрғаны анық. Дастан сюжеті қазақ жұртына етене 
таныс.  ХХ  ғасырдың  басында  аталмыш  туындыны  қазақ  ортасына  жеткізуге  талпыныстар  жасалды. 
Жоғарыда атап кеткен М.Сералиннен өзге, дастанның жекелеген бөліктерін Ораз молда аударды. Əйтсе 
де,  «Шаһнама»  туралы  сөз  еткенде  Тұрмағанбет  Əзтілеуовтың  есімі,  сол  сияқты  Тұрмағанбет  десек  
əйгілі  «Шаһнама»  ал  ойымызға  оралады.  Өз кезіндегі    Шығыстың  əйгілі  медреселерінде  білім  алған, 
шығыстың  бірнеше  тілін  меңгерген  парасатты  тұлға,  сондай-ақ  ақын  ретінде  ұлттық  əдебиетте  өз 
бағытын  қалыптастырған  атақты  шайыр  мұрасының  қадір-қасиетін  мейлінше  терең  ұғынатын  бүгінгі 
ұрпақ осылай ойласа керек. Көзі тірісінде тарихи кезеңнің небір талқысынан өтіп, рухани дағдарыстың 
сан қилы сындарын жүрегінен өткізген шайырдың  
 
            
Дүниеден өмір бітіп, өлсем де өзім, 
 
 
        
Аралап жердің бетін жүрер сөзім, -  
деген сөздері бүгінде ақиқатқа айналды. 
ХХ  ғасырдың  басындағы  қазақ  əдебиеті – ұлттық  сөз  өнеріміздің  дамуындағы  аса  күрделі,  əрі 
жемісті  кезең.  Ол  дəуірдің  əдебиеті - ескі  мен  жаңаның,  кеше  мен  бүгіннің  арасына  жасанды  белдеу 
тұрғызып, өткеннің бəрін санадан өшіруге тырысқан қоғамдық құрылыс пен ұлт жадын сақтап, рухани 
қазынаның қоржынын молайтуға, сол арқылы халық санасына сəуле сіңіруге ұмтылған əдебиет өкілдері 
арасындағы бітіспес күрес кезеңінде қабырғасы қатайып, бұғанасы бекіген əдебиет болды. 
Міне, осынау əдебиеттің шыңдалып шынығуына тұғыр болған тірек дəстүрлердің бірі классика-
лық Шығыс əдебиетінің өлмес, өшпес үлгісі еді. 
ХХ ғасырдың басындағы қазақ əдебиетінің дамуына шын мəнінде осынау шығыстық мұралардың 
ықпалы зор болды. Көне дəстүрді жаңғырта пайдаланған қаламгерлер қатары да бұл дəуірде аз болған 
жоқ. Олардың барлығын қамтып шығу бір баяндама шеңберіңде мүмкін де емес. Сондықтан да, теңіздің 
дəмін  тамшысынан  ажыратуға  болатынын  ескеріп,  біз  де  осынау  күрделі  кезең  əдебиетіндегі  Шығыс 
əдеби  дəстүрінің  көрінісін  сол  дəуір  əдебиеті  өкілдерінің  бірінің  шығармашылығы  мысалында  ғана 
қысқаша түйіндеуге тырыстық. 
  Абайдан кейінгі жаңа үрдісті əдебиеттің көрнекті өкілі Шəкəрімнің  тамыр алған нəрлі бұлағы, 
шығармаларына  дəстүрлік,  көркемдік  негіз  қалаған  қасиетті  тұғыры  осы  Шығыстың  классикалық 
əдебиеті болды. Ұстазы Абай секілді, сондай-ақ, өз тұстастары тəрізді Шəкəрім де Шығыс əдебиетінің  
небір  асыл  шығармаларын,  олардың  көркемдік-эстетикалық  айшықтары  мен  өрнекті  үлгілерін  жақсы 
білді.  Көне мұраның құдіретін бағалай білді.  
Шəкəрім  шығармаларындағы  шығыстық  дəстүр  нышандарының  көріну  аясы  көп  арналы.  Ең 
алдымен,  ақын  шығармаларына  шығыстық  аңыздар,  сюжеттер  ерекше  ықпал  етті.  Ол  шығыстық 
сюжеттерге  ерекше  талғаммен  қарады.  Шығысқа  тəн  ұғым-түсініктерге  сын  тұрғысынан  үңілді.  Ол 
Фирдоуси, Физули, Сағди тəрізді  Шығыс жұлдыздарының поэзиясынан өзіне қажетті көп оқиғаларды 
көркемдік  талғаммен  екшеп,  таңдап  алды,  оларды  өз    жүрегінен  өткізе  қайтадан  көркемдеп  жырлап 
берді.   
Осы  сипатта  жазылған  Шəкəрімнің  ең  көлемді  де  көркем  туындысы  “Лəйлə-Мəжнүн”  дастаны 
болды.  Шəкəрім  бұл  шығармасының  оқиғасын  Шығыстың  атақты  ақыны  Физулидің  осы  аттас 
дастанынан алған. 
 
 
Мəжнүннің  Лəйліменен  аз жұмысы, 
            
Əне сол шын ғашықтың қылған ісі. 
            
Бұлардың əпсанасын жазған адам - 
 
 
           
Физули Бағдади деген кісі. 
            
 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», №3(37),2011 г. 
 
66
 
 
Ондай ғып еш бəйітші жаза алмаған. 
            
 Нақысын шын келтіріп қаза алмаған. 
            
 Кітабын Физулидің іздеп тауып, 
             
            
 Кез болды былтырғы жыл əзер маған.
    
Бұл шумақтарда  дастан сюжетінің қайдан алынғаны туралы деректің өзін былай қойғанда, мұнда 
Шығыстың классикалық поэзиясының өкілі Физули талантына берілген аса жоғары баға бар.   
Шығыс əдебиетінен алынған сюжеттер бойынша Шəкəрім “Лəйлə-Мəжнүннен” басқа да бірқатар 
өлеңдер, прозалық шағын-шағын миниатюралар тудырған. Атап айтқанда, ақынның “Бір ханның кеуде-
сіне жара шыққан”, “Бір ханда екі ұл бопты бір туысқан”, “Наушеруан аңда  жүріп киік атқан”, “Аңда 
жүріп  шөлдеген  Ашам  патша”  сияқты  сюжетті  өлеңдері  ертеректегі  Шығыс  ақыны  Мүшрифəддин 
Сағдидің “Гүлстан”, “Бустан” дастандарындағы оқиғалардың желісін арқау етсе, Сағдидің хикаяларында 
кездесетін  Құжаж  патша,  Хатам  патша,  Ануширван,  қызын  етікшіге  берген  адам,  Атымтай  Жомарт 
туралы əралуан оқиғалар шағын-шағын əңгімелерден тұратын Шəкəрімнің “Бəйшешек бақшасы” атты 
прозалық туындысында өзіндік парасатпен қайта баяндалады.  
Дегенмен,  белгілі  сюжеттерді  пайдаланудың    əртүрлі  жолы  бар.  Шығыс  əдебиетіндегі  нəзира 
дəстүрі бір тақырыпты əр кезеңде əртүрлі  ақындардың қайталап жырлауы болып саналғанымен, онда 
ақындар  бірін-бірі  дəлме-дəл,  өзгеріссіз  қайталамаған.  Əрбір  ақын  өзінің  заманына  қарай,  көркемдік 
мақсатына сəйкес жəне ең бастысы өзінің шеберлік дəрежесіне орай өзгерістерге, толықтыруларға барып 
отырған.  Мұндай  сипат  Шəкəрімде  айқын  көрінеді.  Лəйлə-Мəжнүн  хикаясын  баяндауда  Шəкəрім 
Физули нұсқасындағы тараулар мен оқиғаларды сұрыптап, қажет санамаған жерлерін қалдырып кеткен. 
Сағди  дастандарындағы  хикаяларға  да  солай  қараған.  Шəкəрімнің  мұндағы  нысанасы - сол  оқиғалар 
арқылы  оқырманға  пайдалы  ғибрат  айту.  Сол  мақсатпен  оларды  қазақтың  тұрмысына,  ұғымына 
мейлінше жақындатып, қазақыландыруға тырысқан. Не болмаса ежелгі сюжеттердің бірнешеуін бірік-
тіріп оқиға құрады, яки Шығыс оқиғасына өз тарапынан мазмұн қосып, содан барып өз түйінін ұсынады.  
Мəселен,  Сағди  өзінің  “Гүлстан”  дастанының    қырық  төртінші  хикаясында  ерлі-зайыптылар 
арасындағы  бір  оқиғаны  баяндай  келіп,  адамның  бойына  сіңген  жаман  əдеттің  кімді  де  болса  қор 
қылатыны  туралы  қорытынды  жасайды.  Шəкəрім  дəл  осы    сюжетті    өзінің  “Кейде  күлкілі  сөзден  де 
тəлім  алуға  болады”  атты  шағын  прозалық  шығармасында  пайдаланады.  Ол  аталмыш  сюжетке  өз 
тарапынан  толықтырулар  жасайды.  Сол  арқылы  «орнына  жұмсалмаған  еңбек,  зұлымдыққа  жұмсалған 
ақыл отқа түскен көбелекпен бір есеп” деген түйін ұсынады.  
Махаббат  тақырыбы - Шəкəрімнің  жүрегіне  ең  жақын  тақырыптардың  бірі  еді.  Таза  шығыстық 
үлгіде  болмағанымен  оның  осы  тақырыпқа  жазған  “Қалқаман-Мамыр”, “Еңлік-Кебек”, “Нартайлақ-
Айсұлу”  поэмаларында  шығыстық  дастандар  дəстүрінің  бірқатар  нышандары  бой  көрсетеді.  Əсіресе, 
ақынның  шығарма  оқиғасын  баяндау  жүйесі,  кейіпкерлерінің  бойында  кездесетін  əралуан  қасиеттерді 
бейнелеу  тəсілі,  өлең  өрнегі,  айшықты  афоризмдердің  қолданысы,  тіпті  шығарманың  басталуы  мен 
аяқталуындағы  мазмұндық,  құрылымдық    ерекшеліктер  шығыстық  үлгінің  Шəкəрімге  етене  жақын 
болғанын  дəлелдей  түседі.  Мысалы,  Шəкəрім  поэмаларының,  аудармаларының  бəрі  дерлік  кіріспе 
сөзбен басталып, автордың қорытынды сөзімен тəмамдалады. Ол бөлімдерде ақын шығарма сюжетіне 
қатысты деректер, өзінің оны жазудағы мақсаты, ұсынатын ғибраты туралы, ал аударма туындыларында 
түпнұсқа  авторлары  жайында  өзінің  əділ  бағасын  тұжырымдап  отырады. “Қалқаман-Мамыр”, 
“Нартайлақ-Айсұлу”  поэмаларында  оқиғадан  кейінгі  жайлар  мен  деректерді,  сол  хикаяға  қатысты 
географиялық  атауларды  ұсынады.  Шығарманың  басы  мен  соңында  осындай  авторлық  сөз  жазу 
дəстүрін Шəкəрім Шығыстың ежелгі əдебиетінен алған.  
Шəкəрім  ақынның  Шығыс  əдебиетінен  нəр  алып  өскенін  айғақтайтын  тағы  бір  дерек - оның 
шығармаларында  Шығыс  ойшылдарының  есімдерінің  үнемі  аталып  отыруы,  Шығыс  поэзиясы 
кейіпкерлерінің  кездесуі.  Фирдоуси,  Сағди  дастандарында  əділдікпен  аты  шыққан  Ануширван  атты 
кейіпкердің Шəкəрімде Наушеруан болып жүруі жəне оның əділдік пен мейірімділіктің символы іспетті 
көрсетілуі бір қарағанда елеусіздеу деталь болғанмен, бұл қазақ ақынының Шығыс маржандарын жақсы 
білгендігін, мол игергенін аңғартады. 
Жоғарыда  біз  “Лəйлə-Мəжнүн”  поэмасының  кіріспесінде  Шəкəрімнің  Физули  есімін  ерекше 
құрметпен атайтынын айтқан едік. Кіріспеде Физулиден басқа бірқатар Шығыс жұлдыздары да ақынның 
тарапынан ілтипатқа иеленеді: 
  

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №3(37), 2011 ж. 
 
67 
 
Науаи, Сағди, Шəмси, Физули бар, 
 
Сайқали, Қожа Хафиз, Фердаусилар… 
 
Бəйітші елден асқан шешен болып,  
 
 
Əлемге сөздің нұрын жайған солар.  
Сөз жоқ, бұл есімдер, олардың “əлемге сөздің нұрын жайған” өнегелері Шəкəрім үшін ұлы өнер 
мектебі болды. Ақын осынау Шығыс жұлдыздарының жауһар жырларын талмай іздеді, тапты, оқыды, 
үйренді,  ой  түйді,  байытты. “Қорқыт,  Қожа  Хафиз  түсіме  енді  де…”, “Қорқыттың  сарыны”  атты 
өлеңдерінде  Шығыс  даналарына  табына  отырып,  ол  солардың  сарынымен  жыр  төгеді.  Өзі  пір  тұтқан 
Қожа Хафиздің бірқатар өлеңдерін тəржімалайды.  
Жоғарыда  айтқанымыздай,  бұл  өлеңдерді  де  таза  аударма  деуге  болмайды.  Мұнда  қазақ  ақыны 
өзінің ертеде өткен ұстазымен өнер жарыстырады, нəзиралық үлгіге жүгінеді.  
“Оятқан  мені  ерте  Шығыс  жыры”  деп  өзі  айтқандай,  Шəкəрім  өзінің  ақындық  жолындағы 
алғашқы  қадамдарын  шығыстық  сарында  бастады.  Бозбала  шағында  жазылған  “Жастық  туралы”, 
“Жиырма  үш  жасымда…”  тəрізді  өлеңдері  классикалық  Шығыс  поэзиясының  өрнегін  танытады,  дəс-
түрін  ұсынады.  Мұндағы  ғашықтық  сезімді  бейнелеу,  сұлу  қыздың  портретін  сомдау  Шығыс  поэзия-
сындағы хор қыздарын, олардың ғажайып сезімдерін, ынтызар жүректердің нəзік те асау үнін жеткізер 
сəттег  ақындар құдіретімен үндес болып шыққан. 
і
 
 
Жібектей қап-қара 
 
 
Таралған шашың бар. 
 
Бұдырсыз тап-таза 
 
 
Жаралған басың бар. 
 
Қардай аппақ əжімсіз маңдайың кең, 
 
Қынаптан суырған қанжардай қасың бар. 
 
 
Кірпігің тізіліп, 
 
 
Миыма қадалар. 
 
Нұр жүзің сүзіліп, 
 
 
Ойыма от салар. 
 
Сиқыр жүзің ақылды байлап алып, 
 
 
Тор шашың шырмалып, басымды ноқталар.  
Шəкəрімнің бұл шумақтарында шын мəніндегі шығыстық айшықтар айқын. Шығыс əдебиетінде 
кездесетін сұлу қыздар бейнесі, классикалық Шығыс поэзиясына тəн көтеріңкі теңеулер мұнда да бар. 
Шəкəрім суреттеп отырған ару кешегі өткен  Шығыс ақындары тамсана жырлаған ғажайып арулардың 
сіңлісі, оларды көркімен қайталаған бойжеткен ғана емес, сұлулықты, əсемдікті жырлаудағы тамаша бір 
көркемдік  дəстүрдің  жиырмасыншы  ғасыр  басындағы  жалғастығын  көрсететін  əдеби  образ  болып 
шыққан.  
Шəкəрімнің шығармашылық мұрасы классикалық Шығыс поэзиясының тақырыптық арналарын 
кеңейтіп, одан əрі дамыта түсті, өз заманының ерекшеліктеріне сəйкес ой өрнектерімен əдіп-теп, терең 
мазмұнмен астарлап, көркем бояумен көмкере отырып алға ілгерілетті. Əсіресе Абайдан кейінгі өзге де 
əдебиет өкілдерінің, талантты ақындардың үлгісімен ол Шығыс поэзиясындағы дидактикалық сарынды 
биік  ұстады.  Дидактика  қанша  ғасырдан  бері  əдебиеттің  тəрбиелік,  тағлымдық  міндетін  атқарудағы 
негізгі тақырыптардың бірі болды десек те, Шəкəрім өмір сүрген дəуірде оның рөлі тіпті ерекше болды. 
Бұл  кезеңдегі  халықты  ояту  идеясы,  сауатсыздықты  жою,  оқу  мен  оқыту,  мəдениетті  елдер  қатарына 
қосылу, керітарпа психологиядан арылу сияқты ағартушылық, демократтық бағыттағы ақындар айрық-
ша көтерген тақырыптардың түп-төркінінде дидактикалық астардың жатуы заңды еді. 
Шəкəрімнің мұраларында өмір, тіршілік, адам, жақсы мен жаман, тағы басқа да құбылыстар мен 
түсініктер төңірегінде айтылар ғибратты сөз көп. Олардың кейбіреулеріне көз жіберелік: 
 
 
Ынсап, рахым, ар, ұят табылмаса, 
 
 
Өлген артық дүниені былғағаннан !  
 
Адамның адал ұлы болам десең,  
 
Алдыменен өзіңнің нəпсіңді жең.  

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», №3(37),2011 г. 
 
68
 
 
Тауып айтқан татымды сөз құтқарар,  
 
 
Көз байлағыш сайтанның сағымынан.  
Ақын Шығыс əдебиетіндегі дəстүрлі тақырыптар қатарындағы адам, адамның өмірі, адамгершілік 
қасиеттер, гуманизм мəселелеріне көп көңіл аударды. Əсіресе ақын “таза адам”, “таза ақыл”, “таза дін” 
ұғымдарын бəрінен биік қояды.  
“Таза  адам”, “түзу  адам”  ұғымдары  ертедегі  Шығыстың  ғұлама  ойшылдары  Жүсіп  Баласағұн, 
Əбунасыр  əл-Фараби,  Қожа  Ахмет  Иассауилердің  бəріне  ортақ  идеялар  еді.  Олардың  шығармашы-
лығындағы  негізгі  мұраттар  қатарынан  заманды  түзеу,  адамды  тазарту,  адамзат  ұрпағын  бақытты  ету 
сияқты мəселелер молынан көрінді. Мəселен, əл-Фараби “Жетілушіліктің кез-келгені адам талпынатын 
мақсат,  өйткені  жетілу  дегеннің  өзі  бір  игілік  жəне  оның  өзі  күмəн  жоқ,  адамның  қалауы.  Адам 
талпынатын қалаулы игілік ретінде мақсаттардың саны көп болғандықтан, бақыт солардың ішіндегі ең 
пайдалысы болып табылады,” – деп /3,3/  адам баласының тазару жолындағы алға ұмтылуын бақытқа, 
игілікке теңесе, Қожа Ахмет Иассауи /4/ өзінің хикметтерінде: 
 
 
Іші-сырты жалған жанға əсте сенбе. 
 
 
                      
Арың таза болса əр кез жеңіс сенде, -  
деп  күнделікті  тіршілікте  жалғандықтан,  алдамшылықтан,  аярлықтан  сақтандырады,  арды  кірлетпей 
стауға шақырады. Дəл осындай түсінік Жүсіп Баласағұнда /5/ былайша өрнектеледі: 
ұ
 
 
1839. Ақыл - тірлік, ақылсыз жан - бір өлік, 
 
 
Ей, ақылсыз, ақыл болсын тілерің.  
Шəкəрім /6/ де осыларға үндесе отырып: “Бірдей адам қайда бар іші-тысы,”- деп жақсы жандарды 
іздейд . Ақырында өз ұғымындағы таза адамды ақыл мен адалдықтың маңынан табады: 
і
 
 
Ақылды сол - ыңсап пен ар сақтайды, 
 
Арсыз сол - арамдықпен жан сақтайды. 
 
Адал сол - таза еңбекпен күнін көріп,  
 
 
Жаны үшін адамшылық ар сатпайды.   
Жалпы  “ақыл”  ұғымына  Шəкəрім  ерекше  мəн  береді.  Ақынның    ұғымындағы  ақыл - адамның 
қасиеттерінің  ішіндегі  ең  ардақтысы.  Бұл  жерде  ақын  Шығыс  ойшылдарымен  тамаша  үндестік 
танытады.  Мəселен,  оның  бір  өлеңіндегі  “Ақылға  билетпеген  пенде  айуан”, - деген    жолдар 
Баласағұнның 
 
 
 
5857. “Ақылсыз жан хайуанмен тең кісі,” –  
деген   философиялық тұжырымымен дəлме-дəл сабақтасады. 
Əлемдік сөз өнерінің қазынасына осынау “таза адам” образын жасау талпынысы қаншама жауһар 
дүниелер қосты десеңізші! Соның бірі Шығыстың классикалық поэзиясынан бастау алатын, одан кейінгі 
əдебиеттерде  кең  өріс  алып  келе  жатқан  мəселе - адам  бойындағы  асыл  қасиеттерді  санамалап  жырға 
қосу. Ондай қасиеттер қатары  əр кезде əр ақында əртүрлі болып келеді. Мəселен, Қожа Ахмет Иассауи 
“Диуани  хикметінде”  адамның  басты  парыздары,  яғни  қасиеттері  деп  адамгершілік,  əділдік,  адалдық, 
мейірім, рахым, Аллаға деген сүйіспеншілікті санамалап берсе, Баласағұн өзінің өсиетті ойларын былай 
өрнектейді: 
 
 
    1432. Қос жаһанға билік еткің келсе егер,  
 
Бес нəрседен қашық жүрсең ел сенер. 
 
Зорлық қылма, араласпа арамға,  
 
Қанын төкпе, кек сақтама адамға. 
 
Шарап ішпе, азғындыққа салынба, 
 
 
Бұл бекті қор етеді тағында.  
А
 
л олардан кейінгі Абай болса, өз замандастары мен ұрпақтарына  
 
Бес нəрседен қашық бол, 
 
Бес нəрсеге асық бол, 
 
 
Адам болам десеңіз, -  

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №3(37), 2011 ж. 
 
69 
деген    өсиетті  ойын  қалдырды,  түзу  адамға  тəн  жақсылы-жаманды  қасиеттердің  ара  жігін  ақындық 
шабытпен ашып берді. 
Бұл дəстүр Шəкəрімнің поэзиясына ғажайып ықпалын тигізді. Өзінің “Лəйлə-Мəжнүн” дастанына 
жазған қорытынды түйінінде ақын сопылық əдебиеттің мақамымен: 
 
                 
Мен ондай қызға ғашық болмасам да,  
 
 
             
Ғарыппын дерті қалың, шын осыным, -  
деп рухани тазарудың жолын таппай шарқ ұрған жанның ғаріптық халін суреттей келіп, бұдан кейінгі 
умақта бұл ауыртпалықтан құтылудың кілті əлеуметтік өмірде жатқанын айтады. 
ш
 
       
Іздеген ғашық болып бес нəрсем бар, 
 
 
Берейін атын атап ұқсаңыздар: 
 
Махаббат, ғаделет пен таза жүрек, 
 
 
Бостандық, терең ғылым, - міне, осылар.   
Лəйлə мен Мəжнүн басындағы қайғы екеуінің бір-біріне ғашық болуынан туындаса, Шəкəрімнің 
“ғаріптігі” əлгі өлеңде аталған бес қасиеттің өмірде үстемдік құрмай отырғандығынан өмірге келген. 
Рухани тазарудың жолын аталмыш қасиеттерден іздеген ол қоғамдағы жеке адамның тұлғасына, 
яғни “ аза адамға” келгенде нақты алты қасиетті былайша “ноқталап” береді: 
т
 
 
Ынсап, рахым, ар, ұят, сабыр, сақтық -  
 
 
Талапқа алты түрлі ноқта тақтық.  
Шəкəрім  өмір  азабының  адам  тіршілігінің  атрибуты  бола  алмайтынын  дəлəлдейді.  Өмір  қанша 
азапты, қайғылы болса да, адам тіршілігінде оны жеңу үшін күреседі. Адам баласы ол азаптан құтылуға 
тиіс. Оған жетудің, адам өмірін түзеудің, сол арқылы “таза адам” қалыптастырудың  ең керек құралдары 
жоғар да аталған алты қасиет. Олар жоқ жерде “таза адам” да жоқ, мəнді өмір де жоқ. 
ы
 
 
Сабыр, сақтық, ой, талап болмаған жан 
 
Анық төмен болмай ма хайуаннан.  
 
Ынсап, рахым, ар, ұят табылмаса, 
 
 
Өлген артық дүниені былғағаннан!   
Тұтастай  шолып  қарағанда  жеке  адам  тұлғасы,  жаны  таза  адам,  қоғамның  белсенді  де  саналы 
мүшесі  болатын  адамның  бейнесі  деген  категорияларға  қатысты  өлеңдерінде  Шəкəрім  поэзиясының 
шығыстық тамырының терең екендігі көзге түседі.  
Ежелгі  фольклордан,  Шығыстың  классикалық  əдебиетінен  бері  жалғасып  келе  жатқан  дəстүрлі 
тақырып - адам  өмірінің  əр  түрлі  кезеңдерін  жырлау.  Қожа  Ахмет  Иассауи  өзінің  əйгілі  дастанының 
екінші-сегізінші хикметтерінде адамның бір жастан алпыс үшке дейінгі өмірі туралы толғайды. Мұндай 
үрдіс  ерте  кезден  бері  қарайғы  Шығыс  əдебиетіне  тəн.  Жыраулар  поэзиясының  бұл  саладағы  орны 
ерекше. Жиырмасыншы ғасырдың басындағы қазақ əдебиеті де бұл дəстүрді одан əрі дамыта түсті. Атап 
айтқанда, Нарманбет ақынның /7/ “Бірден онға жетуің”, “Он жасқа келдім” атты өлеңдерінің тақырып-
тарының өзі аталмыш дəстүрдің нышанын сездірсе, осы ақынның “Бала қайдан”  атты өлеңі сəбидің ана 
құрсағында  пайда  болған  сəтінен  сегіз  жасқа  дейінгі  өмір  белестерін  суреттейді.  Ал  Шəкəрім 
“Мұтылғанның өмірі” атты  ұзақ өлеңінде өзінің бес жастан бастап, өмірінің соңына дейін өткен жолына 
философиялық шолу жасайды. 
Тұтастай алғанда, Шəкəрім шығармашылығының мысалында алынып отырған осынау сабақтас-
тық көріністері ХХ ғасырдың басында өмір сүріп, қалам тербеген ақындарымыздың барлығына да тəн. 
Олардың  əрқайсысын  талдап  айту,  тереңдей  пайымдау,  байыпты  талдау    бүгінгі  жəне  ертеңгі  жүйелі 
зерттеулердің  мəртебелі міндеті болса керек.  
 
 
1. Дербісəлин Ə.Дəстүр мен жалғастық. - Алматы: Ғылым, 1976. - 203 б. 
2. Күмісбаев Ө.Терең тамырлар. -Алматы: Ғылым, 1994. – 320 б. 
3. əл-Фараби. Əлеуметтік-этикалық трактаттар. - Алматы:Ғылым,1975. - 418 б. 
4. Иассауи Қ.А. Диуани хикмет (Ақыл кітабы). – Алматы: Мұраттас, 1993. - 262 б. 
5. Баласағұн Ж. Құтты білік (Құтадғу білік). – Алматы: Жазушы, 1986. - 623 б. 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», №3(37),2011 г. 
 
70
 
6. Құдайбердиев Ш. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1988. -560 бет. 
7. Нарманбет. Шығармалары. – Қарағанды: Болашақ-Баспа, 1998. -356 бет. 

жүктеу/скачать 2,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: